BƏXTİyar tuncay alban (qafqaz) TÜrkcəSİ SÖZLÜYÜ ÷ (Əlyazma hüququnda) V bölüm (H –xzıl ) baki 2012

xurdavart ism. (< azərb.< frs.+ər.) – xırdavat: Xurdavart elli axçalıx. 50 axçalıq xrdavat.

xurğax sif. – quraq, qurumuş Müq. et: xızov

xurğaxlx ism. – quraqlıq

xurma (-nınq) ism. – xurma (phoenix dactylifera)

xursax ism. – qursaq: Ayttı bir kimesə alardan, kendilərininq markareləri: “Gredaçılar hər kez yalğan, yaman sözli, xoş xursaxlı” (Tit. 1: 12). Onlardan biri – öz peyğəmbərlərindən biri belə demişdir: «Kritlilər daima yalançı, azğın heyvan, tənbəl və qarınquludur (hərfi mənada: xoş qursaqdırlar)».

xurt (-men, -nunq, -xa, -nu, -nı, -u, -lar, -larnınq, -larğa, -lardan, -larından) ism. – qurd, həşərat: Xurt bilə xurtlanğan, xurtlar bilə tolu bolğan. Qord basmışdı, qurdla dolu idi.

Xurt x.ism. – albanlar arasnda yayğın adlardan: Xurt-Bali.

xurtqına ism. – xırda qurd

xurtlan ~ (dı, -ıptır, -ıyırmen, -ğan) fel. – qurdlanmaq

xurtlu sif. – qurdlu: Çiybal çirik, xurtlu çıxtı. Bal çürük və qurdlu çıxdı.

xuru I (-ğa, -nu, -da, -dadırlar, -dan, -lar) sif. – quru: Xuru ot. Quru ot. Xuru yer. Quru yer.

xuru II Bax: xorxu

xuru ~ (-ma, -dum, -du, -dular, -pmen, -p edim, -urlar, -mas, -yırmen, xurıyırmen, xurıyır, -ğaylar, -sa, -sax, -sar, -sarlar, -ğan, -ğannı, -ğan edi, -mağan, -max, -maxta, -p, -ğınça) fel. – qurumaq

xurulux (-lar) ism. və sif. – quruluq

xurut ism. – qurut. Qatıqdan düzəldiln və xəmir yeməklərlə yeyilən yemək növü.

xurut ~ (ma, -tunq, -tu, -ıyırmen, -ıyır, -mağay, -sar) // xorut ~ fel. – qurutmaq

xuryux Bax: xuyrux

xus ~ (-ma, -tu, -ıyırmen, -qan) fel. – qusmaq

xusur ism. (< azərb.< ər.) – qüsur

xuş (-nunq, -qa, -nu, -u, -lar, -larnınq, -larğa, -larnı, -lardan, -ları, -larına, -ların) ism. – quş: Bir cuft altın xuş. Bir cüt qızıl quş. Xuş xara ya xaraxuş. Qara quş və ya qaraquş.

xuşa etüçi Bax: xavğa (-etüçi)

xuşax (-ı, -larnı) ism. – qurşaq, kəmər: Bolğay anqar neçik ton ki, kiyər, neçik xuşax ki, baylandı (baylanır) hər kez belinə // Bolğay anqar neçik ton ki, kiyər, neçik belbağ ki, bağlar hər kez belinə kensininq (Məz. 108/109: 19).

Qarğışı onu əyninin libası kimi bürüsün,

Hər gün belinə kəmər tək dolansın!

xuşaxlı sif. – qurşaqlı

xuşan ~ (-dı, -ır, -ğaymen, -ğan, -max) fel. – qurşanmaq, bağlamaq: Xuşan xılıç belinqə seninq, zorbaz, özdənlikinqə körkünqnünq seninq (Məz. 44/45: 4).

Ey cəngavər, qılıncını belinə bağla,

Əzəmətini, ehtişamını göstər.

xuşğına // ausyqına ism. – quş balası, kiçik quş

xuşun ~ Bax: xuşan ~

autan Bax: xulıxutan, xul-xutan

xutı (-sı) ism. – qutu: Bitik xutısı. Kitab qutusu.

