5-MA’RUZA: O’rta Osiyoning XIV-XV hamda XVI-XVIII asrlardagi tarixiy
geografiyasi.
R E J A
1. Mo`g`ullar istilosi davrida Movarounnahr davri tarixiy geografiyasi.
2.Chig`atoy ulusining tarixiy geografiyasi
3.Amir Temur davlatining tarixiy geografiyasi.
4. Temuriylar davlatining tarixiy geografiyasi
5.XVI-XVI1asrlarda O‟rta Osiyo
6. Shayboniylar davrida O‟rta Osiyo
7.Ashtarxoniylar davri tarixiy geografiyasi
8.XVI1asr boshlarida Xorazm
TAYANCH SO`ZLAR.
O‟rta osiyoga mugullar boskini. O‟rta osiyo xalklarining boskinchilarga karshi
xarakatlari tarixiy geografiyasi. O‟rta Osiyoning mugul uluslari (Chigatoy
ulusi,oltin urda) tarkibidagi tarixiy geografiyasi. Kebekxon isloxotlari va
Movarounnaxrning ma``muriy-xududiy bulinishi. Chigatoy ulusining kulashi.
Movarounnaxrning XI asr-ning 50-60yillaridagi va mugul xonlarining yurishla-
riga karshi kurashlari tarixiy geografiyasi. A Temur davlatining shakllanishi va
tarakkieti (ma``muriy-siesiy chegaralar, xarbiy yurishlar va xokazo). Temuriy-lar
davlatining tarixiy geografiyasi (X) Ulugbekning Movarounnaxrdagi davlati Xirot
X asr oxirida Markaziy osiyoning tarixiy geografiyasi. Kuchmanchi uzbeklarning
dashti-kipchokdagi davlati (Abulxayrxon davlati) va uning Shayboniyxon
tomonidan tiklanishi (tarixiy geografik tavsifi). Temuriylar va Shayboniylar
urtasidagi kurashlar tarixiy geografiyasi. Shayboniylar davlati tarixiy geografiyasi.
Etnik jara-enlar, uzbek xalki shakllanish jaraenining tugallanishi. Ashtarxoniy va
Xorazm davlati davrida O‟rta Osiyo tarixiy geografiyasi. Ashtarxoniylar
davlatining tarixiy geo-grafiyasiga asosiy tavsif.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. B.Ahmedov. Buyuk A.Temur. T. 1996 yil.
2. I.Muminov, A.Temurning Markaziy osiyo tarixida tutgan urni va roli.
T,1993yil
2. Temur tuzuklari. T. 1996 yil.
3. A.Temur jaxon tarixida. T. 1996 yil.
4. Temur va Ulugbek davri tarixi. T, 1996 yil
5. A.Ziyo. Uzbek davlatchiligi tarixi . T, 2000 yil
6. O.Buriev. Temuriylar davri ezma manbalarida Markaziy osiyo. T,1997yil
7. O`zbekiston milliy entsiklopediyasi. 1-jild. T-2000y.
XI1asr oxiri va XI11asr boshlarida doimiy nizolarda bulib kelgan kuchmanchi
kabilalar sinfiy feodal jami-yatga utishgan edi. Mugulistonda shu davrda tatar,
115
nayman, kerayit, merkit uruglari orasida davlatchilik vujudga kela boshlaydi.
Kabilalarni birlashtirib, mugul davla-tini yaratgan Temuchin 1206 yildan sung
Chingizxon (kuch-li,bakuvvat) nomini oldi. Chingizxon kup sonli va yaxshi
kurollangan kushin tuzib,unda kattik intizom urnatdi.
