Bilim sohasi: 200 000-Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq Ta’lim sohasi: 230000-Iqtisod

 
9.5.
 
Xalqoro amaliyotda qarzlar hisobini yuritish tajribalari va ulardan 
foydalanish. 
Xalqoro amaliyotda davlat byudjeti qarzlari hisobini tashkil etish va yuritishga 
alohida e’tibor qaratimoqda. Jahon amaliyotida davlat sektori uchun buxgalteriya 
hisobining 
kassa 
metodi, 
modifikatsiyalashtirilgan 
kassa 
metodi, 
modifikatsiyalashtirilgan hisoblash metodi va hisoblash metodi mavjud. 
Davlat sektori uchun buxgalteriya hisobiiing kassa metodida barcha hodisalarni 
pul mablag’larining harakati bo’yicha qayd qilish ko’zda tutiladi. Bunda aktivlar va 
majburiyatlarga doir ko’pgina hodisalar buxgalteriya hisobi doirasida hisobga 
olinmay qoladi.
Davlat sektori uchun buxgalteriya hisobining hisoblash metodi metodida sodir 
bo’ltan barcha hodisalar sodir bo’lgan paytda tan olinadi. Barcha akgivlar qiymati 
ulardan foydalanish davri davomida ularning xizmat qilish muddatiga mutanosib 
ravishda eskirish hisoblanib, bu eskirish summasi xarajatlarga amortizatsiya sifatida 
qo’shib boriladi. 
Yuqorida aytilganlardan ko’rinib turibdiki, Davlat sektorida kassa metodiga 
asoslangan buxgalteriya hisobi yuritilganda sodir bo’lgan hodisalar bo’iicha pul 
mablag’larining kelib tushishi yoki pul mablag’larining to’lanishi paytida tan olinsa, 
davlat sektorida hisoblash metodiga asoslangan buxgalteriya hisobi yuritilganda esa 
sodir bo’lgan hodisalar aktivlarning qiymati va majburiyatlarning summasi paydo 
bo’lgan yoki ularning iqtisodiy qiymati o’egargan paytda tan olinadi. 
«Davlat moliyasini boshqarishning axborot tizimi» to’la amal qilgunga qadar 
davlat boshqaruv sektoriga kiruvchi davlat funktsiyasi bilan shug’ullanuvchi, davlat 
tomonidan nazorat qilinadigan va davlat byudjetidan moliyalashtiriladigan 
tashkilotlar (byudjet tashkilotlari) tegishli hisobotlarni kassa metodi bo’yicha «Davlat 
sektori uchun buxgalteriya hisobi xalqaro standarti» bilan ma’lum darajada 
moslashtirilgan va «Davlat moliyasi statistikasi bo’yicha qo’llanma 2001» bo’iicha 
tasniflangan axborotlarni taqdim etishga o’ta boshlashi kerak bo’ladi. «Davlat 
moliyasini boshqarishning axborot tizimi» (DMBAT) to’la amal qila boshlagandan 
so’ng davlat byudjeti ijrosida qatnashuvchi barcha institutsional birliklarning 
moliyaviy hisobotlarini kassa metodi bo’yicha tuzadilar. 
Davlat sektori uchun buxgalteriya hisobining hisoblash metodida aktivlarning 
sof qiymatini ko’paytiruvchi hodisalar daromadlar deb, aktivlarning sof qiymatini 
kamaytiruvchi hodisalar esa xarajatlar deb tan olinadi. 
Davlat boshqaruv sektorining aktivlari sof qiymati hamda ular faoliyatining 
natijalari bo’lib Davlat boshqaruv sektorining aktivlari qiymati bilan majburiyatlari 
summasi o’rtasidagi farq hisoblanadi. 
Endi bevosita ularda qarzlar hisobini yuritilishishi balan tanishadigan bo’lsak 
Davlat sektori uchun buxgalteriya hisobi standartlarida alohida «Qarzlar bo’yicha 
sarflar» 5 DSBHXS qabul qilingan. 
Mazkur Standart qarzlar bo’yicha sarflarni xisobga olishda qo’llanilishi kerak. 
Mazkur Standart talablari davlat korporatsiyalaridan tashqari barcha davlat 
sektori institutsional birliklariga taalluqlidir. 

---

110 
 
Mazkur Standartning maqsadi qarzlar bo’yicha sarflarning buxgalteriya 
hisoboti olib borish tartibini aniqlashdir. 
Mazkur standartda hisobning asosiy tartibida qarzlar bo’yicha sarflarni darhol 
xarajat sifatida qabul qilinishi talab qilinadi. Biroq, bu standartda, hisobning 
alternativ tartibi sifatida aktivni sotib olish, qurish yoki ishlab chiqarish bilan 
bevosita bog’liq bo’lgan qarzlar bo’yicha sarflarni kapitallashtirishga yo’l qo’yiladi. 
Qarzlar bo’yicha sarflarga: 
bank overdraftlari va qisqa muddatli va uzoq muddatli ssudalar bo’yicha 
foizlar; 
ssudalar bilan bog’liq bo’lgan amortizatsiya chegirmalari yoki mukofotlar; 
moliyaviy lizingga nisbatan to’lovlar va boshqalar.
Chet el valyutasidagi qarzlar natijasida foizlar to’lash bo’yicha sarflarni 
korrektirovka qilish mumkinligi darajasida ayirboshlash kursidagi o’zgarishlar 
oqibatida paydo bo’ladigan farqlar qo’shilishi mumkin.