Беркинов Б. Б. Институционал иқтисодиёт: Ўқув қўлланма. 3-нашр

Фикрлар ва 
фуқаролар билан 
давлат ўртасида 
шериклик 
муносабатлари 
Масалан: Маслаҳат 
кенгашлари 
Қўшма ҳаракатлар 
(қўмиталар) 
Норма ва чекловлар 
Масалан: 
Судларнинг мустақиллиги 
Давлат хизматчиларининг 
фаолиятини назорат қилувчи 
органлар 
Шахсий 
хусусиятлар 
асосида ёллаш 
ва кўтариш 
Децентра-
лизация 
Децентра-
лизация 
Рақобат
Масалан: Давлат 
хизматчилари 
томонидан танлов 
асосида хизматлар 
кўрсатилиши 
Марказдан 
қайтиш 

---

176 
бўлган мамлакатларда аҳоли жон бошига тўғри келувчи даромад ҳажми бир 
йилда, тахминан, 0,4 фоизга ўсган, айни пайтда кучли давлатга эга бўлиб, 
оқилона сиёсат юритувчи мамлакатларда эса аҳоли жон бошига тўғри келаувчи 
даромад ҳажми бир йилда ўртача 3 фоизга ўсгани аниқланди
41
. 
Қисқача хулоса 
Қуйида келтирилган маълумотлар давлатнинг икки турини таққослаш 
имконини беради: 
Шартномавий давлат 
Эксплуататорлик давлати 
Мақсади 
Жамият аъзоларининг умумий 
даромади 
(ЯИМ)ни 
кўпайтириш, 
трансакция 
харажатларини пасайтириш 
Давлат 
аппаратини 
назорат 
қилувчи гуруҳнинг рентасини 
(солиқ 
тушумларини) 
кўпайтириш 
Вазифалари 
(вазифалари) 
Шахслар 
ўртасидаги 
қатор 
битимларда 
кафиллик, 
мулкчилик 
ҳуқуқларини 
тафсирлаш ва ҳимоя қилиш 
Кафил 
роли 
билан 
чегараланмаган ҳолда ижтимоий 
ва иқтисодий ўзаро ҳамкорликка 
фаол аралашиш 
Воситалар 
(мажбурлаш қилиш 
монополиясидан 
фойдаланиш) 
Ижтимоий 
шартнома 
ва 
конституциявий доиралар билан 
чегараланган 
Давлатни 
назорат 
қилувчи 
гуруҳнинг 
сиёсий 
иродасига 
боғлиқ 
«Принципал-агент» 
муаммосини 
ҳал 
этиш механизмлари 
Принципал 
– 
фуқаро: 
демократик 
назорат 
механизмлари, конституциявий 
доиралар мавжудлиги, муқобил 
вариантлар мавжудлиги. 
Принципал – давлат: қонунга 
ихтиёрий 
бўйсуниш 
меъёрларини ёйиш 
Принципал – фуқаро: мавжуд 
эмас. 
Принципал – давлат: мажбур 
қилиш ва куч ишлатишдан 
фойдаланиш, 
ҳар 
томонлама 
назоратни 
амалга 
оширишга 
уриниш 
Бюджет чекловлари Қатъий, 
бюджетни 
тасдиқлашнинг 
демократик 
тартиботи билан чекланган 
Юмшоқ 
Даромадларнинг 
асосий моддалари 
Биринчи 
навбатда 
«бозор» 
солиқларидан тушумлар 
Мусодара солиқлари ва солиқдан 
ташқари тушумлар 
Харажатларнинг 
асосий бандлари 
Адлия, 
ҳуқуқни 
муҳофаза 
қилиш фаолияти 
Мудофаа, давлат бошқаруви, 
ҳуқуқни 
муҳофаза 
қилиш 
фаолияти 
Бюджет 
тақчиллигини 
асосий 
қоплаш 
усуллари 
Ташқи бозордаги қарзлар 
МБнинг ҳукуматга қарзлари, 
ички 
бозордаги 
қарзлар, 
мусодара 
солиғининг 
тури 
сифатида 
мажбуриятларни 
бажаришдан бош тортиш ҳам 
мумкин 
 
Таянч сўз ва иборалар 
Давлат турлари, «принципал-агент» муаммоси, «шартномавий» давлат, 
«эксплуататорлик» давлати, давлат бюджети таҳлили, бюджет даромадлари, 
41
Государство в меняющемся мире. Отчет о мировом развитии 1997. – М.: ПРАЙМ-ТАСС, 1997, с. 39. 

---

177 
бюджет харажатлари, “бозор солиқлари”, давлатни бирор-бир турга киритиш 
мезонлари, коррупция индекси.