Shu davrda Markaziy osiyoda Xorazmshox Muxammad davlati-ning gullagan
davri edi. 1211 yili Chingizxon shimoliy Xitoyga bostirib kirdi. 1215 yilda esa, u
Pekinni bosib oldi va tsin imperiyasini uziga buysundirdi. Bu erdan u
Xitoyliklarning yangi jangovor texnikalaridan foyda-lanishni urgandi. Bu xabarni
eshitgan Xorazmshox Chin-gizxonga elchilarini yuboradi. Chingizxon xam uzining
elchilarini junatadi. Ammo u uz xatida Xorazmshoxni uziga tobe deb xisoblagani
uchun Xorazmshox elchilarni xakoratlab junatadi 1218 yilning oxirida Chingizxon
uz kuchlari bilan Muxammadga karshi xarakatini boshlaydi. Keyingi yil ez
oylarida otlarni bokib,kuvvatga kiritish uchun Irtish daresi soxillariga tuxtab,
kuzda xarakatini davom ettirdi. U uzining Irtish kirgoklaridan Sayxun-gacha
bulgan safari chogida xech kanday karshilikka uchra-madi. Karvonlar katnaydigan
Semipalatinskdan Ili da-resigacha u erdan Vernaya (olmaota) gacha u erdan
esa,Turkiston eki Toshkentga boradigan yullardan borgan bulishi extimol Utrorga
yakinlashib kelgan. Chingizxon shak-shubxasiz Muxammad kushinlari kal``alarga
joyla-shib olganligini bilib, Movarounnaxrga xujum kilishga buyruk berdi va
kushinni 4 kismga buladi. U Chigatoy va Ugadayni Utrorga,Jujini ulardan
ungrokka-Sayxun buylab pastga-Jandga, 3chi katta bulmagan kismni Bi-nokatga
yubordi. Bu kismlarga Sayxun buylab joylashgan shaxarlarni kulga kiritishni
buyurib, Chingizxon asosiy kuchlar bilan Movarounnaxrning katta kismini
Muxam-madni boshka erlaridan kesib kuyish va kamal kilingan shaxarlarga erdam
yuborishiga tuskinlik kilish uchun Bu-xoroga yul oldi. Chigatoy 6 oylik kamaldan
sung Utrorni kulga kiritib,shaxarni vayron kilgan. Jandga yul olgan Juji yul-
yulakay Signok axolisini kirdi. Kup sha-xarlar katorida Uzgand, Jand, Yangikand
shaxarlarini
vayron
kildi.
Yangikand
shaxri
Sayxun
daresining
Xo-
razm(orol)dengizga kuyilish joyidan ikki kunlik maso-fada joylashgan edi.
Chingizxon Binokentga yuborgan 3chi kism uni zabt etib, Temurmalik
116
kumondonlik kilaetgan Xujand kal``asiga yakinlashdi. U esa saralangan 1000 ta
jangchi bilan Sayxun daresidagi mustaxkam kal``asi bul-gan orolga joylashadi.
1220yilning mart oyida Buxoroga, u erdan Samarkandga yul olib,1 aprelda shaxar
eshiklari ochib beriladi. Chingizxon Samarkandda turib, Sulton Muxammadni
Jayxun daresininng narigi kirgogiga utib ketganini eshitadi. Chingizxon ugillari
Xorazm uchun jang kilaetgan bir paytda uzi 1220 yil kuzida Termizga yurish kilib,
10 kunlik kamaldan sung uni egallaydi 1221yilning baxorida Jayxunni kechib utib,
Balx to-monga yul oladi. 1220 yilga kadar mugullar xozirgi Uz-bekistonning butun
sharkiy va markaziy kismini egallab bulishgandi. 1221 yil kishida Urganch 6 oylik
kamaldan sung egallangan edi. Ammo sunggi Xorazmshox Jaloliddin mugullarga
karshi 1231yilgacha ancha muvoffakkiyatli urushlar olib bordi.
Movarounnaxrni bosib olgandan sung, Chingizxon 1223 yil Kavkazdagi rus
knyazlarini tor-mor keltirib, u erda xam xokimiyatni urnatgan. Ammo 1227 yilda
Chingizxon ulimidan sung u tuzgan imperiya 4ta ulusga bulinib ketdi.
