BƏXTİyar tuncay alban (qafqaz) TÜrkcəSİ SÖZLÜYÜ ÷ (Əlyazma hüququnda) V bölüm (H –xzıl ) baki 2012

xapçux – ism. – heybə

xapun ~ (-du. –ur, ıy edi, -ıyırmen, -ıyırlar, -sa, -ğay, -ğan, -up) // xapın ~ (-dı, -ğay, -maxnınq, -ıp edi) fel. – alışmaq, alışıb-yanmaq: Yöpsününqüz (Yöp körünqüz ögütuün anınq ki, öçəşlənməgəy Biy, da taspolursiz (tas bolursiz // taspolğaysiz) yollarından toğrulu anunq zamanına, ne vaxt xapunsa (neçik palaylasa) öçəşmaxi (öçəşmaxi anınq (Məz. 2:12).

Oğulu öpün ki, qəzəblənməsin,

Yoxsa tutduğunuz yolda məhv olarsınız.

Çünki qəzəbi tezliklə alovlanar.

Ona pənah gətirənlərin hamısı nə bəxtiyardır!

xapundur ~ // xapındır ~ fel. – alovlandırmaq, alışdırmaq, yandırmaq: Hadirdir bizgə Krisdos yeberma Ari Cannı, canı sövüknünq, xaysı ki yürəklərimizni xapundurur. Məsih ürəklərimizi alovlandırsın deyə, Müqəddəs Ruhu, sevgi ruhunu bizə göndərməyə hazırdır.

xapuş ~ (-tum, -tu, -urmen, -mandır, -ıyırmen, -sar, -qay, -mağan, -up) Bax: xapış ~

xapuştur ~ fel. – susdurmaq, ağzını yumdurmaq: Zera köplər dügüllər hnazant, egri sözli da esni aldavuçı, artıx ki sunattandırlar, xaysıların ki tiyər xapuşturma ki, barça övlərni yıxıyırlar da övrətiyirlər, xaysı ki tiyməs, kesip yığıştırmax üçün (Тim. 1: 10-11). Çünki sünnət edilmişlərdən çoxları tabe olmur, seçilmişlər barədə yalan danışır və ağılları çaşdırırlar. Onları susdurmaq lazımdır, çünki onlar evlər yıxır və qazanc əldə etmək naminə lazım olmayan şeylər öyrədirlər.

xar I (-nınq, -nı, -dan, -lar) ism. – qar: Hər biri hər yarı xaçıp da xar içinə xalıy edilər. Onlar qaçaraq hər tərəfə yayıldılar və qara batdılar.

xar II ism. – əl, qolun barmaqlardan biləyə qədər olan hissəsi : Çaylar çap urğaylar birgə xolları bilə // Axın suvlar xar sürsünlər bir oğurdan işindəgilər bilə (Məz. 97/98: 8).

Onun hüzurunda qoy çaylar əl çalsın,

Dağlar birgə mədh oxusun!

xara I (-men, -dır, -nınq, -ğa, -nı, -dan, -sın) sif. – qara: Xara rəng. Qara rəng. Xara yılan. Qara ilan.

xara II ism. – mal-qara

Xara x. ism. – albanlar arasında yayğın şəxs adlarından biri

Xarabax ism. – Albaniyada (Azərbaycanda) tarixi vilayət: Xarabaxtan 50 xab mamux. Qarabaqdan 50 bağlama (kisə) pambıq.

xarabaxlı ism. – qarabağlı: Butax Axbuxa oğlu, xarabaxlı. Qarabağlı Budaq Ağbuğa oğlu.

xarabalıx ism. qarabalıq (Cyprinus tinca): Beş balıx: üçüsu çortan da ekisi xarabalıx. Beş balıq: üçü durna balığı, ikisi qarabalıq

xarabaş ism. – qaravaş, xidmətçi, nökər

xarabaşlı ism. – rahib

Xarabeq x. ism. – Qara Bəy. Albanlar arasında yayğn olan şəxs adlarından biri

xarabitik ism. qara kitab (?): Xarabitik bilə. Qara kitab ilə.

xaraç Bax: xarac

xarac // xaraç ism. (< azərb.< ər.) – xərac, vergi: Özgə biyliklərdən xarac alırlar. Özgə bəyliklərdən xərac alırlar.

xaraca ism. və sif. 1. qaraca; 2. parça növü: Yaşıl rəngli xaraca. Yaşıl rəngli qaraca parçası.

