BƏXTİyar tuncay alban (qafqaz) TÜrkcəSİ SÖZLÜYÜ ÷ (Əlyazma hüququnda) V bölüm (H –xzıl ) baki 2012

xıy ~ I fel. – çəpinə doğramaq, çəpəki kəsmək

xıy ~ II fel. – qıymaq, heyfi gəlməmək, əsirgəmək: Ol xadar canıma xıyıpmen ki bir boğunumnu sağ da yazıxsız Tenqrigə saxlamıyırmen. Canıma o qədər qıydım ki, Tanrı qarşısında bir dənə də əzam sağ-salamat qalmadı.

xıyar // xiyar // xiar ism. (< azərb. < ər.) – xiyar: Xarbuz, xiyar, badınçan. Qarpız, xiyar, badımcan.

xıyarşəmbə // xıyarşəmbər ism. – kassiya (cassia).

xıyas (-tan, -ımdan, -ı, -ın) ism. – pislik, natəmizlik, əyrilik: Arıtqay xıyasın esimninq. Beynim qoy pisliklərdən (pis fikirləedən) təmizlənsin. Arıtıp canımıznı bizim xiyastan da yaman xılınmaxtan, kötüriyiə xolumuznu bizim arilikkə. Qəlblərimizi pis fikir və pis əməllərdən təmizləyərək, əllərimizi müqəddəsliklərə tərəf açaq.Temizlə meni xıyasımdan esimninq. Şüurumu pisliərdən təmizlə.

xıyıxla ~ fel. – parçalamaq, didmək, incitmək, əzab vermək, zülm ermək: Yasır (yəsir) etüçilərimiz bizim xıyıxlarlar edi (sürgün etüçilər) sürüp bizni da aytırlar edi... (Məz. 136: 3). Bizi əsir medənlər qəlbimizi parçalayır və deyirdilər... Yöpsün xulunqnu seninq yaxşığa (yaxşılıxqa) ki, bolmağay öktəmlər açıtmağaylar (xıyıxlağaylar) meni (Məz. 118 /119: 122)

Qulunun xeyri üçün zamin dur,

Qoyma lovğa insanlar mənə zülm etsin.

xıyın (-nınq, -ğa, -nı, -da, -dadırlar, -dan, -ım, -ıma, -ımnı, -ımda, -ımdan, -ı, -ınqnınq, -ınqa, -ınqdan, -ı, -ınınq, -ına, -ın, -ından, -lar, -larnınq, -larğa, -larnı, -larda, -lardan, -larımnınq, -larımnı, -larınq, -larınqa, -larınqdan, -ları, -larınınq, -larına, -ların. -larında, -larпndan) ism. - əzab, əziyyət, iztirab: Manqa bulay körüniyir ki, dügüldür arzani xıyını zamananınq menqilik haybatqa utru ki, belgirməlidir bizgə (Rom. 8: 18). Mənə elə gəlir ki, hazırki iztirablarımız bizi gözləyən şöhrətlə müqayisədə əhəmiyyətsiz bir şeydir.

xıyınçı ism. - əzabkeş: Dügül xıyın, evet səbəp xıyını (səbəpi Xıyınınınq) etiyir xıyınçılarnı. Əzabkeşləri yaradan əzabn özü deyil,onun səbəbidir.

xıyındaş ism.- zülmə əzaba birlikdə məruz qalanlardan biri

xıyinğanı Bax:xıyınlan ~ (-ğanı)

xıyınlan ~ zülmə, iztiraba məruz qalmaq: Bayram, ya keçit, aşma, ya Ulukünü xıyınınınq Eyəmizninq // Bayram, ya xıyınlanğanı Eyəmizninq. Pasxa və ya Rəbbimizin iztirablarından krçmək.

xıyınlı Bax:xıyınçı

xıyınlıx Bax:xıyın

xıyınsız sif. - əzab-əziyyətsiz: Xıyınsız da tözməxsiz neçik xutulğaymen köplüçündən yazıxlarımnınq menim? Əzab və əziyyətsiz çoxsaylı günahlarımdan necə quetula bilərəm?