1.
Chigatoy ulusi-Markaziy osiyo olmalikdan to Amudarega kadar
markazi Gulja shaxri.
2.
Mugulistondan eng uzok bulgan erlar Jujiga tegdi
3.
Uktoyga esa,Juji bilan Chigatoy orasidagi erlar
4.
Tuliga esa,Muguliston ajratib berildi
Chigatoy ulusiga noib etib, Maxmud Yalavoch(1229-1241)Chigatoy
tomonidan tayinlandi. Mugullar Markaziy osiyoda butun bir madaniyatni yuk
kilib,maxalliy axoliga kattik zulm kilaboshladilar va 1238 yili Buxoro yakini-dagi
Torob kishlogida xunarmand Maxmud Torobiy bosh-chiligida katta kuzgolon bulib
utdi. Ammo kuzgolon Eldiz Nuen va Chikon Kurchi boshchiligida Mugul
lashkarlari tomonidan shavkatsizlik bilan bostirildi. Shu kuzgo-londan
sung,mugullar maxalliy axoliga kattik zulm ki-lishdan chuchiy boshladi.
XI11 asr oxirlariga kelib, mugullar istilosi okiba-tida inkirozga yuz tutgan
xujalik xaet bir oz tiklandi. Bunga sabab Ma``sud Yalavoch (1254yilda Pekin
xokimi etib tayinlangan Maxmud Yalavochning ugli) tomonidan utka-zilgan pul va
agrar isloxotlar edi. Shu davrda mugullar-ning utroklashuvi jaraeni kuzatiladi
117
Bunga misol Ke-bekxon bir kator moliyaviy va ma``muriy isloxotlar ut-kazadi.
Ammo isloxotlarini oxiriga etkazaolmay vafot etadi va okibatda mamlakatda
ijtimoiy munosabatlar keskinlashib ketadi. va XI11 asrning 4-chi oyida Chigatoy
ulusi 2 aprelda Muguliston va Movarounnaxrga bulinib ketadi. XI asrning 60-chi
yillarida Movarounnaxrda taxt uchun kurashlar nixoyatda kuchayib ketadi va shu
vazi-yatda maxalliy xukmdorlar oilasidan Barlos urugidan bulgan A Temur katta
kurashlar natijasida taxtga keladi.
Temur Taragay (ATemur) barlos beklaridan Amir Ta-ragayning ugli bulib,
1336yili Shaxrisabz enidagi Xu-jailgor kishlogida tugildi. U eshligidanok turli
jangu-jadal va talon-taroj urushlarida katnashganligi sa-babli xarbiy jixatdan ancha
tajribaga ega edi Ana shu urushlarning birida uning ung oegiga uk tegib, yarador
bulib, oksoklanib kolgani uchun xam u tarixda oksok te-mur-temurlang nomi bilan
xam mashxurdir.
Tugluk Temur uzining katta ugli Ilesni Samarkand xokimi etib, keyinrok esa,
Temurni unga maslaxatchi ki-lib tayinlaydi, ammo ular uzaro chikishaolmaganligi
sa-babli Temur Samarkandni tashlab ketishga majbur buladi. Ana shunday bir
paytda 1363 yili Tugluk Temur tusatdan vafot etadi Iles esa shoshilib Samarkandni
tashlab, xonlik taxtiga utirish uchun Olmalikka junab ketadi. U Samarkanddan
kettishi bilanok, Balx kal``asini egallab olgan. Temur uz kaynogasi Xusayn bilan
Samarkandga xu-jum kiladi. Uni egallab olganidan keyin 1365yili kushin tortib
Toshkentga yurish boshlaydi Toshkent yakinidagi Chinoz degan erda Iles bilan
Temur urtasida juda kattik jang buladi. Jang paytida kuchli jala kuyadi. Ammo ot
va jangchilar botkokka bulganib ketadilar. Shuning uchun xam bu jang tarixchilar
tomonidan "Jangi-loy" deb xotir-lanadi. Bu jangda Temur engilib,dastlab
Samarkandga keyinchalik esa uning ketidan Iles kuvib kelaetganligi uchun
Amudare janubidagi Balx kal``asiga chekinadi Iles-xuja esa Samarkandga
kiraolmaydi. Chunki bu erda Sar-badorlar kuzgoloni boshlangan edi. Uning raxbari
Mav-lonzoda bulib,u butun Samarkand xalkini xarakatga kel-tirgan. Ilesga karshi
kattik mudofaa kurgan edi. Ular "Mugullar zulmini yuk kilamiz eki bu yulda
118
uzimizni kurbon kilib dorga osilishga rozimiz"-deb uzlarini "Sarbadorlar" ya``ni
boshi dor ostidagilar deb ataganlar.
