Bilim beriw ministrligi

Temanıń  izertleniw  tarıyxı,  teoriyalıq  tiykarları.

  XIX  ásir  qaraqalpaq 

shayırlarınıń dóretiwshiligi qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde keńnen izertlenildi. 

Ájınıyaz  Qosıbay  ulınıń  ómiri  hám  shıġarmalarına  tiyisli  ekinshi  derekti  1920-

jıllardan  baslap  usı  kúnge  deyingi  jıynalġan  forl‟klorlıq,  ádebiy  lingvıstıkalıq 

ekspediń  iya  hám  bazıbir  shıġarmalarınıń  hawazı  xalıq  arasında  keń  tarqalġan. 

Shayırdıń  ómirine  tiyisli  maġlıwmatlar    tawıp  jáne  shıġarmaların  jıynap,  olardıń 

túp  nusqa  úlgilerin  anıqlawda  yamasa  qoljazba  jıynawda  rus  alımları  menen  bir 

qatarda  20-30-jıllardaġı  milliy  intelegentsiyanıń  xızmeti  aytarlıqtay  qor  boldı. 

Ásirese,  1931-jılı  Qaraqalpaqstannan  ilim-izertlew  ınıńtitutınıń  ashılıwı  eski 

ádebiy-mádeniy  miyraslarımızdıń  óz  waqtında  jıynalıp  qalıwına  jaġday  tuwġızdı. 

Ásirese, bul tarawda 20-jıllardıń ortalarınan soń júrgizilgen N.A. Baskakov, 1934-

jılı A.A.Sokolov joldaslar basshılıġındaġı sholkemlestirilgen ádebiy lingivıstıkalıq 

hám fol‟klorlıq ekspediń iyalar oġada áhmiyetli betti ashtı. Sonday-aq, bunda Qalli 

Ayımbetov,  Sádirbay  Máwlenov,  Shámshet  Qojanıyaqov,  Qarabay  İrmanov 

Qıdırbay  Ámirbaev,  Kósherbay  Berdimuratov,  İbrayım  Yusupov,  Artıq  Karımov, 

Aydos  Berdimuratov,  Husniddin  Hamidov,  Qırıqbay  Bayniyaqov  h.t.b. 

joldaslardıń xızmetleride ullı.  

                                                             

2

Karimov.I. «Joqari` ma`nawiyat-jen`ilmes ku`sh». Tashkent «Manaviyat», 2008-ji`l. 136-bet 

 

---

6 

 

Ájınıyaz  shıġarmalarınıń  eń  dáslepki  izertlewshilerınıń  biri    N.Dawqaraev 

edi.  “Revolyutsiyadan  burınġı  qaraqalpaq  klassikalıq  dóretpeleri”  atlı  kandıdatlıй 

dissertatsiyasın  1946-jılı  jaqlaġan  ol  qaraqalpaq  klassik  shayırları  Berdaq  hám 

Ájınıyazdıń  dóretpelerine  keńirek  toqtadı.  İlimpaz  “Revolyutsiyaġa  shekemgi 

qaraqalpaq  ádebiyatı  tarıyxınıń  ocherikleri”  monogriyasında  Ájınıyazdı  lirikalıq 

qosıqlardıń  sheberi  sıpatında  bahalaydı.  Jáne  de,  Ájınıyazdıń  qosıqları  tuwralı 

teoriyalıq  pikirler  belgili  dárejede  Q.Mambetovtıń  á9úh-jılıts  jaqlanġan 

“Qaraqalpaq  ádebiyatında  Shıġıs  klassikleri  dástúrleri”  dep  atalġan  kandıdatlıq 

dissertatsiyasında  óz  kórınıńin  taptı.  Ádebiyatshı  N.  Japaqov  “Revolyutsiyaġa 

shekemgi  qaraqalpaq  ádebiyatında  realıqm  máselesi”  kitabında  Ájınıyazdı  Shıġıs 

ádebiyatın  jaksı  bilgen  ham  onıń  forma,  texnikasın  tereń  iyelep,  onı  qaraqalpaq 

ádebiyatına  tereń  sińdirgen  mazmunġa  ılayıq  ólshem,  ırġaq  izlegen,  qaraqalpaq 