Xıymət x. ism. – albanlar arasında yayğın olan şəxs adlarından biri

xıyna ~ (-ma, xıynıyım, -ınqız, -dım, -dınq, -dı, -dınqız, -dılar, -r, -rbiz, -rlar, -rlar edi, xıynıy edilər, xıynıyırmen, xıynıyır, xıynıyırsiz, xıynıyırlar, xıynıyır edilər, -ğay, -ğaylar, -mağay, -sanq, -sanqız, -sarlar, -ğan, -ğanda, -ğanına, -ğanlar, -ğanlarınqnı, -ğanlarına, -maxlarından, -p) fel. – zülm etmək, əzab-əziyyət vermək, işkəncə etmək: Çövrəmə boldular menim (Çöp-çövrəmni aldılar) itlər köp da yığınları yamanlarnınq xapsadılar meni çövrəmni aldılar // Çöp-çövrəmni aldılar köplüxü itlərninq da kazanlarnınq da törəsizlər esirgövsüz xıynıyırlar meni // Çöp-çövrəmni aldılar köp türlü itlərninq da kazanlarnınq ki, dinsizlərdirlər da taş yürəklilər (Məz. 21/22: 17).

Şər insanlar dəstəsi məni dövrəyə aldı,

İt sürüsü kimi yan-yörəmi bürüdülər,

Ayaqlarımı, əllərimi deşdilər.

xıynal ~ (-ma, -mağa, -dım, -dnq, -dı, -dıx, -dınqız, -dılar, -madı, -ıpmen, -ır, -ırbiz, -ır edi, -mas edi, -ıy edilər, -ıyırmen, -ıyırsen, -ıyır, -ıyırlar, -mıyırsen, -ğaymen, -ğay, -sa, -masa, -sarlar, -masarlar, -mısarlar, -ğan, -ğanınınq, -ğanına, -ğanlar, -ğanlarğa, -mağan, -ğan boldunquz, -max, -maxtan, -maxımnınq, -maxı, -ıp) Bax: xıyınlan ~

xıynalı sif. - əzabverici, əzablarla dolu: Xolıyır anı birsi üçün ki, yebergəy Lazarosnu xardaşlarına anınq ki, bolmağay alar da kelgəylər bu xıynalı yergə. Ondan yalnız bir şey xahiş edir ki, Lazarı qardaşlarının yanına göndərsin və o, əzabverici (əzablarla dolu) yerə düşməsin.

xıynavçı Bax: xıynavuçı

xıynavuçı (-sın, -larnınq, -larım, -larımnınq, -larınqızgə, -larınınq, -ların) // xıynavçı // xıynovçı ism. – zalım, zülümkar, əzazil: Hadir ettinq (Hadirlədinq) alnıma menim xıynavuçılarimnınq közlərininq (incitüçilərimnnq közgə) xarşı xıstıruçılarımnınq menim (Məz. 22/23: 5).

Zalımlarda qorxmaram, çünki Sən mənimləsən,

Sənin əsan, Sənin dəyənəyin mənə təsəlli verir.

Düşmənlərimin qarşısında

Mənim üçün süfrə açırsan,

Başıma ətirli yağ çəkirsən,

Ağzınadək camımı doldurursan

Anqmadılar xolun anınq kününə, xaçan (xaysı künnü) xutxardı alarnı xolundan xıstıruçılarınnq alarnınq (xıynavuçılarnınq) (Məz. 77/78: 42).

Xatırlamadılar Onun qüdrətini,

Zalmdan azad etdiyi günü

xıynovçı Bax: xıynavuçı

xıynovlu Bax: xıyınçı

xıynuçı Bax: xıynavuçı

xız (-nınq, -ğa, -nı, -dan, -ım, -ımnınq, -ıma, -ımnı, -ınq, -ınqnınq, -ı, -ıdır, -ınınq, -ına, -ın, -ını, -ından, -lar, -larbiz, -larnınq, -larğa, -larnı, -larınq, -ları, -larınınq, -larına, -ların, -larında, -larından, -ılarğa) // xz – ism. – qız: Yeberdilər manqa yığpaşkün Çubux uruşqandan sonqra ki kelgəymen Mayram Laçın xızılarğa. Bazar günü, Çubuxuruşqan bayramından sonra mənə xəbər göndərdilər ki, Laçının qızı Mayramgilə gəlim.