xutxar ~ (-ma, -mağa, -ıyım, -ğın, -ınqız; -dım, -dınq, -dı, -dılar, -ırmen, -ırsen, -ır, -mas, -mastır, -ıyırmen, -ıyırsen, -ıyır, -ıyırlar, -ğaymen, -ğaysen, -ğay, -ğaylar, -mağay, -ğay edi, -ğıy edi, -sanq, -masa, -sar, -malıdır, -ğan, -ğandır, -ğanbiz, -ğandırlar, -ğanınqa, -ğanın, -max, -maxtır, -maxnınq, -maxqa, -maxnı, -maxta, -maxtan, -maxımnı, -maxınq, -maxınqnınq, -maxınqa, -maxınqnı, -maxınqda, -maxnqdan, -maxı, -maxınınq, -maxına, -maxın, -maxından, -maxımız, -maxımıznınq, -maxımızğa, -maxımıznı, -maxınqız, -ıp) fel. – qurtarmaq, xilas etmək: Ey Biy, xutxar! Ey Biy, yol körgüz! (Məz. 117/118: 25). Aman, ya Rəbb, bizi qurtar! Aman, ya Rəbb, bizə uğur göndər! Kel, Biy, da xutxar meni, Tenqrim menim, zera sen urdunq barçasın, kimlər edilər menim bilə duşmanlıxta heç yergədən (borçsuz) da tişlarin yazıxlılarnınq uvatqaysen (Məz. 3: 8).

Qalx, ya Rəbb! Ey Tanrım, məni qurtar!

Çünki Sən bütün düşmənlərimin əngindən vurursan,

Pislərin dişlərini qırırsan.

xutxarıl ~ (-mağa, -dılar, -ğaymen, -ğaybiz, -ğan, -ğanlar, -ğanlarnınq, -ğanları, -max, -maxnınq, -maxqa, -maxnı, -maxta, -maxım, -maxımnınq, -maxıma, -maxımnı, -maxımdan, -maxınq, -maxınqnınq, -maxınqa, -maxnqnı, -maxınqdan, -maxı, -maxınınq, -maxına, -maxın, -maxını, -maxında, -maxından, -maxımız, -maxımıznınq, -maxımıznı, -maxımızdan, -maxınqız, -maxınqıznınq, -maxınqızğa, -maxları, -maxlarınınq) fel – qurtarılmaq, xilas edilmək: Xutxarılğan; Ki içindən cuvap berir Tenqri da kahanay sorar. Qurtarılmış (xilas edilmiş): Odur ki Tanrı içindən cavab verər, kahin soruşar. Xutxarılmax ya kahanalıx kiyiniş dörtgüllü. Qurtarılma, ya dördkünclü kahin geyimi. Sensen xuvatım da yaratuçım menim da xutxarılmaxım menım, ölümsüz padşahı haybatlarnınq. Sən mənim güc mənbəyim, yaradıcım və xilasımsan, ey şöhrət sahiblərinin ölməz padşahı.

xutxarılmaxlıx (-tır, -qa, nı, ta, -ı, -ımızğa) f. ism. – qurtuluş, xilas

xutxaruçı (-dır, -nınq, -ğa, -nı, -m, -mnınq, -ma, -mnı, -mda, -nq, -nqa, -nqn, -sı, -sıdır, -sına, -sın, -sından, -mız, -mızdır, -mıznınq, -mızğa, -mıznı, -mızda, -mızdan, -lar) // xutxaruçu (-muznunq) ism. – qurtarıcı, xilaskar: Xutxaruçınq seninq Menmen. Sənin xilaskarın Mənəm. Xutxaruçmız Biyimiz Yisus Krisdos, xutxaruçısı bütün dünyanınq. Xilaskarımız Rəbbimiz İsa Məsih, bütün dünyanın xilaskarı. Seninq sövüklü Oğlunq üçün Biy Krisdosnınq, xutxaruçumuznunq bizim. Sənin sevimli oğlun, xilaskarımız Rəbb İsa Məsih üçün.

xutla ~ (-p) fel. – qutlamaq, salamlamaq, xoşbəxtlik, bərəkət arzu ermək.

xutlu sif. – qutlu, xeyirli, bərəkətli, xoşbəxt

Xutlubey x. ism. – albanlar arasında yayğın şəxs adlarından biri: Ğağos Xutlubey oğlu.

xutsuz sif. – bəxtsiz, bədbəxt, uğursuz

xutul ~ (-ma, -mağa, -ıyım, -dum, -du, -dux, -dunquz, -dular, -madı, -upturlar, -urmen, -armen, -ursen, -ur, -massen, -mas, -uy edi, -ğaymen, -ğaysen, -ğay, -ğaybiz, -ğaylar, -mağaylar, -ğay edi, -ğıy edi, -sarsen, -sar, -sarsiz, -mısar, -ğan, -ğanlar, -ğanlarğa, -mağan, -max, -maxı, -maxıdır, -maxın, -up) fel. – qurtulmaq, xilas olmaq: Zera aytılmaxı xaçnınq taspolğanlarğa essizliktir da xutulğanlarğa – xuvatı Tenqrininq (1 Коr. 1: 18). Çünki çarmıx barəsindəki kəlam məhv yolunda olanlar üçün ağılsızlıq, xilas yolunda olan bizlər üçünsə Allahın qüdrətidir.