ádebiy  tilin  bayıtıwġa  úles  qosqan  shayır  sıpatında  bahalaydı.  Ájınıyaz  haqqında 

monografiya  jazıw  80-jıllarġa  shekem  dawam  etti.  Bul  jaġday  bir  jaġınan 

Ájınıyazdıń  dańqın  asırsa,  ekinshi  jaġınan  onıń  ádebiyattaġı    tutqan  ornın 

kemsitiwge  alıp  keldi.  Sebebi  joqarı  ilim  orayları  8Ó-jıllarga  shekem  arnawlı 

izertlenip óz ornın tappaġan adamnıń úlken klassik shayır bolġanlıġına gumanlana 

basladı.Lekin bul aralıqta ádewir tabıslı isler ámelge asırıldı. Máselen, Ájınıyazdıń 

tańlamalı shıġarmaları bir neshe márte baspadan shıqtı. (1949, 197Ó, 1979, 1989,) 

Bul  toplamlardı  shıġarıwda  Ózbekstan  İlimler  Akademiyası  Qaraqalpaqstan 

filialının Nájim Dáwqaraev atındagı til  hám   ádebiyat  ınıstıtutınıń alımları jemisli 

miynet  etti.  Ájınıyaz  jokarı  oqıw  orınlarınıń  sabaklıqlarında  kórindi.  Bul  húrmetli 

shayırdıń til hám stil ózgesheligi saqlanġan qosıqları baspadan shıqtı. (Redaktorları 

H.Hámidov, İ.Yusupov) 

Ájınıyaz haqqında jańa pikirler shayır İ.Yusupovtıń “Dala orfeyi”, professor 

İ.T.Saġıytovtıń  ”Qaraqalpaq  xalqınıń  ullı  klassik  shayırı”  maqalalarında  kórine 

basladı.  Bul  jaġdaylar  alımlardıń  Ájınıyazġa  bolġan  dıqqatın  ádewir  kúsheytip 

jiberdi.  Sol  tiykarda  Ájınıyaz  tanıw  ilimi  payda  bola  baslaġan  edi.  Bul  baġdarda 

Ájınıyaz  haqqında  maqalalar  jazıp  júrgen  ilimpaqlardan  tısqarı  ayrıqsha  tórt 

---

7 

 

adamnıń atın atap ótken maqul. Bulardan Á.Pirnaqarovtıń “Masterstvo Ajınıyaqa” 

hám  Qırıqbay  Bayniyaqovtıń  “Qosıqtıń  kúshi”  miynetleri  20-jıllardaġı  ádebiyatqa 

tiyisli  bolsa,  qalġan  ekewi  Aydar  Murtaqaevtıń  “Shayırdıń  muhabbatı”,  Bayekesh 

Qálimbetovtıń    “Ájınıyazdıń  lirikası”  atlı  miynetleri  90-jılġı  ádebiyatqa  tiyisli. 

Bunnan  basqa  Ó.Álewovtıń  “Ájınıyazdıń  aġartıwshılıq  oyları”,  K.Mámbetovtıń 

”Ájınıyaz”,  Q.Járimbetovtıń  ”Ashıq  Ziywar”  ilimiy  miynetleri,  monografiyaları, 

ilimiy ocherkleri óz aldına kitap sapasında baspadan shıqtı.   

Ájınıyaz  qosıqlarındaġı  sheberlik  sırların  teoriyalıq  baġdarda  izertlewge 

birinshilerden bolıp jol baslaġan  ilimpaqlardıń biri  Á.Pirnaqarov edi. Ol TashMU 

niń  ózbek  filologiyasın  pitkergeni  ushında  klassikalık  ádebiyattıń  úlken  bilimdanı 

edi.  Sonıń  ushında  ol  Ájınıyaz  poeziyasınıń  keleshegin  anıq  túsindi.  İlimpazdıń 

“Masterstvo Ajınıyaqa” atlı monografiyası shayır sheberligin izertlewde  maselege 

tereń  qatnas  jasawı  menen  áhmiyetli.  Á.  Pirnaqarov  Ájınıyazdıń  qaraqalpaq 

poziyası  tarıyxındaġı  tutqan  ornın  shayırdıń  tábiyiy  talantı  átırapında  bahalay 

otırıp,  onıń  saġaların  úsh  nárseden,shıġıs  klassiklerınıń  poetikalıq  dástúrlerinen, 

xalıq  awızeki  ádebiyatınıń,  Ozine  shekemgi  hám  óz  dáwirindegi  shayırlar 

shıġarmalarınıń eń jaqsı  úlgileri tásirinen  baslanatuġınlıġın jaqadı.  İlimpazdın bul 

miyneti  rus  tilinde  jarıq  kórgeni  menen  de  shayır  sheberligi  haqqında  eń  talantlı 

jazılġan jumıslardan esaplanadı. 