Xaragöz x. ism. – Qaragöz. Albanlar arasında yayğn olan şəxs adlarından biri

xarağçi // xarağçı Bax: xaraxçı

xarağçılıx Bax: xaraxçılıx

xarağlat ~ fel. – qarət etdirmək: Öktəmlik dügül yalğız Napokotonosornunq, faravonlarnınq, Amanlarnınq, evet özgələrni da xarağlatıyır də sindiriyir, neçik vixor sedralarnı Liban üsnə. Təkçə Novuxodnosorun, fironların və Amonların ötkəmliyi deyil, eləcə də başqalarının ötkəmliyi üzündən qarətçilik baş verir və qara yel kimi Livanın sidr ağaclarının üstünü alır.

Xaraxaş x. ism. – Qaragöz. Albanlar arasında yayğn olan şəxs adlarından biri

xaraxçı (-sen, -dır, -nınq, -ğa, -nı, -lar, -lardır, -larnınq, -larnı, -lardan) // xarağçi // xaraxçı (-nınq, -ğa, -nı, -dan, -lar, -larnınq, -larnı, -lardan) ism. – qarətçi, quldur

xaraxçlıx (-ta) // xarağçlıx (-nı) ism. – qarətçilik, quldurluq

xaraxla ~ I fel. – qarət etmək, zorla qopartmaq: Köplərni, neçik toz kibik, xaraxladılar dinlərindən da tamuxnunq ortasına çıxara berdilər. Onlar çoxlarını toz kimi öz dinlərindən qopardılar və cəhənnəmin tam ortasına sövq etdilər. Tergəgəy ötünç berüçi barça neməsin (borçlusu barça tirlikin) anınq, xarxalağaylar (xapqaylar) yatlar xazğançın anınq (Məz. 108: 11). Borc verənlər onun hər şeyini alcaq və özgələri olan hər şeyini qarət edcək.

xaraxla ~ II Bax: xaral ~

xaraxuş (-tur, -tır, -nunq, -qa, -nu, -u, -umuz, -lar) // xarağuş (-nunq) ism. – qaraquş:

-Xaysılardırlar egriyürügənlər ekiayaxlılar?

-Uçanlardırlar ki dırlar inçkətırnaxlılar da ititırnaxlılar tirmavuçıayaxlılar da sıxyumlular da havada yürügənlar da dır padşah alarnınq xaraxuş da ayrılırlar toğruburunlarğa da toğrutırnaxlılarğa da egriburunlarğa da egritırnaxlılarğa.

-Əyri gəzən ikiayaqlılar hansılardırlar?

-Bu uçanlardırlar ki, incədırnaqlı və itidırnaqlıdırlar, eləcə də yastıayaqlılar və sıx yunlulardırlar. Onlar göydə süzərlər və padşahları qaraquşdur ki, onlar düzdırnaqlı və əyridırnaqlılara, eləcə də düz dimdiklilərə və əyri dimdiklilərə bölünürlər.

xaraxuşqına ism. – qaraquş balası: Xarxauş barça özgə xuşlar üsnə dağı igi hizmət etiyir oğlanlarnı ya xaraxuşqınalarnı. Qaraquş öz balalarına və ya cücələrinə başqa quşlardan daha yaxşı baxır.

xaral ~ (-ıyırmen, -ğan) fel. – qaralmaq

xaralat ~ (-qan) – qaraltmaq, qaralamaq: Buzulğan ruznı yazıxlar blə tirlikində tirliki anınq da xaralatqan, neçik sacax blə, törasizliki blə canı anınq. Bütün həyatları boyu etdikləri günahlar həyatlarını məhv edib və sanki sacayaqmış kimi, qaraldıb həyatlarını.