xutur ~ (-ıyırmen, -ğan, -up) fel. – qudurmaq, cinlənmək

xuturğu (-larımdan) ism. – qudurmuş, cinli

xuturğulux (-qa) // xuturlux (-qa) ism. – qudurmuşluq, cinlilik

xuturlux Bax: xuturğulux

xuv ~ (-ıyım, -ğın, -ıyıx, -du, -dular, -arlar, -ar edim, -arlar edi, -ıy edi, -ıy edilər, -uyur, -ıyır, -ıyırlar, -ıyır edi, -ğay, -sa, -max, -maxta, -up) fel. – qovmaq, təqib etnək: Mesta oğlanı bardı artından xuva, na ol tutup mesta oğlanın tövdu (Albanların məhkəmə sənədlərindən). Məhkəm icraçıs oğlanın ardınca düşüb onu qovdu, beləcə onu tutub döydü. Bu oğlan üçün artımızdan xuva kelmagay. Bu oğlana görə ardımızca düşüb bizi qovmadılar. Bax: xuvala ~

xuvala ~ (-ma, xuvalıyım, xuvalıyıx, -dı, -madılar, -r, xuvalıy edilər, -ğay, -ğanlar, -ğanlarnınq, -ğanlardan, -p) fel. – qovalamaq, təqib etnək: Salmos Tavitninq. Xaçan xuvaladı anı Apisolom, oğlu anınq (Məz. 142/143: 1). Davudun məzmuru. O zaman ki, oğlu Avesalom onu təqib edirdi.

xuvalan ~ fel. – qovalanmaq, təqib edilmək: Tirgiz (abrağın) meni xuvalanğanlardan (xuvuçılarımdan menim) (Məz. 141/142: 6). Məni təqib edənlərdən qurtar.

xuvalaş ~ fel. – qovalaşmaq, bir-birini qovmaq və ya təqib etmək: Atlılar çıxıp da birgələrinə kün uzun xuvalaşıy edilər. Atllar (cıdır düzünə) çıxıb bütün günü bir-birini təqib etdilər.

xuvat (-tır, -nınq, -qa, -nı, -ta, -tan, -ım, -ımnınq, -ıma, -ımnı, -ımdan, -ınq, -ınqnınq, -ınqa, -ınqnп, -ınqda, -nqdan, -ı, -ıdır, -ınınq, -ına, -ın, -ında, -ından, -ımız, -ımızğa, -ımızdan, -ınqız, -ınız, -lar, -larnınq, -larnı, -larımız, -larımıznınq, -ları, -larınınq, -larına, -ların) ism. (< azərb. < ər.) – qüvvə, qüvvət, güc: Oşta ölçöv bilə xoydunq künlərimni menim da küçlü (küçü) xuvatımnınq menim neçik heç nemədir (bolmadı xuvatımnınq menim neçik nemə da dir) alnıma menim (Məz. 38/39: 6).

Budur, günlərim ovcuna sığdı,

Gücüm- qüvvətim qarşında heç oldu.

Biy, Biy, xuvatı xutxarılmaxımnınq menim, kolegə başıma menim kününə oğraşnınq (Məz. 139/140: 8).

Ey Xudavənd Rəbb, Sən qüvvətli Xilaskarımsan,

Döyüş günündə başıma dəbilqə qoymusan.

Biy xuvat joğovurtuna kendininq, işanç xutxarmaxınınq yağlağanına kendininq (Məz. 27/28: 8).

Rəbb Öz xalqının gücüdür,

Məsh etdiyi insanın nicat qalasıdır.

xuvatla ~ I fel. – qüvvətləndirmək, güclü etmək: Xıyını Krisdosnunq, xuvatla meni. Əzabı Məsihin, qüvvətləndir məni.

xuvatla ~ II Bax: xuvala ~

xuvatlan ~ (-sın, -ınqız, -masın, -dım, -dınq, -dı, -dılar, -ıptır, -ıptırlar, -ırmen, -ır, -ırlar, -ır edim, -ırlar edi, -ıyır, -acax, -ğay, -sa, -sanqız, -sar, -ğan, -ğanlar, -ıp) fel. – qüvvətlənmək, güclənmək:

-Kimninq bilə xuvatlandnq sen?

-Tenqri bila.

-Kimda xuvatlandınq sen?

-Canimda (Qriqori Hamamanın “Alban dilinin qrqmmqtikası” əsərindən).

