Bilimlendiriw ministirligi

7. Jaqtılıqtı ha’m ren’lerdi ajırata biliw.
Kozdin’ setchatkası jakınnan kabıllawshı kletkalar bolgan palochkalar ha’m kolbochkalar menen tamiyinlengen. Adam kozinin’ setchatkasında 130 mln. palochka nitkaları jaylaskan. Olar kalbochka kletkalarına karag’anda sanı jag’ınan 7 mln. ga artıq. Kozdin’ jaktılıqtı seziu jlementleri bir tegis jaylaspag’an. Palochka kletkaları, setchatkanın’ erkeklerinde jaylaskan bolsa kolbochka kletkaları setchatkanın’ ortasında jaylaskan. Kozdin’ jaktıga en titirkendirgish bolıp setchatkanın’ sarı tochkası ha’m kozdin’ en tupki oyıqshası esaplanadı. Setchatka kletkalarının’ ishinde kolbochka kletkaları jaktılıqtı ha’m zattın’ tur-tusin ayırıwshı kletkalar bolıp esaplanadı. Palochka kletkalarının’ xızmetini buzılıwı tikarında, belgili kesellik “tawıq koz” keselligi payda bolıp esaplanadı. Bunday kesellik penen awırgan adam kundiz jaksı koredi, al tunde xesh narse kore almaydı. Tsvet - bizdi korshag’an barlıq zatlar ozlerine ten ayırmashılıqka ha’m tur-tusine iye. Setchatkanın’ tur-tusi ayırıwshı kletkaları bolıp kolbochka kletkaları xızmet atkaradı. Sebebi palochka kletkaları zattın’ tur-tusin kabıllay almaydı. Sonlıqtan adam turide palochka kletkalarının’ jardeminde zatlardı korgende olardın’ tur-tusin ayıra almaydı, ha’m barlıq zatlar bizge birdey tuste korinedi. Ayırım adamlarda kozdin’ putkilley yamasa tomen darejede turlerdi bir-birinen ayırıwshılıg’ı payda boladı. Bunday adamlardı daltonizm keselligi menen awıratugın adamlar dep ataydı. Daltonizm keselligi menen awıratugın adamlar kızıl tusti ajırata-almaydı. Bul kesellik asirese er adamlar arasında kop tarkalgan.
Jaslardı professiyalıq tanlawda usınday keselliklerdin’ bar-joklıg’ın tekseriu ushın olardı aldın’ ala tekseriulerden otkeredi. Bunday jumıslar asirese shoferlar, mashinistkalar, letchikler, tayarlaytugın okıu orınlarında kennen jurgiziledi.
Zatlardın’ tur-tusin jaırata biliu adamnın’ turmıs mutajlıq xar turli rendegi zatlar jay jag’ınan turadı.
Adamda rendi ayırıw 3 aylıq dawirinen baslanıp 7-9 aylıq rawajlanıu dawirinde bala kop turge iye bolgan asirese, kok, jasıl, kızıl ha’m kop turlerdi bir-birinen tolıq ajırata alıu darejesine jetedi. Jastın’ ulkeyiui menen balalarda zatlardın’ formasın ajırata bilik mumkinshiligi bolmaydı, bunday mumkinshiligin olarda sol zattı bir-neshe ret korgennen keyin ha’m uslag’annan keyin payda boladı.
Zatlardın’ kag’azdag’ı suwreti boyınsha olardın’ formasın esleu biliu balalarda 3-jastan baslap payda boladı. Zatlardın’ formasın ha’m olardın’ tur-tusin bir-birinen ajırata biliu jas balalardın’ jas ozgesheligine ha’m olardın’ kozindegi setchatka kletkalarındag’ı yodopsin zatının’ kobeyiune baylanıslı. Adamlarga 27-30 jaska shekem zatlardın’ tur-tusin bir-birinen ajırata biliu kusheyip baradı, al 30 jastan keyin tamenleydi.
Ak renge iye bolgan zatlarda bir-birinen ayra biliu protsessinde jastın’ ulkeyiui menen kusheyedi. Asirese 12-13 jasta kız balalarda, al 15-16 jasta er balalarda kushli boladı. 15-16 jastan keyin koozdin’ renlerdi ajırata biliu ukıplılıg’ı eki jınıs uakillerindede birdey rawajlanadı.