Bilim sohasi

5.1-§.TOVUSHNINGFIZIKXARAKTERISTIKASI.

Agarhavodatarqalayotganelastikto‘lqinlarningchastotasitaxminan16Hz dan20000 Hz oralig‘idabo‘lsa,uholdaularinsonqulog‘idatovushsezgisiniuyg‘otadi.Shuninguchunchastotasianashuko‘rsatilganchegaradayotganistalganmuhitdagielastikto‘lqinlartovushto‘lqinlariyokito‘g‘ridan-to‘g‘ritovushdebataladi.Chastotasi20 Hz dankichikbo‘lganelastikto‘lqinlarinfratovushdebataladi:chastotasi20000 Hz dankattabo‘lganto‘lqinlarultratovushdeyiladi.Infratovushvaultratovushniinsonqulog‘ieshitmaydi.

Gazvasuyuqliklardatovushto‘lqinifaqatbo‘ylamato‘lqinbo‘lishimumkinvagalma-galkeluvchisiqilishvasiyraklashishlardaniboratbo‘ladi.Qattiqjismlardatarqalayotganto‘lqinlarhambo‘ylama,hamko‘ndalangbo‘lishimumkin.

Tovushning fizik xarakteristikasiga chastota, tezlik, to’lqin uzunlik, amplituda va shu kabi kattaliklar kiradi.

Tovushning muhitda tarqalishi tezligi muhitning zichligiga va uning temperaturasiga bog’liq. Agar muhit temperaturasi 1⁰C ga ko’tarilsa, tovushning tarqalish tezligi tahminan 0,5 m/s tezlikga ortadi.

Tovushninghavodayutilishini hisoblashshuniko‘rsatadiki,20°C temperaturadachastotasi1000 Hz bo‘lganto‘lqintaxminan115kmmasofadaemartasusayadi.Issiqliko‘tkazuvchanlik hisobgaolingandabumasofa81kmgachaqisqaradi.Lekinamaldatovushatmosferadabungaqaragandaanachatezsusayadi.Buningsababishuki,shamol,havoningtemperaturasivanamligi,harxilzichlikkaegabo‘lganqatlamlarningborligitovushningtarqalishigata'sirqiladi.Birjinslimuhitdanuqtaviymanbadan tarqalayotgansferikto‘lqinhammayo’nalishlardabirxiltezlikkaegabo‘lishikerak.Lekinshamolesayotganbo‘lsa,uningtezligibilanto‘lqintezligio‘zarogeometriktarzdaqo‘shiladi. Yersirtidaishqalanishbo‘lishitufaylishamolningyersirtiyonidagitezligikichikbo‘lib,balandlikortishibilankattalashibborganisababli,to‘lqinfrontiningayrimqismlariyerganisbatanharxiltezlikbilanharakatlanib,tovushto‘lqinlariningsinishikuzatiladi.

Ko‘pchiliktovushmanbalaripastchastotadagi(infratovush)to‘lqinlarnitarqatadi.Portlashlar,dvigatelshovqini,shamolvaboshqalaranashundaymanbalargamisolbo‘laoladi.Mazkur to’lqinlarchastotasipastbo‘lganidan,ularuzoqmasofalargachayetibborishimumkin.Havodagiyadroportlashlariniqaydqilishdamazkurto‘lqinlarninganashuxususiyatidanfoydalaniladi.50–70kmbalandlikdaatmosferadaozonqatlami bo‘lib,mazkurqatlamissiqliqnurlanishinijudakuchliyutadi,natijadauningtemperaturasi (50–70°C)keskinortadi.Kuchliportlashningtovushimazkurqatlamgayetibborgach,undanqaytib,yersirtigaqaytibkeladi.yersirtibo‘ylabtarqalayotgantovushsirtningg‘adir–budurliklarihamdahavoningturbulentoqimitufaylivujudgakeladiganzichlikningnotekisliklaridasochilib,judatezso‘nadi.Shuninguchunportlashmanbaiatrofidatovushyaxshieshitiladigansohalarbilantovusheshitilmaydigansohalarnavbatlashibkeladi.

Havodagiganisbatantovushsuvdauzoqroqmasofalargayetibboradi.Suvdayorug‘likvaradioto‘lqinlarijudatez(amaldabirnechao‘nmetrmasofada)so‘nadi,shusabablisuvostidasignalyuborishningyagonausulisifatidatovushvaultratovush to’lqinlaridanfoydalaniladi.Mazkur to’lqinlarningsuvdatarkalishinio‘rganadigansohagidroakustikadebataladi.

Harqandayrealtovushoddiygarmoniktebranishemas,balkima'lumchastotalarto‘plamigaegabo‘lgangarmoniktebranishlarningyig‘indisidaniborat.Berilgantovushdaishtiroketuvchitebranishlarchastotalarito‘plamitovushningakustikspektri(5.1-rasm)debataladi.