-Kiminlə qüvvətləndin sən?

-Tanrı ilə.

-Kimdə qüvvətləndin sən?

-Ruhumda.

xuvatlat ~ (-qın, -sın, -sınlar, -tım, -tınq, -tı, -tıx, -tınqız, -tılar, -ır; -ıy edilər, -ıyırmen, -ıyırsen, -ıyır, -ıyırbiz, -sarmen, -sarsen, -sar, -sardır, -qay, -qaylar) Bax: xuvatlattır ~

xuvatlattır ~ fel. – qüvvətləndirmək, gücləndirmək: Biy Tenqri, sen bilirsen adam oğlununq tarbiyatın ki küçsüzdür, şağavatlanğın manqa da xuvatlattırğın meni ki, işanğaymen seninq Tenqrilikinqə ki, bolğaymen yenqmə eski dusymannı, xaysı ki seninq ari xaçınqa xarşıdır. Ya rəbbimiz Tanr, Sən insan oğlunun təbiətindən xəbərdarsan və onun gücsüz olduğunu bilirsən; mənə rəhm et və məni Öz Müqəddəs Ruhunla qüvvətləndir ki, Sənin yardımınla düşmənimə - Sənin müqəddəs xaçına qarşı çıxana qalib gələ bilim.

xuvatlatuçı (-m, -sı, -lar) ism. – qüvvətləndirici, qüvvətverici

xuvatlı (-sen, -dır, -dırlar, -nınq, -dan, -sı, -lar, -larnınq, -larğa, -larnı, -lardan, -larımız, -ları, -ların, -larınınq, -larına, -larından) sif. – qüvvətli, güclü: Kimdir bu xan haybatlı? Biy xuvatlı xuvatı bilə kendininq (kensininq), Biy xuvatlı oğraşta (çerüvdə) (Məz. 23/24: 8).

Bu əzəmətli Padşah kimdir?

– Odur, güclü-qüdrətli Rəbb,

Döyüşdə qüvvətli Rəbb.

Xuvatlıdır Biy kensindən xoraqanlarınınq (xorxuçılarına kendininq) da bitiklərin kensininq (kendininq) övrətir alarğa (Məz. 24/25: 14).

Qüvvətlidir Rəbb,

Ondan qorxanlara sirrini açar,

Onlara Öz əhdini öyrədər.

xuvatlıx (-nınq, -ım, -ın, -lar, -larnınq) ism. - əzəmət, qüdrət

xuvatlılıx Bax: xuvatlıx

xuvatsız (-nınq, -nı, -lar, -larnınq) sif. – qüvvətsiz, gücsüz, zəif

xuvatsızlan ~ (-ıyırmen, -sarmen, -ğan) fel. – gücdən düşmək, gücsüzləşmək, zəifləmək

xuvatsızlıx (-ı, -lar) ism. – gücsüzlük, zəiflik, acizlik

xuvdur ~ fel. – qovdurmaq, təqib etdirmək: Xuvdurup kensin artxarı xaytarttı. Onu təqib etdirərək geri qaytartdı.

xuvul ~ I (-ğan, -ğandırlar) fel. – qovulmaq, təqib edilmək: Duşmanlarımnı menim sürülgən (xuvulğan) ettinq da körəlməgənlərimni menim tas ettinq (Məz. 17/18: 41). Düşmənlərimi mənim qovdun, məni gözü götürməyənləri məhv etdin.

xuvul ~ II Bax: xutul ~ (-ğaymen)

xuvun Bax: xovun

xuvur ~ Bax: xovur ~

xuvurul ~ Bax: xovurul ~

xuvuşlan ~ Bax: xovuşlan ~

xuyaş // xoyaş ism. - günış Müq. et: günəş, kün I, künəş

xuyaş-ay ism. – günəş və ay, gün-ay

xuyrux (-un, -undan, -lar, -ları, -larına) // xoyrux // xuryux ism. – quyquq

xuyruxlu sif. – quyruqsuz: Xuyruxlu xoy. Quyruqsuz qoyun.

xuyu (-nunq, -ğa, -nu, -nı, -sun, -lar, -larnınq, -lardan) ism. – quyu: Xuyu yapmasın ağzın kendininq (açmağay ağzın kensininq üstümə menim (Məz. 68/69: 16). Ağzını üstümə quyu tək açmasın.

xuzu Bax: xozu

Xuzur x. ism. – albanlar arasında yayğın şəxs adlarından biri

xyın Bax: xıyın

Xymət Bax: Xıymət

xz Bax: xız

xzart ~ Bax: xızart ~

xzıl Bax: xızıl