Biofizika kitob yangisi 2013. doc

 
5.1-jadval
 
калий
ион
P
P
 
Ion 
Kristallashgan ion 
radiusi 
0,018 
Litiy
0,060 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

86
0,010 
1,000 
0,910 
0,077 
Natriy 
Kaliy 
Rubidiy 
Seziy
0,095 
0,133 
0,148 
0,169 
Natriy va litiy ionlari eritmada gidratlashgan qatlam bilan o’ralgani uchun 
ularning radiusi kristallashgan holdagi radiusdan katta bo’ladi. Shuning uchun 
ularning kaliy nayidan o’tishi qiyinlashadi. 
Fik qonunidagi diffuziya koeffisiyenti 
D
ning haroratga proporsional 
ekanligini A.Eynshteyn ko’rsatgan edi: 
r
kT
D
πη
6
=
(5.19)
Bunda 
−
k
Bolsman doimiysi, 
−
T
absolyut harorat, 
−
η
eritma qovushqoqligi, 
−
r
sferasimon zarrachalar radiusi. (5.19) tenglamaga asosan diametri 2 nm atrofida 
bo’lgan zarrachalarning 25
0
S dagi diffuziya koeffisiyentini topish mumkin. Uning 
kattaligi 
r
/
10
45
.
2
5
−
⋅
нм
r
−
(
larda) ga teng. Biologik membranalar uchun 
birinchidan, harorat oshishi bilan reaksiyalar tezligi oshishini va ikkinchidan, 
biologik membranalarda moddalar erkin diffuziyadan tashqari yengillashgan 
diffuziya orqali o’tishi mumkinligini ham hisobga olish kerak. Hujayrada erkin 
diffuziyani tezlatish uchun ko’chish ro’y berayotgan sirtni oshirishadi: masalan, 
ingichka ichak epiteliysi sitoplazmatik membrana sirtida ko’p sondagi burmalardan 
iborat. Organizmda diffuziyalanayotgan moddalar konsentrasiyasi gradiyentini 
oshirish ko’chgan moddalarni qonda limfa oqimi bilan olib ketish tufayli ro’y 
beradi. 
Yengillashgan diffuziya yoki tashuvchilar vositasida bo’ladigan moddalar 
transporti quyidagi jihatlari bilan oddiy diffuziyadan farq qiladi: 1) Turli 
molekulalar va ionlar uchun membranalar o’tkazuvchanligi keskin farq qiladi, bu 
tashuvchilarning strukturasi bir-biriga yaqin birikmalarni ajrata olish qobiliyati 
bilan bog’liq (masalan, shakar va aminokislotalarning 
−
L
va 
D
-izomerlari). 2) 
Yengillashgan diffuziya holida ko’chirilayotgan modda konsentrasiyasi oshishi 
bilan ko’chish tezligi o’zining maksimal qiymati 
max
ϑ
ga erishadi (to’yinish). 
A
moddaning 
C
tashuvchi vositasida membrana orqali ko’chishi quyidagi tenglama 
yordamida aniqlanadi: 
C
A
CA
C
A
i
+
→
→
+
0
(5.20) 
Bunda, 
−
0
A
moddaning hujayra tashqarisidagi konsentrasiyasi, 
−
i
A
hujayra
ichidagi konsentrasiyasi. 
Shakarlar va aminokislotalarning qator organlar (ichaklar, buyrak, o’pka) 
epiteliysida ko’chishi tashuvchilar orqali amalga oshadi. Shakarlar ko’chishi uchun 
florizin, ingichka ichaklarda aminokislotalar transporti ro’y berishi uchun 
piridooksalfosfat bo’lishi kerak.
5.4-rasmda 
tashuvchi vositasida bo’ladigan yengillashgan diffuziya 
mexanizmi, 5.5-rasmda esa oddiy va yengillashgan diffuziya tezliklarining 
konsentrasiyaga bog’liqlik grafiklari ko’rsatilgan. 
Ташки
мухит
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

87
Membranada 
potensiallar 
ayirmasi 
mavjud bo’lishi VI-bobda ko’rib o’tiladi. U zaryadlangan zarrachalar: ionlar va 
elektronlar diffuziyasiga ta’sir ko’rsatadi. Anion va kationlarning membrana orqali 
o’tkazuvchanlik koeffisiyentlari neytral moddalar o’tkazuvchanlik koeffisiyentidan 
anionlar va fosfolipidlarning manfiy zaryadlangan guruhlari hamda kationlar bilan 
membrana sirtida joylashgan aminokislotalarning musbat zaryadlangan guruhlari 
orasidagi itarishish kuchlari mavjudligi uchun kamdir.
i
ion membranadan o’tishda ion konsentrasiyasi tomonidan hosil qilinayotgan 
osmotik bosimgagina qarshi ish bajarishdan tashqari ion zaryadi bilan bog’liq 
elektr kuchlariga qarshi ham ish bajaradi.
Diffuziya ro’y berishi uchun diffuziya bo’layotgan ikki sohadan modda 
kimyoviy potensialning farqi mavjudligi talab etiladi. Eritilgan moddaning 
kimyoviy potensiali quyidagicha aniqlanadi: