Bilish nazariyasi, yo’nalishlari

Kant agnostisizmi. Kant agnostisizmining qisqacha mazmuni quyidagicha: biz biladigan narsa (fenomen) va o’z holicha mavjud bo’lgan narsa (noumen) mutlaqo har xildir. Biz hodisalar mohiyatini qay darajada teran anglamaylik, bizning bilimimiz baribir o’zicha mavjud bo’lgan narsalardan farq qiladi. Shunday qilib, Kantning fikricha, bizning ongimizga, hissiyotimizga, tafakkurimizga bog’liq bo’lmagan narsalar olami mavjud. Uni faylasuf «narsa o’zida» sifatida ta’riflaydi. Kantning ta’kidlashicha, bilish jarayoni «narsa o’zida»ning sezgi a’zolarimizga bevosita ta’siri ostida his-tuyg’uning uyg’onishidan boshlanadi. Vaholanki, his- tuyg’ular, tushuncha va hukmlar o’z holicha «narsa o’zida» haqida muayyan nazariy bilim berishga qodir emas. Lekin bundan ishonchli bilim yo’q ekan, degan xulosaga kelmaslik kerak. Matematika va tabiatshunoslik aynan shunday ishonchli bilim manbaidir. Ammo ular qay darajada ishonchli bo’lmasin, «narsa o’zida» haqidagi haqiqiy bilim bo’la olmaydi. Bizning tafakkurimizda shakllangan tushunchalar «narsa o’zida»ni qay darajada to’g’ri yoki noto’g’ri aks ettira oladi, degan savolga aniq javob mavjud emas, deydi Kant.

Agnostisizm Kant bilish nazariyasining negizini tashkil etadi. Inson obyektni o’z tabiatiga ko’ra hodisa va mohiyat nuqtai nazaridan o’rganadi. Demak, bu jarayon ma’lum darajada bir-biriga qarama-qarshi qo’yiladi. Hodisadan mohiyatga o’tish ziddiyatli jarayondir. Sezgi bergan ilk ma’lumotlar to’g’ridan-to’g’ri tafakkur «laboratoriyasi»ga qabul qilinavermaydi. Ammo, Kant fikriga ko’ra, shunday bir subyekt borki, uning uchun bilim darajasi mavjud emas. Uning bilimi doimo to’liq va haqiqiydir. Bu subyekt – Xudo. Garchi Kant diniy e’tiqod manfaatlarini ko’zlab bilimni chegaralab qo’ygan bo’lsa-da, u ayni vaqtda axloqning e’tiqoddan mustaqil ekanligini ta’kidlashga harakat qiladi. Axloq dinga emas, balki aksincha, har qanday din axloqqa asoslanmog’i kerak, degan xulosaga keladi.