"Sarbadorlar" kuzgolonidan foydalanishni maksad kilgan Temurlang va uning
kaynogasi Xusayn Balx kal``a-sidan Samarkand atrofiga kelib,sarbadorlarga juda
kup va``dalar beradilar. Ular Samarkandga kirib olgach, Amir Xusayn sarbadorlar
raxbarlaridan biri Abu Bakr Kala-viyni uldirgan bulsa xam, lekin A.Temur
Movlonzodani uzining kelajakdagi buyuk maksadlari yulida foydala-nish niyatida
uning xaetini saklab koladi. Amir Xusayn chigatoy avlodlaridan amir Kazagonning
(1346-1358y) nabirasi bulib, u Movarounnaxr xokimligiga da``vogar edi.
Sarbadorlar xarakatidan foydalanib, movarounnax-rdagi butun xokimiyatni Amir
Temur uz kulida markaz-lashtirgan edi. Temurning bu xarakatidan norozi bulgan
Xusayn Samarkanddan ketib, Balxni uziga markaz kilib, toki A Temur u erni bosib
olguniga kadar xukmronlik kiladi. A Temur xujumidan Xutlonga kochgan Xusayn
u erning xokimi Amir Xisrav tomonidan uldiriladi keyin esa, Temur Xusaynning
xaramidagi aellaridan biri Sa-roymulkxonimni uz nikoxiga kabul kiladi
Saroymulk-xonim Chigatoy avlodidan Kozonxonning kizi bulganligi uchun xam
Temur uzini "Kuragon"(kuev) deb ataydi. Shun-day kilib A Temur 1370yilga kelib
butun Movaroun-naxrning yakkayu-yagona xukmroni bulib koladi.
A Temurning ijtimoiy-siesiy faoliyatini ikki davrga bulish mumkin. Birinchi
davr 1370-1386yillarni uz ichiga oladi. Bu davrda A Temur movarounnaxrda
chiga-toy avlodlarining tarkok xukmronligi va uning xokimiyat talashib,betinim
olib borgan urushlariga tezda barxam beradi va Movarounnaxrni bir butun
markazlashgan dav-latga birlashtiradi U Xorazmni xam uziga buysundirish
maksadida Xasan Sufi va Yusuf Sufilarga shuningdek oltin urda xonlarining
movarounnaxrga kilgan yurishla-riga karshi kurash olib boradi. Bu A Temurning
movaro-unnaxrning bir butun markazlashgan davlatga birlashti-rish uchun olib
borgan kurashi edi.
Ikkinchi davrda (1386-1404 y) esa, A.Temur Eron, Irokka karshi uch yillik
1392 yildan boshlab besh yillik 1399 yildan boshlab etti yillik urush olib borishi
119
na-tijasida Eron, Irok, Afgoniston, shimoliy Xindiston va Kavkazorti yurtlarini
Turkiya Misr, Rossiyaning ja-nubiy rayonlarini bosib oladi.
Temur xam Chingizxon kabi davlatini turtta ugliga ulus kilib bulib beradi.