Xız x. ism. – Qız bürcü, 12 büecdən biri: Üsnə köknünq xoydular Taracu ortasına Aslannınq da Xıznınq. Göydə Tərəzi bürcü Aslan və Qız bürcləri arsında bərqərar oldu.

xız ~ (-ma, -dı, -ıyırmen, -ıyır, -ğan, -mış) fel. – qızmaq: Xızdı yürəkim menim xarnıma (xanıma) menim da sağışıma (alğışıma) menim yandı ot (Məz. 38/39: 4).

Köksümdəki qəlbimə köz doldu.

Dərin düşünəndə yanıb-yaxıldım,

xızar ~ fel. – közərmək, qızarmaq: Xızarmaxı da isi ötməkninq yənqirməklikidir cannınq tirlikkə. İsti çörəyin qızarması ruhun həyata yenidən bağlanmasının əlamətidir.

xızart ~ fel. – qızartmaq, al rəngə boyamaq: Eki kez xızartqan ipək. İki dəfə qırmızı rəngə boyadıkmış ipək.

xızbaşlı Bax: xızılbaşlı

xızdır ~ (-dım, -dınq, -dı, -ırlar, -mas, -ıyır, -ğay, -ğansen, -ıp) fel. – qızdırmaq: Günəşninq isisi kündüz xızdırmas da ne keçə aynınq sövxü ötməs // Günəş kündüz sanqa yazıx etməgəy da ne ay keçə (Məz. 120/121: 6).

Gündüz günəşin ziyanı sənə dəyməz,

Gecə ay da sənə zərər verməz.

xızdırıl ~ fel. – qızdırılmaq: Sövükünq nunq otu, salınğan yergə, xızdırılsın canlarımızda bizim. Qoy, Sənin yerə göndərilmiş məhəbbətinin atəşi qəlbimizi qızdırsın.

xızğına ism. – kiçik qız, qızcığaz: Erlər da xatunlar, xartlar da igitlər, çax ki xızğınalar surp yüxövgə yügürdülər. Kişilər və qadınlar, qocalar və gənclər, hətta kiçik qızcığazlar müqəddəs kilsəyə yüyürdülər.

xızğa ~ Bax: xızğır ~

xızğanç (-tır) fel. – xəsis, simic, qısqanc

xızğançlan ~ fel. – xəsislik etmək, simiclik etmək, qısqanmaq

xızğançlıx ism. – xəsislik, simiclik: Xızğançlıx bilə saçarlar, xızğançlıx bilə örərlər. Xəsisliklə səpərlər, qısqanclıqla yığarlar.

xızıl Bax: xırmızı

xızıl-alaca balıx Bax: xızılalacabalıx

xızılalacabalıx ism. – qızıl balıq (salmo faria):

xızılbaş (-nınq, -qa, -larnınq) ism. – qızılbaş. Alban mətnlrində daha çox “şiə” anlamında işlədilən bu adla Azərbaycan Səfəfilər imperatorluğunun, millətindən asılı olmayaraq, bütün əhalisi və təkcə Azərbaycan türkləri və farslar yox, həm də digər millətlər və hətta digər dinlərin mənsubları, o cümlədən monofizitlər (ermənilər) və atəşpərəstlər (parslar // atəşpərəst farslar) nəzərdə tutulur. Bəzən isə qədim fars şahları da qızılbaş şahı adlandırılır: Mirsacan xızılbaş ermenisi. Mirsacam qızılbaş monofiziti. Xızılbaşlarnınq yığövü, xayda ot xoyup yügünç etərlər. Qızılbaşların kilsəsi oda siyayiş edilən yerdir. Bax: acəm

xızılbaşlı // xızilbaşlı Bax: xızılbaş

xızıllamax f. ism. – qırmızı rəngə boyama

xızıllan ~ qızarmaq

xızıllat ~ (-tım, -tınq, -tı) fel. – qıırmızı rəngə boyamaq

xızıllıx (-lar) ism. – qırmızılıq, qızartı

xızinmax fel. – qızınmaq: Evet tözümlükləri yox esə, alışsınlar; zera yaxşıra atır alışmaz, ne ki xızinmax (1 Коr. 7: 9).Əgər özlərini saxlaya bilmirlərsə, qoy ailə qursunlar. Çünki ehtirasdan yanmaqdansa ailə qurmaq (ailə ocağında qızınmaq) daha yaxşıdır.

xızxardaş (-qa, -tan, -ı, -ınınq, -ın, -ımızsen, -ımızğa, -ımıznı, -larnı, -larıma, -ları, -larınınq) ism. – bacı: Xartnı baduhasel etməgəysen, yoxsa övündür, nemik atanqnı, igitni – neçik xardaşnı; xarılarnı – nemik analarnı igit xatınlarnı – neçik xızxardaşlarnı, aruvlux bilə (1 Тim 5: 1). Qocanı məzəmmət ermə, təmiz ürəklə təqdir et atan kimi, gəncləri kiçik qardaşların kimi, qarıları anan kimi, gənc qızları bacıların kimi. Šahat ki, yoxtur erkimiz xızxardaşlarnı-xatınlarnı yürütmə birgəmizgə, ne türlü özgə arakəllər da xardaşları Eyəmizninq, da Gepa? (1 Коr. 9: 5). Məgər digər həvarilər, Rəbbin qardaşları və Kefa kimi yanımızda imanlı bacı və arvadımızı gəzdirməyə ixtiyarımız yoxdur?

xızlıx (-ımdan, -ın) ism. – qızlıq, bakirəlik: Bir yıl birgəmə turdu da meni xızlıxımdan xoydu da halikkə manqa nemə berməgə kləməstir (Albanların məhkəmə sənədlərindən). O mənimlə bir il yaşadı və bakirəliyimdən məhrum etdi, hələ də əvəzində bir şey vermək istəmir.

xızmət // xızmet ism. (< azərb. < ər.) – xidmət

xızmətkar (-ı, -lar, -larınqnınq, -ları) // xizmetkar (-lar) ism. – xidmətçi, xadim

xızmet Bax: xızmət

xızmetkar Bax: xızmətkar

xızmetkarlıx (-qa) ism. xidmətçilik, qulluqçuluq

xızmış sif. – qızmış, közərmiş: Temirdın xızmış olturğuç. Dəmirdən közərmiş (halda olan) oturacaq (stul).

xızoğlan Bax: xız-oğul

Xızoğlan x. ism. Bax: Xız

xız-oğlan ism. – oğlanqız, gemofrodit. Cinsi bəlli olmayan insan: Ne erkək da ne tişi, neçik xız-oğlan. Oğlanqız kimi nə erkəkdir, nə də dişi.

xız-oğul ism. – qız övlad

xızov (-dan, -u, -undan) ism. – bürkü: Yetkinçə boldu anqar anabadda; susamaxına xızovdan, suvsuzluxuna yetkinçə etti anqar (Qan. 2: 10). Onları səhrada tərk etmədi (tək qoymadı) bürkünün doğurduğu susuzluqlarını yatırdı.

xlıç Bax: xılıç

xlıx Bax: xılıx

xlın ~ Bax: xılın ~

xn Bax: xın

xncal Bax: xıncal

xo ~ fel. – qoymaq, taxmaq (ata noxta, üzəngi taxmaq anlamnda işlənir): Bolmanqız neçik at da xatır, zera yoxtur alarğa (alarda) axıl (eslilik), yügəndə da noxtada xıstırırsen yanqaxların (yanqaxlarından) (ki yügən bilə da noxta bilə xoğaysen yanqaxların) alarnınq ki, sanqa nemə yuvuxlanmağaylar (heç nemə tiyməslar (Məz. 31/32: 9).

At yaxud qatır kimi

Şüursuz olmayın.

Cilov, yüyən vurulmasa,

Onlar idarə edilə bilməz

xobuz ism. – qopuz. Əski türk simli aləti.

xobuzçı ism. – qopuzçu, qopuz çalan, musiqiçi: Xobuzçı bar edir birgəmizgə da övdə olturup içiy edix. Yanımızda musiqiçi (qopuzçu) vardı, evdə oturub içirdik.

xoç (-lar, -larnınq, -ları) ism. – qoç: Bütöv xurbannı tüzəlgən sunıyım sanqa xoçlar bilə da temyan(lar) bilə da sanqa sunıyım tuvarlar bilə (tuvarlar da eçkilər) // Xurbanlar tüz u tolu sunıyım sanqa xoy bilə da temyən bilə da sanqa sunıyım ögüzlər da eçkilər (Məz. 65/66: 15).