İlimpaz  Q.Bayniyaqovtıń  “Qosıqtıń  kúshi”  miynetinde,  tiykarınan  shayır 

dóretpelerınıń járiyalanıw hám izertleniw jaġdayları, ómiri tuwralı derekler, ádebiy 

ortalıġı,  janadan  tabılġan  hám  baspa  sózde  jarıyalanbaġan  qosıqları  haqqında 

pikirlerge  kóp  orın  ajıratıladı.  ”Ájınıyaz  shıġarmalarınıń  ideyalıq-kórkemlik 

ózgeshelikleri”  dep  atalġan  bóliminde  shıġarmalarınıń  ideyalıq  mazmunına 

ayrıqsha  dıqqat  awdarılġanı  al,  kórkemlik  ózgesheliklerine  azġana  toqtap  ótilgeni 

seziledi.  Degen  menen  bul  miynet  hár  qıylı  dereklerdiń  sátli  qollanılıwı  menen 

qızıqlı. 

B.Qálimbetovtıń  “Ájınıyazdıń  lirikası”  monografiyasında  shayır  dóretpeleri 

Xısraw Dexlaviydiń, Firdawsiydiń, Saddiydiń, Niqamiydiń, Jámiydiń, Nawayınıń, 

---

8 

 

Mashrabtıń,  Nadıranıń  hám  Maqtumqulınıń  shıgarmaları  menen  salıstırmalı 

izertlenedi  hám  olardıń  Ájınıyazġa  tásiri,  sonday-aq,  ideyalıq  jaqınlıqları  sóz 

etiledi.  

A.Murtaqaevtıń “Shayırdıń  muhabbatı”  miynetinde baspadan shıqkan basqa 

alımlardıń  monografiyaları  hám  miynetlerindegi  sıyaqlı  Ájınıyazdıń  ómiri  hám 

dóretpelerin úyreniw, onıń filosofiyalıq, siyasıy-jámiyetlik kóz-qarasların bahalaw, 

muhabbat,tuwılġan el tuwralı jazılġan qosıqların tallaw, shayırdıń ádebiy ortaйlıġı 

hám  qosıqlarındaġı  klassik  shayırlar  poeziyasınıń  tásiri  qusaġan  máselelerge 

ayrıqsha dıqqat awdarılġanı seziledi. 

Ó.Álewovtıń  “Ájınıyazdıń  aġartıwshılıq  oyları”  miynetinde  shayırdıń 

filosofiyalıq,  pedagogikalıq,  etikalıq  hám  estetikalıq  kórkem  pikirlerine  talaw 

jasaydı. 

K.Mámbetovtıń  “Ájınıyaz”  ilimiy  ocherki  Ájınıyaztanıwdı  ilim  sıpatında 

jáne  bir  basqısh  joqarı  kótergen  miynet  bolıp  esaplanadı.  İlimiy  ocherktiń  basqa 

miynetlerden  ayırmashılıġı  sonnan  ibarat,  bunda  Ájınıyazdın  poetikalıq  

miyraslarına  jańasha  túsınıkler  maydanında  turıp  pikir  júrgiziledi,  shayırdıń 

poetikalıq  sheberligine  kóbirek  hám  ayrıqsha  dıqqat  awdarıladı.  Orta  Azıyada 

jasawshı  túrkiy  tilles  xalıqlardıń  awızeki  ádebiyatı  hám  klassik  shayırları 

shıġarmaların  kóp  izertlegen  qánige  sıpatında  K.  Mámbetovtıń  Ájınıyaz 

shıġarmaların tallawı áhmiyetli pikirlerdi oyatadı. 

Klassik  shayırlardan  bolġan  Kúnxoja  hám  Ótesh  shayırlar  dóretiwshiligi  de 

óz  waqtında  bir  neshe  ilimpaqlar  tárepinen  izertlenildi.  Solardıń  ishinde  bull 

shayırlar  dóretiwshiligin  úyreniwde  B.Ismaylovtıń  «Kúnxojanıń  ómir  hám 

tvorchestvosı»  (Nókis,    «Qaraqalpaqstan»,  1971.)  hám  A.Karımovtıń  «Ótesh 

shayırdıń  ómiri  hám  tvorchestvosı»  (Nókis,    «Qaraqalpaqstan»,  1984.), 

A.Pirnaqarovtıń  «Qaraqalpaq  ádebiyatı  boyınsha  geypara  oylar.  Nókis,  

«Qaraqalpaqstan», 1991) miynetlerınıń áhmiyeti oġada úlken.