Katta ugli Jaxongirga Balx viloya-tini,ikkinchi ugli Umarshayxga Fors viloyatini,
Miro-nshoxga Ozarbayjon, Irok va Armaniston, kichik ugli Shoxruxga Xuroson,
Jurjon, Mozandaron, Seystonni berdi.
Uning ulimidan sung, birdaniga mamlakatda taxt uchun kurash avj olib ketdi
va besh yil davom etgan kurashda Shoxrux galaba kozonadi va shu yildan boshlab,
davlat ikkita markazga ega bulib, markazi Xirot bulgan Xuro-sonda Shoxrux,
markazi Samarkand bulgan Movarounnax-rda Ulugbek(1409-1449y) xukmronlik
kilaboshlagan.
Temuriylar davlatining Xuroson kismida 1506 yilga kadar Xusayn Mirzo
ulimiga kadar yagona davlat saklanib turdi. Movarounnaxrda esa, Ulugbek
ulimidan sung taxt uchun kurash avj olib ketadi.
XV asr boshlarida uzbeklar Temuriylar bilan bevosita alokador kuchmanchi
kabilalar sifatida namoen bulishadi. Temuriylar manbalariga karaganda, 1405yil
kishida uz-beklar Xorazmni bosib oladilar va u erdan Markaziy osiyo-ning
markaziy kismlariga boskinchilik yurishlari uyush-tiradilar. Shubxasiz bu
ma``lumotlar Yedigey tomonidan Xorazmni bosib olishi bilan boglik Ammo
Temuriylar 1413 yili Xorazmni ozod kiladilar va u erdan Yedigeyni kuvib
yuboradilar.
1416 yili Ulugbek bilan Uzbeklar orasida Sirdare-ning kuyi okimidagi erlar
uchun kurash boshlanadi va bu kurash butun XU asr davomida olib boriladi. Bu
urushga Ulugbek Barokxon orkali kirib koladi Ulugbek erdami bilan Barokxon ota
bobolari taxtini egallaydi va bir ozdan sung, u Sirdarening kuyi okimidagi erlarga
da``vogarlik kiladi. 1426-1427 yillarda Ulugbek Barok-xonga karshi yurish
uyushtiradi va maglubiyatga uchraydi. Shundan sung, uzbek xonlarining Markaziy
osiyoga ta``siri ku-chayadi. Uzbeklarning Markaziy osiyo xududlariga kelgunga
kadar bulgan ijtimoiy tuzumi yaxshi urganilmagan.
120
Ma``lumki xar bir kabilani uzining zadagonlari boshkargan, ular biy, bek,
uglon, torxon deb atalgan. Biy eki bek siesiy-ma``muriy va boshka soxalarda
mutlok xokim sanalgan Fakat kabila doirasida. U yaylovlarni taksimlashda xam xal
kiluvchi ovozga ega bulgan. Bu esa, uning kabilani xujalik xaetida xam
xukmronligini kursatadi. Yaylovlar uchun kabilalar orasida tez-tez urushlar bulib
turgan va maglub bulgan kabilaning chor-vasi va yaylovlari goliblarga kolgan.
Uzining shaxsiy navkarlari va kabila kushinlari eva-ziga kuch tuplagan bek
eki biy endilikda kushni kabila-larga xam xukmini utkaza olgan. Aynan shu bilan
XU asr-ning 20-chi yillarida uzbek xoni Abulxayrxon katta xu-dudlarni uz kuli
ostiga birlashtiradi (1428-1468 y). Uning davlatining poytaxti Tula(sibirda) edi
Uning it-tifokiga nayman, kungirot, kiet, uygur, durmon, korlik, kenagas va boshka
uzbek kabilalari kirardi. Ammo Abul-xayrxon davlatida yagona markazlashgan
davlat tizimi bulmaganligi sababli uning ulimidan sung davlat parcha-lanib ketadi.