Kökəldilmiş heyvanları

Sənin üçün yandırma qurbanı verəcəyəm.

Qoçların xoş tüstüsü Sənə sarı qalxacaq,

Təkələri, öküzləri qurban gətirəcəyəm.

Da kiygəylər xoçları xoyunlarnınq, tüzlər (enqişlər // egişlər) köp etsərlər aşlıxlarnı // Da kiysinlər tişisin xoylarnınq, tüzlər köp etkəylər aşlıx (Məz. 64/65: 14).

Çəmənlərin sürülərlə dolur,

Dərələrini taxıl bürüyür.

Onlar cuşa gəlib tərənnüm söyləyir!

xoçi Bax: xoyçi

xoçxar Bax: xoç

Xodaberdi // Xodaberdi x. ism. – albanlar arasnda yayğn şəxs adlarından biri: Budax Xodaberdi oğlu.

xoca (-dır, -nnq, -ğa, -nı, -sı, -sına, -sın, -sından, -lar, -larnnq, -larğa, -larnı, -larda, -lardan, -ları, -larına) ism. (frs.) - varlı, dövltli: Xoca oğlu yılan yedi – ayttılar ki hakimliktir anqar; yarlınınq yedi esə – ayttılar, açlıxtan yedi (Alban atalar sözü). Varlının oğlu ilan yedi, dedilər ki, dərmandır (həkim məsləhətidir), kasbın oğlu yedi isə, dedilər ki, acından yeyib.

Xoca x. ism. - albanlar arasnda yayğın şəxs adlarından: Rum-Xoca, Ulu Xoca, Xoca Donuş oğlu...

xocalan ~ (-ma, -dınq, -ır, -ıyırmen, -ıyırlar, -ğaysen) fel. – varlanmaq

xocalat ~ (-ırsen, -ıyır, -ıp) fel. – varlandırmaq, var-dövlət sahibi etmək

xocalı Bax: erli

xocalıx (-tır, -nınq, -qa, -nı, -ta, -tan, -ımda, -ınqnı, -ı, -ına, -ın, -ından, -larınqdan) ism. – zənginlik, var-dövlət: Yeri yubanmaxnınq xarnın Mariamnınq anqlıyırmen, xaysında Tenqri töşədi türlü-türlü yubanmaxnı da xocalıxnı. Mərhəmət yeri deyiləndə, mən Məryəmin bətnini başa düşürəm ki, Tanrı oranı hər cür nemət və zənginliklə bəzəmiçdir.

Xocu x. ism. – albanlar arasnda yayğn şəxs adlarından biri

xoxu (-su, -lar) ism. – qoxu, iy, ətir

xoxula ~ fel. – qoxulamaq

xoxulan ~ fel. – qoxulanmaq

xol (-nunq, -ğa, -nu, -da, -dan, -um, -umnunq, -umnunqdur, -uma, -umnu, -umdan, -unq, -unqnunq, -unqa, -ınqa, -unqamen, -unqadır, -unqnu, -unqda, -unqdadır, -unqdan, -u, -ununq, -una, -unadır, -un, -unu, -unda, -undan, -umuz, -umuznunq, -umuzğa, -umuzğadır, -umuznu, -umuzdadır, -umuzdan, -unquz, -unquznu, -unquzda, -unquzdan, -lar, -larnınq, -larnı, -lardan, -larım, -larımnınq, -larıma, -larımnı, -larımda, -larınq, -larınqnınq, -larınqnı, -larınqda, -larımız, -larımıznınq, -larımıznı, -larımızda, -larınqız, -larınqıznı, -ları, -larınınq, -larına, -ların, -larında, -larından) // qol (-ları) ism. - əl: Xol yazıxı bilə yazixlımen: Artıx alıp, eksik beripmen, alıp yaşırıpmen, kişininqkinə xıyıpmen, sadağa bermiyirmen, aldapmen, zirgel etipmen, urupmen, xanatıpmen, yazıx da uyat yergə xol uzatıpmen, ne xadar bolupmen dinsizlik, cansızlıx etmə, etipmen, ol xadar canima xıyıpmen ki, bir boğunumnu sağ da yazıxsız Tenqrigə saxlamıyırmen, meğa Tenqrigə. Əlimlə günaha batmışam: çox alıb, az vermişəm, alarkən gizlədir, özgə malını qorumurdum, sədəqə vermir, dələduzluq, zoraklıq edir, döyür, qan tökür, zina və əxlaqsız yerlərə əl uzadırdım. Nə qədər allahsızlıq, insafsızlıq varsa, hamsını etmişəm. Canıma o qədər qəsd etmişəm ki, indi Tanr qarşısında sağ-salamat bircə dənə də əzam qalmayıb. Da turğuzdunq anı üstünə xol işinqninq seninq // Da xoydunq barça xolunqdan yaratılğanlar üsnə anı (Məz. 8: 7).

Əllərinin işləri üzərində onu hökmdar etdin.

Hər şeyi onun ayağının altına qoydun:

xol ~ (-ma, -mağa, -ayım, -ıyım, -ğın, -sun, -ıyıx, -alıx, -unquz, -sunlar, -dum, -dunq, -du, -dı, -dux, -duq, -dunquz, -dunqız, -dular, -madınq, -madı, -uptur, -up edilər, -armen, -arsen, -ar, -arbiz, -arlar, -man, -mas, -maslar, -ar edim, -ar edi, -arlar edi, -mas edix, -ıy edi, -ıy edilər, -uyurmen, -uyırmen, -ıyırmen, -ıyırsen, -uyır, -uyr, -ıyır, -uyırbiz, -ıyırbiz, -ıyırsiz, -ıyırlar, -mıyırsiz, -ıyır edi, -ıybiz, -ğaymen, -ğaysen, -ğay, -ğaybiz, -ğaysiz, -ğaylar, -sam, -sa, -sax, -sanqız, -salar, -sarmen, -sarsen, -sar, -sarlar, -ğan, -ğannı, -ğanda, -ğanıma, -ğanınq, -ğanlarğa, -mağan, -max, -maxqa, -maxta, -maxıma, -maxımda, -maxınq, -maxı, -maxlar, -up) fel. – diləmək, xahiş etmək, dua etmək:

-Kimni xoldunq sen?

-Tenqrini xoldum men.

-Kimdən dilədin sən?

-Tanrıdan dilədim mən.

-Kimni xolarsen?

-Atamnı menim.

-Kimə dua edərsən?

-Atama.

-Kimlarni xolarsen?

-Canlarnı.

-Kimlərdən xahiş edirsən?

-Ruhlardan.

-Kimlarni xolarlar bular ya alar?

-Tenqrini xolıyırlar oşta bular ya alar.

-Kimə dua edirlər bunlar ya onlar?

-Tanrıya dua edirlər işdə onlar ya bunlar.

Hali kimni xolıyırmen men?

-Tenqrini.

-Hələ kimdən diləyirsən sən?

-Tanrıdan (Qriqori Hamamanın “Alban dilinin qrammatikası” əsərindən).

Dügül ki xolıyırmen bermə anı; yoxsa xolıyırmen yemişni ki, yığıdır sözünqüzdə sizinq (Fil. 4: 17). Mən sizdən əməl diləmirəm; amma sözlərinizin barını diləyirəm.

xolay (-dır, -ına) sif. – asan

xol-ayax ism. - əl-ayaq: 5-inçisi xolu-ayaxıdır. 5-cisi əl-ayağıdır.

xolayla ~ fel. – asanlaşmaq, yüngülləşmək: Xolaylamaxı yazıxlardan... Günahlardan yüngülləşməyi...

xolaylat ~ fel. – asanlaşdırmaq, yüngülləşdirmək

xolaylıx ism. – yüngüllük

xolbağı ism. – qolbağ

xolbitik (-imni, -in, -indən, -imiz, -imizni) ism. - əlyazma, əl yazısı, əllə yazılmış sənəd: Da buzdu xolbitikin bizim hağarağlıxımıznınq buyruxu bilə kensininq, xaysı ki bizgə hağarağ edi (Kol. 2: 14). Tələbləri ilə əleyhimizə və zərərimizə olan borc sənədini ləğv etdi.

