Bio Savar Laplas nızamı

Bio - Savar - Laplas nızamı.
1920 - jılı fransuz alımı J. Bio (1774 - 1862) hám F. Savar (1791 - 1841) ózgermeytuǵın tok payda etgen magnit maydandı esaplawǵa múmkinshilik beretuǵın formulanı anıqlaw maqsetinde tómendegi tájiriybeni ótkeriwedi. Olar uzın tuwrı júzimli ótkergish payda etgen magnit maydandı “sınaq kontur” járdeminde tekseriwdi. Tájiriybede magnit maydan induksiyasi B dıń baǵdarı hám úlkenligi magnit momenti Pm malum bolǵan “sınaq konturi”ga tasir jetip atırǵan kúshler momenti arqalı anıqlanǵan, sebebi M=Pm. B ga tiykarınan júzimli konturdı aylantıriwshı moment M magnit maydan induksiyasi B ga proporsional bolıp tabıladı. “Sınaq konturi”ning magnit momenti Pm=const bolǵanda, oǵan tasir qiluchi kúsh momenti M dıń ma`nisi ótkeriwshinen ótip atırǵan júzimdiń kúshi I ga proporsionallıǵı malum boldı. Sonlıqtan, magnit maydandıń induksiyasi B sol maydandı payda etip atırǵan tok kúshi I ga proporsional bolıp tabıladı, yaǵniy:
B I
Ekinshiden, “sınaq konturi” ni júzimli AB ótkeriwshinen túrli r aralıqlarǵa
jaylastırilganda konturǵa tasir etiwshi kúsh momenti M dıń, yaǵniy magnit maydanınıń sol noqat daǵı induksiyasi B dıń ma`nisin r aralıqqa teris proporsionallıǵı anıqlandi, yaǵniy:
B  1 r
Bio hám savar bul tájiriybe nátiyjeleri hám tiykarında júzimli ótkeriwshi magnit maydanın esaplawǵa múmkinshilik beretuǵın formulanı shıǵara alıwmadi. Sebebi alǵan tájiriybe nátiyjeleri tek tuwrı júzimli ótkeriwshi ushınǵana orınlı edi.
Keyinirek, Bio hám Savarning usınısına qaray, olardıń tájiriybe nátiyjelerine tiykarlanǵan halda fransuz fizigi hám matematigi P. Laplas (1749 - 1827) qálegen forma daǵı júzimli ótkeriwshi átirapındaǵı magnit maydanınıń induksiyasi B ni anıqlawǵa múmkinshilik beretuǵın formulanikeltirib shıǵaradı. Bunda Laplas maydandıń super pozitsiyasi Principinen paydalanadı. Bul principke tiykarınan, qálegen forma daǵı júzimli ótkeriwshi payda etgen, magnit maydaniningbiror noqatı daǵı induksiyasi B, onıń elementar tokları - (Idl) payda etgen magnit maydanlarınıń elementar induksiyasi dB larining geometric (vektor ) jıyındısına teń bolıp tabıladı:

B=B1+B2+... +Bn= Bi i1

Laplas hár bir elementar tok (Idl) payda etgen magnit maydanı ushın tómendegi formula orınlı bolıp tabıladı.
dBk' Idl. r r3
bunda k' - ortalıqqa baylanıslı bolǵan proporsionallıq koefitsenti, I - tok kúshi, dl - tok ótip atırǵan tárepke jónelgen elementar ótkeriwshi uzınlıǵı bolıp, Idl ga elementar tok dep ataladı. r - elementar júzimnen magnit induksiyasi anıqlaytuǵın noqatqasha jónelgen radius - vektor. K' proporsionalliik koefitsenti tek ólshew birlikler sistemasına baylanıslı bolǵan k proporsionallıq koefiysenti arqalı
k'=k
baylanısıwǵa iye, bunda  - ortalıqtıń salıstırmalı magnit sińiriwshiligi. Ol waqıt
ańlatpanı
dBk' Idl. r r3
kóriniste jazıw múmkin. Bundaǵı k proporsionallıq koefitsentining SI dagi ańlatpası :
k  0 4
Bunda 0 - jańa ólshew birlikli fizikalıq shama bolıp, oǵan magnit turaqlısı dep ataladı.
hám aqır-aqıbetde, k  0 ge tiykarınan elementar tok (Idl) payda etgen magnit maydan 4
induksiyasi dB hám kúshlanganligi dH tómendegine teń boladı : dB  0 Idl. r
4 r3
dH  dB 1 Idl. r
4 r3 0
Bul munasábetler Bio - Savar - Laplas nızamınıń matematikalıq ańlatpası bolıp, onı tariflash ushın skalyar kóriniste jazamız :
n
dB 0 Idlsin 4 r2
dH 1 Idlsin 4 r2
Sonday etip, Bio - Savar - Laplas nızamın tómendegishe tariflash múmkin.

Elementar toklar payda etgen magnit maydanınıń qandayda bir noqatı daǵı induksiyasi yamasa kúshlanganligi elementar júzimka, ótkeriwshi menen radius - vector arasındaǵı múyeshning sinusiga tuwrı hám ótkergishdan maydan noqatıǵa shekem bolǵan aralıqtıń kvadratına teris proporsional bolıp tabıladı.

Magnit maydan tek ǵana magnit menen óz-ara tásirlashibgina qalmay, júzimli ótkeriwshine de tásir ko'rrsatadi. Mısalı, júzimli ótkeriwshin turaqlı magnit maydanǵa kiritsak, bul ótkeriwshine
(18. 1)
kúsh tásir etedi, bunda I- ótkeriwshindegi tok kúshi, v - turaqlı magnit induksiyasi,- tok baǵdarı menen magnit induksiyasi vektorı baǵdarı arasındaǵı múyesh. (18. 1) ańlatpa ótkeriwshi tuwrı sızıqlı hám magnit maydan bir jınslı bolsaǵana tuwrı bolıp tabıladı. Ulıwma halda, qálegen formaǵa iye bolǵan ótkeriwshi hám bir jınslı bolmaǵan magnit maydan ushın
(18. 2)
ańlatpanı jaza alamız, bul formula Amper Nızamın ańlatadı. Amper tárepinen anıqlanǵan nızamǵa tiykarınan magnit maydanında tok elementine tásir etiwshi kúshdıń baǵdarın tabıw ushın shep qol qaǵıydasınan paydalanıladı. Bul qaǵıydaǵa tiykarınan, shep qoldıń kaftiga v vektor kiretuǵın etip qóysaq hám uzatılǵan 4 barmaqtı tok baǵdarı boyınsha jaylastırsak, ol halda ashılǵan bas barmaq kúshdıń baǵdarın kórsetedi. ( Álbette, sol úshew jónelis bir-birine tik bolıwı kerek). Eger tok menen magnit induksich vektorı bir-birine perpendikulyar bolsa, (18. 1) ańlatpadan XBS de:
Jobasi
1.Amper nizami haqqinda tusinik
2.Bio – Savar – Laplas nizami haqqinda tusinik
3.Juwmaq