xaralı (-larından) sif. - qaralı

xaralı-axlı Bax: axlı-xaralı

xaralıx (-ı, -lar) – qaralıq

xaramğu (-ğa, -dan, -nu, -nı, -su) // xaranğu (-dur, -da, -nu, -sun) // xaranqğu (-da) // xaranğı (-nı) ism. – qaranlıq, zülmət: Xalın xaramğu. Qalın zülmət.

xaramğula ~ Bax: xaramğulan ~

xaramğulan ~ (-ma, -dı, -ıpmen, -ıp edi, -ır, -mas, -ıyırmen, -ğay, -mağay, -sa, -sar, -sarlar, -ğanğa, -ğannı, -ğanından, -ğanlarnı, -ıp) // xaranğulan ~ (-sın, -dım, -ıpmen, -ır, -ıyır, -ğan, -ğanğa, -ğannı) // xaranqğulan ~ (-sın, -dılar, -ıptır, -mağay, -ğanlar, -ğanlarğa) ~ fel. – qaranlıqlaşmaq, zülmətə bürünmək

xaramğulanmax fel. – qaranlıqlaşmaq, qaranlıq düşmək

xaramğulux (-tır, -nunq, -qa, -nu, -ta, -tan, -u, -una, -umuznu, -unquz, -lar, -larnınq) // xaranğulux (-dır, -nunq, -qa, -nu, -ta, -tan, -u, -umuznu) // xaranqğulux (-nunq, -qa, -nu, -ta, -tan, -u, -ununq) // xaranxulux (-nu) ism. – qaranlıq: Aşaxlattı kökni da endi da xaramğulux (xaranqğulua tibinə ayaxlarınınq anınq (Məz. 17/18: 10).

O, göyləri yarıb yerədək endi,

Qatı zülmət ayaqları altında idi.

Zera yovuxlanmıyırsız yovux tağqa ki, xarmalama bolğaysiz ki ot bilə küyər edi da körünməs edi da xaranqğulux bilə (İbr. 12: 18-19). Siz toxunula bilən, odla yanan bir şeyə, qaranlığa, zülmətə, qasırğaya, şeypur gurultusuna və kəlam söyləyən səsə yaxınlaşmadınız.

-Nedir çektiri friştələrninq?

-Yaratılğanlarıdırlar Tenqrininq da dırlər barlıx tensizlər, kendi tügül ölümsüz, kendi erkli, boyuna buyruxçı, teşkirilgən da çövrələngən da xuluxçıdırlar Tenqrininq, xizmetkarlar canlardırlar, yasaxlılar, cuğap etkənlar da yeberilənirlər (yeberilirlər) xizmetkarlıxqa da salavuçılardırlar dünyağa da dırlar ottanlar da yarxtanlar. Da alarda dırlar devlər ki, edilər friştələr da bularğılandılar yaman öktəmlik bilə da tökündilər da boldular oğullar xaramğuluxnunq da tas bolmaxnınq. Da xan, ulusu alardan – “bu berir anqa” ki, atlandı şaydan da idi “bu berir Tenqrigə” da boldu xarşı Tenqrigə.

-Mələklərin özəl xüsusiyyətləri nədir?

-Onlar Tanrınn yaratdıqlarıdır və vücudsuz məxluqlardırlar, onlar özləri özlərindən ölümsüz və müstəqil deyillər, öz talelərini özləri təyin etmirlər, dəyişkən və məhduddurlar, Tanrınn xidmətçiləridirlər, xidmətçi ruhlardırlar, üzərlərinə vəzifə yüklənib və buna görə məsuliyyət daşıyırlar və xüsusi tapşrıqlarla göndərilirlər, dünyanın qoruyucularıdırlar və onlar od və işıqdan xəlq edilmişlər. Aralarında divlər (cinlər) də var ki, əvvəl mələk olmuş, sonra qürurlar üzündən yollarını azdıqlarından qovulmuşlar və şərin, ölümün carçısına cevrilmişlər. Onların içərisində ən böyükləri olan Şeytan tanrıya şər atmış və özünü ona bərabər tutmaq istəmişdir.