xollu sif. – qollu, əlli

xolmaxlıx Bax: xoltxa

xolsuz sif. - əlsiz

xoltxa (-nınq, -ğa, -nı, -da, -dadırlar, -dan, -m, -mnınq, -ma, -mnı, -nq, -nqa, -nqnı, -sı, -sına, -sın, -sında, -sından, -mız, -mıznınq, -mıznı, -nqız, -nqızğa, -nqıznı, -nqızdan, -lardan, -larıma, -larına, -ların) ism. – dilək, xahiş, dua: Nemə xayğurmanqız, yoxsa barça alğış bilə da xoltxa bilə, şükürlük bilə xoltxanqız sizinq belgili bolsun alnına Tenqrininq (Fil. 4: 6). Heç nə barədə narahat olmayın, amma qoy hər dəfə dua, xahiş və şükranlığınız Tanrı qarşısında qəbul görsün. Yohanes Karneçinınq aytkanı. “Xoltxa surp Asduacacingə xarşı”. Yohanes Karneçinin sözləri: “Müqəddəs Tanrı Anasına dua”. Yohannes Karneçinininq aytkanı. “Xoltxa Biy Tenqridən”. Yohanes Karneçinin sözləri: “Rəbbimiz Tanrıya dua”. Xoltxası Yovhannes Sarğavaq vartabedninq aytkanı. İlahiyyatçı Yohannes Sarğavağın (diakonun) sözləri və duası.

xoltxaçı (-dır) ism. – duaçı

xoltux ism. – qoltuq

xolyazov Bax: xolbitik

xon ~ (-ma, -mağa, -ğın, -dum, -du, -arsen, -ar, -ğaymen, -ğay, -sa, -up) fel. – qonmaq: Açıx yer, xonacağ. Qonulacaq açıq yer.

xonax (-qa, -ı, -ına, -lar, -larnınq, -larğa, -larnı, -ları, -ların) // xonah (-larnı) ism. – qonaq: Haybatlan, xonaxı elinqninq seninq. İzzətlən, ey Öz xalqının (elinin) Qonağı (Həzrət İsa (ə) nəzərdə tutulur).

xonaxla ~ fel. – qonaq düşmək, qonaq olmaq, qonaq etmək

xonaxlıx ism. – qonaqlıq

xonaxsız sif. – qonaqsız: 5 kün oruç bolup tözər edi, xonaxsız aş yeməs edi (Həzrət İbrahimdən (ə) söhbət gedir).5 gün oruc tutb döərdi, yeməyi qonaqsız yemzdi.

xonçu Bax: xonşu

xondikar (-nınq, -ğa, -ı) // xontikar (-ğa) ism. – xotkar, kiçik bir yaşayış məntəqəsinin hakimi

xondır ~ Bax: xondur ~

xondur ~ // xondır ~ fel. – qonaq qəbul etmək, gecələməyə yer vermək

xonduz Bax: xunduz

xonşu (-dan, -m, -sun, -sununq, -suna, -lar, -lardır, -larnınq, -larğa, -larnı, -larıma, -larınqnı, -larımızğa, -ları, -larına, -larından) // xonçu ism. – qonşu

xonşulux (-nunq, -qa, -ta, -unda, -ları) ism. – qonşuluq

xonşuşdaş Bax: xonuşdaş

xontikar Bax: xondikar

xonuşdaş ism. – gecələmə yerindəki müvəqqəti qonşuluq

xop ~ fel. – hoppanmaq, yuxarı sıçramaq, qalxmaq, yüksəlmək: Xopsun alay, neçik sunmxta eçkilərni da ögüzlərni da neçik minq da semiz xoyunlarnı. Qoy yaralanmış ürəyin keçi, öküz və min qoyun təqdim edilərcəsinə (sevincindən) sıçrasın.