Uning ulimidan sung siesiy maydonga uning nevarasi Shayboniyxon chikadi.
(1451-1510y) Shayboniyxon uzi-ning asosiy e``tiborini Sirdarening kuyi
okimidagi erlarni egallashga karatadi va kup kurashlar natijasida u erlarni
egallaydi. 90-chi yillarda Shayboniyxon Kozok xoni bilan karindosh tutiladi va
mugullar bilan ittifok tuzadi.
Xuasr oxirlaridan boshlab Shayboniyxon Abdulayxon avlodlari bilan
birgalikda Markaziy osiyoga yurishlarini boshlaydi. 1499-1500chi yillar davomida
Samarkandni egallaydi va Temuriylardan bulgan Sultonali mirzoni katl ettiradi.
Shundan keyin 1510 yilga kadar Shaybo-niyxon Movarounnaxr va Xurosonni tulik
buysundiradi 1506 yili shox Ismoil (1502-1524 yili Eron shaxri) to-monidan
Shayboniyxon uldiriladi.
Marv yakinidagi jangda Ismoil shox galaba kozonadi. Bunga sabab
Shayboniyxon va uzbek xonlari orasidagi kelishmovchiliklar edi.
Bu vaziyatdan foydalangan Boburshox Ismoil erdamida Movarounnaxrga
bostirib kiradi va uzbeklarni kuvlab yuboradi. Usha davrda yashagan bir kishining
aytishiga ku-ra, xatto Shayboniyxon bilan birga mugul va chigatoy ku-shinlari
Bobur tomoniga utib ketadi. ammo 1512 yili Shayboniyxonning jiyani Ubaydulloy
121
sulton 3000 kishi-lik kushin bilan Buxoro erlariga bostirib kiradi va Boburga
kakshaigich zarba berib, Samarkandni egallaydi Xorazmni esa,1511 yilda
Xorazmning boy va ruxoniylari dasht uzbek xonlaridan Elbarsxonni Xorazmga
chakiri-shadi. Vazir shaxrida kuzgolon kutariladi va Elbarsxon keyinchalik butun
Xorazmni kulga oladi va yangi sulola-laga asos soladi, bu sulola Xorazmni 200
yildan oshikrok vakt boshkaradi.
Markaziy osiyo erlariga kelgan uzbeklar feodal tuzumining ilk boskichlari
darajasida yashovchi kuchmanchi xalk edi va ular bu erdagi mavjud ijtimoiy-
iktisodiy tuzumni tulik kabul kiladi. Shayboniylar davlatining xujali-gida asosiy
erlar xonga tegishli bulib, u mulki-podshoxi eki mulki-sultoniy deb atalgan. Bu
erlarga ekin ekiladigan erlardan tashkari shaxardagi bozor, du-kon erlari xam
kiradi. Bundan inshoot emas,inshoot kur-gan er xonniki xisoblanib, uni sotish,
sovga kilish, vakf kilish mumkin emasdi.
Dexkonlar zakot mulkning 1/40 kismi, zabitona-xukmdor foydasiga (zobit),
tonobona-bog,uzumzor va to-morka soligi,madad-i-lashkar-favkulotda xarbiy so-
lik, dorugochi-solik yiguvchi xisobiga olinadigan so-liklar tulaganlar
XVI_XVI1 asrlarda mulk erlar asosan yukori feodal zadagonlar-amirbiy,
amirzoda, tarxonbek xamda yukori va urta ulamolar savdogarlarga tegishli bulgan.
XVI-XVI1 asrlarda mulk erlarga- sugorish inshootlari, kishlok xujalik erlari,
shaxardagi kishlok xujalik er-lari Shaxardagi ustaxona, dukon, karvonsaroy erlari
xam kirgan.