Xaran x. ism. (yəh.) – Harran, Messopatamiyanın şimalında, Türkiyə ərazisində qədim əyalət: Taranınq oğlu boluptır atamız Apraham ki Adam atamızdan sonqra 3186 yılına, Xaran şəhərindən Kalteasos ulusundan, da boluptır sünəti 99 yılına. Azər (Tariq) oğlu İbrahim atamız Adəm atamızdan 3186 il sonra olub. O, Haldeyanın Harran şəhərindən idi və 99 yaşnda sünnət edilib.

xarançux ism. – vələmir, yulafca (avena fatua):

xaranğı Bax: xaranğu

xaranğu // xaranqğu // xaranğı Bax: xaramğu

xaranğulan ~ // xaranqculan ~ Bax: xaramğulan ~

xaranğulat ~ // xaranqğulat ~ Bax: xaramğulat ~

xaranğulu Bax: xaramğulu

xaranğulux Bax: xaramğulux

xaranxulux Bax: xaramğulux

xaranqğu Bax: xaramğu

xaranqğulan ~ Bax: xaramğulan ~

xaranqğulat ~ Bax: xaramğulat ~

xaranqğulux Bax: xaramğulux

xarar ~ (-ma, -dı) fel. qaralmaq

xarart ~ fel. qaraltmaq: Sağ işin çatlatsa, ya tij küydürgəy ya xarartqay. Əgər bütöv bir şeyi parçalasa və ya yandırsa, ya da ki qaraltsa.

Xaratatul x. ism. – albanlar arasında yayğn olan şəxs adlarından biri

xaravaş (-nınq, -qa, -ınq, -ınqnınq, -ınqa, -ınqı, -ı, -ımen, -ınınq, -ına, -ın, -ından, -lar, -larnınq, -larımnı, -larınq, -ları) // xaravaş ism. – qaravaş, xidmətçi qadın:

qaravaşlıx ism. qaravaşlıq, xadiməlik, kəniz: Barınqız da keltirinqiz bu xıznı manqa. Egər azatdır, alırmen kensin xatunluxqa manqa. Da egər xul esə, satun alırmen kensin manqa xaravaşlıxqa. Gedin o qızı mənə gətirin. Əgər azaddırsa onu alıb özümə arvad edəcəyəm, yox, əgər quldursa, satın alıb gənizim edəcəyəm.

xarayağız sif. – qarayanz

xarayılan (-lar) ism. – qara ilan (boa constrictor): Yürəkləgənləri alarnınq oxşaşına alarnınq, neçik xarayılan ki yumuptur xulaxların kendıninq (Məz. 57/58: 5).

Onlar əfi ilan kimi zəhərlidirlər,

Qulaqlarını tıxayan gürzəyə bənzəyirlər.

xarər ism. (ər.) – ölçü

xarərsiz sif. – ölçüsüz:

-Ölçmaxlixi ne xadardır?

-Ölçövsüz da xarərsiz, da sansızdər (Qriqori Hamamanın “Alban dilinin qrammatikası” əsərindən).

-Ölçüsü nə qədərdir?

-Ölçüyə sığmazdır, ölçüsüzdür və ayagəlməzdir.

xarbuz ism. qarpız (citrullus): Xarbuz, xiyar, badınçan. Qarpız, xiyar, badımcan.

xardaş (-qa, -nınq, -nı, -tan, -ım, -ımsen, -ımsız, -ımnınq, -ıma, -ımnı, -ınq, -ınqnınq, -ınqa, -ınqnı, -ınqdan, -ı, -ınınq, -ına, -ın, -ını, -ından, -ımız, -ımıznı, -ınqız, -ınqız, -lar, -lar, -larbiz, -lardır, -larnınq, -larğa, -larnı, -lardan, -larım, -larıma, -larımdan, -larınqnınq, -larınqa, -larınqnı, -larımız, -larımızğa, -larımıznı, -larımızdan, -larınqıznınq, -larınqıznı, -ları, -larınınq, -ların, -larından) ism. qardaş, bacı, yaxın adam: Xız xardaş. Bacı. Sövgəysen xardaşınqnı, neçik boyunqnı (Qal. 5: 14). Yaxınını özünü sevdiyin kimi sev.

xarc (-ğa, -nı, -ı, -ınınq, -ın, -ına, -ınqızdan, -larnı, -larımnı) // xarç ism. (< azərb.< ər.) – xərc

xarcimal ism. – mal vergisi: Xarcimalın adam başından berməgə. Adam başına mal vergisi verməyə.

xarcla ~ (-dпnq, xarclıyırmen, -mıyır) fel. – xərcləmək

xarclan ~ fel. – xərclənmək

xarclıx (-ın) ism. – xərclik: Berdim alarğa 1 turk atı ki, saxlağaylar men kelginçə Axkerməndən da xarclıx berdim 1 altın 3 küngənçə. Verdim onlara bir türk atı ki, mən Ağkirmandan gələnədək saxlasın və 1 qızıl pul da üç günlük xərclik verdim.

xarcsız sif. – xərcsiz

xarcsız-xurcsuz sif. – xərcsiz-xürcsüz

xarğa (-larnınq) ism. – qarğa (Corvus corone)

xarğa ~ (mağa, -manqız, -dım, -dı, -dılar, -pmen, -p edi, -rmen, -r, -rlar, -rlar edi, xarğıy edi, xarğıyır, xarğıyır edilər, -ğay, -max, -maxtır, -maqtır) // xarha ~ fel. – qarğımaq, qarğış etmək, lənətləmək: Kam nedən xarğaldı Noy atasından kensininq? Ham niyə atası Nuhun qarğışını (lənətini) qazandl?

xarğış (-nınq, -qa, -nı, -ta, -tan, -ı, -ın, -ından, -larnınq) // xarhış ism. – qarğış, lənət: Xarğışı alarnınq. Onların qarğışı.

xarğışlan ~ fel. – qarğışlanmaq: Seninq aşıra alğışlandı yer, xaysı ki xarğışlanıp edi Adam atamıznınq səbəpindən. Atamız Adəmə görə qarğışlanmış yer Sənin tərəfindən aiqışlandı.

xarğışlı (-dır, -dırlar, -lar) sif. – qağışlı, qarğışlanmış, lənətli, lənətlənmiş

xarğıştırmax Bax: xarıştırmax

xarğıyır см. xarğa ~

xarhız // xarhış Bax: xarğış

xarğş Bax: xarğış

xarib (-men, -dirlər, -gə, -ni, -inq, -lər, -lərninq, -lərni) // ğarib (-lərni) // xarip ism. və sif. (< azərb.< ər.) – qərib: Xarib bolğaylar (Yat bolsunlar) da yaşına-yaşına kezgəylar alar, ayaxlarıma menim közətkəylər, neçik da xast etərlər edi boyumnu (boyuma menim) (Məz. 55 /56: 7). Qoy qərib olub rhtiyatla gəzsinlər, canımı ovlamaq istədikləri kimi ayaqlarımı izləsinlər. Kelginmen (Yatmen) men alnnqa seninq, xarib da keçkən (keçövlü), neçik barça atalarım menim (Məz. 38/39: 13). Qarşında yadam mən, bütün babalarım kimi qərib və özgəyəm.

xariblix (-kə, -tə, -im, -imninq) // xariblik (-imninq, -imizdə) // ğariblix (-imninq) ism. – qəriblik: Ögövlüdür manqa könülükünq seninq yerinə (yerində) xaribliximninq (xariblikimninq // ğaribliximninq) menim (Məz. 118/119: 54). Sənin qaydalarını bu qürbət eldə (qəriblikdə) ilahi tək oxuyuram. Xolarbiz sendan, ber bizgə xalğanın keçəninq eminliktə keçirməgə da barça zamanların tirlikimizninq bu xariblikimizdə bizim xorxunq bilə seninq. Yalvarırıq Sənə bu qəriblik həyatımızda qoy ömrümüzün qalan hissəsini, gecələrimizi və gündüzümüzü Sənin qorxunla yaşayaq.

xarip Bax: xarib

xarı I (-lar, -larnınq, -larğa, -larnı) ism. – qarı: Xartnı baduhasel etməgəysen, yoxsa övündür, nemik atanqnı, igitni – neçik xardaşnı; xarılarnı – nemik analarnı igit xatınlarnı – neçik xızxardaşlarnı, aruvlux bilə (1 Тim 5: 1). Qocanı məzəmmət ermə, təmiz ürəklə təqdir et atan kimi, gəncləri kiçik qardaşların kimi, qarıları anan kimi, gənc qızları bacıların kimi.

xarı II (-da, -lar, -larda) ism. – dirsək, uzunluq ölçü vahidi: Enq burun baxılmax kerək, neçiktir tarazular, neçiktir xantarlar, neçiktir xarılar da ölçunməxi barça türlü xumaşnınq ki, bolğaylar könü da tügəl işlər könüsün bezirgənlikninq. Ilk öncə tərəzilərin, çəki daşlarının, dirsəklərin və müxtəlif malların ölçü vahidlərinin hansı vəziyyətdə olduğuna nəzarət etmək lazımdır ki, bütün ticarət əməliyyat və vasitələri tam və ədalətli olsunlar.

xarığ // xarğ Bax: xırığ

xarıla ~ fel. – dirsəklə ölçmək: Egər kimesə tapulğan bolğay, xaysı aytılğan tarazuda, xarıda, xantarda, ölçmə alarda da xarılamaxta egirlik kimesəgə ya oğurlux etkəy. Əgər kiminsə kimisə çəkidə, dirsəkdə, dirsəklə ölçüdə aldatdığı və ya oğruluq etdiyi məlum olarsa.

xarın (-ğa, -da, -dan, -lar, -ları, -larıdır, -larınınq, -larına, -ların) // xarn (-ım, -ımnınq, -ıma, -ımda, -ımdan, -ınq, -ınqnınq, -ınqa, -ınqda, -ı, -ınınq, -ına, -ın, -ını, -ında, -ından, -ımız) ism. – qarın:

Xaysılardırlar sürkülgənlər?

-Ilk yılandır sürkülgən, yer üstünə çekilgən, xarnınınq üstünə sürkülür.

-Sürüngənlər hansılardır?

-Birincisi ilandr ki, qarnı üzərində çəkilərək (qıvrılaraq) sürünür.

Bu tenqiz uludur da sekin, bundadır xarnıları (xarınları) üsnə yürügənlər ki, sanları yox, kazanlar ulu da ulu balıxlar (Məz. 103/104: 25). Bu fıniz nöyük və genişdir, orada saysız – hesabsız qarınları üzərində yürüyənlər, böyük heyvanlar və nöyük balıqlar var. Yeri yubanmaxnınq xarnın Mariamnınq anqlıyırmen, xaysında Tenqri töşədi türlü-türlü yubanmaxnı da xocalıxnı. Mərhəmət yeri deyiləndə, mən Məryəmin bətnini başa düşürəm ki, Tanrı oranı hər cür nemət və zənginliklə bəzəmiçdir.

xarınca (-lar) ism. – qarışqa (formica)

xarış (-tır, -qa, -ta) ism. – qarış, açıq ovucun çeçələ bağmağın ucundan baş barmağın ucunadək olan məsafə, uzunluq ölçü vahidi: Birər xarış tolu dügül edir. Doluluqdan bir qarış az idi. Xol xarışı. Əl qarışı. Kimesədən yaman söz işitsənq, anı yürəkinqə tut 7 xarış: ol yaman olar da yaxşılıxqa xaytar (Alban atalar sözü). Əgər birindən pis söz eşitsən, ürəyinin yeddi qarış dərinliyində gizlət, beləcə pislik ölər və qayıdıb yaxşılıq olar.

xarış ~ (-ma, -mıyıx, -tı, -mas, -ıyırmen, -kay, -max, -maxlar) fel. – qarışmaq: Arlı-berli çölməkni xolda oynatma ki, boyov xarışqay. Rəngin qarışması məqsədi ilə rəng qabını əldə ora-bura çalxalamaq.

xarışıx (-lar) sif. – qarışıq: Xarışıx nemə. Qarışıq şey.

xarışıl ~ (-dı, -maslar, xarışılıyırlar, -ğan, -ğannı, -ğanlar, -ğanlardan, -mağan, -maxlar, -maxları) fel. – qarışılmaq: Ten da tensiz xarışılıyırlar da birləniyirlər. Maddi və qeyri-maddi qarışırlar və bir tam olurlar. Aruv zülal, xarışılmağan. Qarışılmamış təmiz zülal.

xarışlıx ism. qarışıqlıq, qatmaqarışıqlıq: Xarşılıx ya oğraş. Qarışıqlıq və ya qarşıdurma.

xarıştır (-ma, -dım, -dınq, -dı, -ıyırmen, -ıyırlar, -ğay, -ğan, -ıp, -max, -maxı) fel. – qarışdırmaq: Zera Tenqri bulğattı ya xatıştırdı tenni da alçaxına dağı artıx hörmət berdi (1 Коr. 12: 24). Çünki Tanrı bulandırdı ya qarışdırdı və aşağı tutulan üzvü daha çox hörmətə çatdırdı.

xarıştıruçı // xarışturuçı (-lar) ism. – qarışdırıcı, ara qarışdıran: Xarşı Tenqrigə ya xarıştıruçı. Tanrıya qarşı olan və ya ara qarışdıran (şeytan).

xarkibiklən ~ fel. – qar kimi olmaq, qara çevrilmək: Yığqanına Köktəgininq xanlarnı üsnə anınq xarkibiklənsər Salmonda (üstlərinə alarnınq) aruvlanğay başxış (Məz. 67/68: 15).

Külli-İxtiyar padşahları elə dağıtdı ki,

Elə bil Salmon dağına göydən qar tökülür.

Xarlıbeq x. ism. – Qarlıbəy, alban şəxs adlarından biri: Nalbant Qarlibeq. Nalbənd Qarlıbəy.

xarlıx Bax: nexadarlıx

xarmala ~ (-ma, -nqız, -dı, -dılar, -mas, -maslar, xarmalıyırmen, -caq, -max, -maxtır, -maxnınq) fel. – toxunmaq, əl vurmaq, əlləşdirmək: Zera yovuxlanmıyırsız yovux tağqa ki, xarmalama bolğaysiz ki, ot bilə küyər edi da körünməs edi da xaranqğulux bilə (İbr. 12: 18-19). Siz toxunula bilən, odla yanan bir şeyə, qaranlığa, zülmətə, qasırğaya, şeypur gurultusuna və kəlam söyləyən səsə yaxınlaşmadınız.

xarmalamax – f. ism. – toxunma, əl vurma, əlləşdirmə, lamisə:

-Xaysılardırlar beş dcınsları Bıladonınq?

-İlk rəng da biçişdir, xaysı ki köz bilı korüniyir. Ekinçi avazdır, xaysı ki xulax bilə işitilir. Üçünnçi səsidir, xaysı ki, ... burun bilə xoxulanır. Dörtünçi tahimdir,

xaysı ki yemaxlix bilə, ... ağız bilə xoşlanır, ... tahimlənir. Beşinçi ağır da yenqil, isi da sovux, xaysı ki xarmalamax bilə anqlanır. Bu beş seziklik bilədirlər barça sezilgənli etilgənlərninq tanımaxlıxları (tanamaxlxları) (Qriqori Hamamanın “Alban dilinin qrammatikası”nın XVl əsrdə Avedik tərəfindən redaktə edilmiş hissəsindən).