Xor x. ism. – Hor. Həzrət harunun (ə) vəfat etdiyi dağın adı: Tağ üsnə Xor Eliazar boldu enq ulu kahanayabed xoyulğan. Yelizar Hor dağının zirvəsində baş kahin təyin edildi.

xor ~ I (-ğın, -dunq, -du, -dular, -ıyırmen, -up) fel. – gərmək, gərilmək: Xorğın, tüzətkin da xanlıx etkin könülük üçün, sekinlikinq üçün da toğruluxunq üçün da yol körgüzuçi bolğay sanqa skançelik bilə onqunq seninq (Məz. 44/45: 5).

Həqiqət, itaətkarlıq və salehlik naminə

Döyüş arabasına qalx, xanlıq et,

Əzəmətinlə uğur qazan.

Qoy sağ əlindən möhtəşəm işlər gəlsin

xor ~ II Bax: xır ~

xoran ism. (?) – səcdəgah

xoranç ism. – bic, qeyri-qanuni nigahdan doğulan şəxs: Yazıxlanırbiz da dügül anqar oğlanları yazıxnınq, toğunçlar bularğanlar da buzulğanlar // Yazıxlandılar da dügül anınq oğlanları xorançlar, toğqanlar yolsuz da xolayına, ya xaxutlanğan (Qan. 32: 5).

Ona xəyanət etdilər,

Ona övlad olmadılar,

Ona görə rüsvay oldular.

Çünki bic və tərs nəsildirlər.

xorasan ism. – Xorasan parçası

Xorasan // Xorosan x. ism. Hazırdaayrı-ayrı əraziləri İran, Əfqanıstan və Türkmənistan arasında bölüşdürülmüş əski türk ölkəsi: Xorasan xalisi. Xorasan xalısı.

xorata ism. – şadyanalıq: Eksik aytsalar edi xoran alnına, kültkü da xorata etkəylər edi. Səcdəgah önündə ən az etdikləri şey gülmək və şadyanalıq idi.

xorğaşın (-ğa, -nı, -dən, -ınqnı, -lar) // xorhaşın (-ğa), оп. xurğaşın (-lar) ism. – qurğuşun:

-Da xaysılardırlar peşələngən teprənməgən barlıxlar?

-Temir-baxırlar, xorğaşınlar, kümüşlər da altunlar da kimlər ağaçlardan da özgə materialardan da özgə bularğa oxşaşlar köplər.

-Bəs, süni surətdə düzəldilmiş tətrpənməz varlqlar hansılardır?

-Dəmir, mis, qurğuşun, gümüş və altunlar, eləcə də bəzi ağac növləri və başqa materiallardan düzəldilmişlr və onlar kimilər.

xorx ~ I (-ma, -mağa, -mama, -qın, -sun, -ayıx, -ıyıx, -sunlar, -mıyım, -ma, -magın, -masın, -mıyıx, -malıx, -manqız, -tum, -tu, -tux, -tular, -tılar, -madı, -madılar, -upmen, -armen, -ar, -arbiz, -arsiz, -arlar, -man, -mandır, -mam, -mamdır, -massen, -mas, -mastır, -masbiz, -massiz, -maslar, -masnı, -arlar edi, -mas edi, -maslar edi, -uymen, -ıyırmen, -ıyırsen, -ıyır, -uyır, -ıyırbiz, -ıyırsiz, -ıyırlar, -mıyırmen, -qaymen, -qaysen, -qay, -qaybiz, -qaylar, -mağaymen, -mağaysen, -mağay, -mağaysiz, -mağaylar, -qay edinqiz, -mağaylar edi, -sa, -masam, -masa. -sarmen, -sar, -sarlar, -mısar, -mısarlar, -malı, -qan, -qannınq, -qanlar, -qanlarnınq, -qanlarğa, -qanlarnı, -qanlardan, -qanlarınq, -qanlarınqa, -qanlarınqdan, -qanları, -qanlarınınq, -qanlarına, -qanların, -qanlarından, -mağan, -max, -maxtan, -a, -up. -mıyın) fel. – qorxmaq: Bununq üçün xorxmalıx (xoramıyıx biz bulğanğanına (muşxullanğanına) yerninq, teşkirilgəninə tağlarnınq yürəkinə tenqizninq (Məz. 45/46: 3).

Buna görə biz qorxmuruq:

Yer üzü alt-üst olsa belə,

Dağlar uçub dənizin köksünə aşsa belə.