-Platonun beş cinsi hamsılardır?

-Birincisi göz ilə görünən rəng və formadr. İkinci səsdir ki, qulaqla eşidilir. Üçüncüsü iydir ki, ... burunla duyulur. Dördüncüsü yemək zamanı ... ağızla hiss edilən daddır. Beşincisi ağır-yühgül, isti-soyuqdur ki, lamisə üzvü ilə sezilir. Bu beş hisslə qavranıla bilən hər şey qavranılır.

xarman Bax: harman

xarnı Bax: xar (-ın)

xarnılğan Bax: xandır ~ (-ğan)

xars s. t. – çəpik çalınarkən çıxaeılan səs: Xars urunquz, barça gurkçılar, çaxırınqız Tenqrigə sövüngən avaz bilə // Çap urunquz, barça dinsizlar, çaxırınqız Tenqrigə avaz bilə sövünçlüknünq (Məz. 4/47: 2) Çəpik vurun, bütün bütpərəstlər, sevinclə Tanrıya səslənin.

xarsız (-lar) sif. napak qəlbli: Ne üçün sözlədinq, bir xarsız kibik? Nə üçü napək qəlblilər kimi danışdın?

xarşa ~ Bax: xaşı ~

xarşilik Bax: xarşılıx

xarşı (-sen, -dır, -dırlar, -ğa, -da, -ma, -nqa, -na, -nı, -nda, -sına, -lar, -larnınq, -larğa, -larıma, -larına) zrf. – qarşı, əks: Kirgəngə salıy edilər buta alarnı ayaxları tibinə, sındırıp butaxlarnı ağaçtan, xarşı aldılar Eyəmizgə da sonqra astılar anı ağaç üsnə. Girişdə (Yerusəlimin girəcəyində) onlar (yəhudilər) qarşıdakı ağacların budaqlarını qıraraq, onun ayaqları altına atır, Rəbbimizi qarşıladılar, sonra isə ağacdan asdılar. Ki bolmağay xarşı bolmaxlıx tendə anda, yoxsa ki alar kendiləri biri birin baxqaylar gövdələr ya sezikliklər (1Коr. 12: 25). Çünki gövdədə qarşıdurma olmasın, əksinə, onlar - bədən və duyğu üzvləri bir-birini qayğısına qalsınlar. Evet Biy küçsüz etər xarşı boluçıların (turuçıların) kendininq // Yoxsa Biy küçsüzlətir xarşı bolğannı anqar (1Pad. 2: 10). Amma Rəbb ona qarşı çıxanları ziflədər. Ağızlarından igit oğlanlarnınq, töştagilərninq toxtağay alğış // Ağzından oğlanlarnınq, yaşlarnınq, emçəktəgilərninq toxtattınq alğışnı (Məz. 8: 3).

Körpələrin və çağaların səsi ilə

Yağılarına qarşı qala qurdun.

Yoxsa anqar xarşını, xaçan ki kördilər ki, inanılıptır manqa avedaran sünətsizliktən, neçik

Bedrosqa sünətliktən. (Qal. 2: 7). Amma əksinə, onlar gördülər ki, Pyotra sünnətlilər arasında olan kimi, mənə də sünnətsizlər arasında İncili təbliğ etmək həvalə olunub.

xarşıayaxlı (-larnınq) Bax: xarşılıayaxlı

xarşıla ~ (-ma, xarşılıyım, xarşılıyıx, -mağın, -dılar, -r, xarşılıyırmen, -ğaysen, -max, -maxqa, -maxı, -p) fel. – qarşı çıxmaq, qarşı durmaq: Hali xarşılıyım da turğuzıyım bunu

barça alnınqa seninq // Xaytıp azarlıyım da xoyıyım bunı barça alnınqa seninq (Məz. 49/50: 21). İndi qarşı çıxır və ifşa edirəm, eləcə də ifşa edərərk bütün bunları Sənin gözlərin önündə sərəcəyəm.