Poklangan erlar erlik asosida solik tulanmaydi. Davlatga (mulk erlar), Vokor
erlar,machit madrasa erla-rining asosiy kismini mamlaka-i-podshoxi eki mam-
lakai-sultoni erlari XVIasrda bunday erlar Buxoroda umumdavlat ("koro") erlar
deb atalgan. Bu erlarning bosh xokimi xon xisoblangan ammo mamlakatda
ijtimoiy va-ziyat kungildagidek emas edi. Bunga sabab usha davrda mavjud siesiy
vaziyatdir Abdullaxon 11 davrida mamla-katni markazlashtirish jaraeni kuchaydi
va ma``lum na-tijalarga erishildi. Abdullaxon davrida xon xokimiyati kuchaydi va
tinimsiz boskinchilik yurishlari olib bo-rildi. Abdullaxon xokimiyatini
mustaxkamlashda juybori shayxlariga suyanadi va xar tomonlama ularga izzat-
122
ikrom kursatadi. Xukmronligi davrida Abdullaxon uzini davlatiga Xurosonning
Makshadgacha bulgan erlarini xamda Xirot va markaz Marv bulgan
Turkmanistonning janubi-garbiy kismini buysundiradi.
Abdullaxonga karshi Xiva va Eron ittifok tuzadi va shunda Abdullaxon
uzining mavkeini mustaxkamlash mak-sadida Turk sultoni Murod III (1574-1595
y) bilan itti-fok tuzadi. Bu ittifok Eron shoxi Abbosga karshi kara-tilgan edi. Eron
bilan bulgan ziddiyatlar Abdullaxonni Xind imperatorlari buyuk mugullar sulolasi
vakili Ak-bar (1556-1605y) bilan yakinlashishga majbur edi. Akbar xam Eronga
karshi Afgoniston erlari uchun kurash olib boraetgan edi. Abdullaxon
mamlakatning iktisodiy xae-tini yaxshilashga katta e``tibor beradi. U sugorish
insho-otlarini ta``mirlaydi Yanngilarini kurdiradi, chul va dashtlarga suv
omborlari, savdo yullarida karvon saroy-lar kurdiradi Tanga-pullar zarb ettirishni
yaxshi yulga kuyadi.
Abdullaxon ulimidan sung, Buxoro taxtiga uning ugli Abdulmumin utiradi
ammo u 6 oydan sung otasining ki-shilari tomonidan uldiriladi. Taxtga yangi
sulola vakil-lari utiradi. Bu sulola vakillari kelib chikishi Astra-xandan bulib,
Ashtarxoniylar sulolasi deb yuritiladi. Bu sulola davrida xon xokimiyati zaiflashib
ketadi va aso-siy xokimiyat uzbek boy beklarining kulida edi. Ular-ning siesiy
inkirozi aloxida Buxoro feodallarining xarbiy-siesiy jixatdan kuchayuviga olib
keldi. Shunday er egalari Abdulazizxonning (1645-1680y) otaligi Yalan-tushbiy
Samarkandda Sherdor va Tillakori madrasalarini kurdirgan. Katta xarbiy kuchga
ega bulgan er egalari Xu-rosonga Kobulga talonchilik yurishlari uyushtirganlar.
XVI1 asrda Xivada siesiy jixatdan yuksalish kuzati-ladi. Ayniksa,bu jaraen
Xiva xonlari Abulgozi(1643-1663y) va uning nevarasi Anusha(1663-1687y)
davrida kuzatiladi. Ular bir-biri bilan urushaetgan uzbek uruglari va turkman
uruglarini biriktirib, kushni dav-latlarga talonchilik yurishlariga chorlaydi.
Abulgozixon va Anushaxon Buxorodagi vaziyat va shox Abbosning uli-midan
foydalanib, Buxoro va Xurosonga tinimsiz yurishlar uyushtiradilar. XVI-XVI1
asrlarda buyuk geo-grafik kashfietlar tufayli Yevropa-Osie yulining uz-garishi
Markaziy osiyoni nafakat tashki balki ba``zi ichki xududlar bilan aloka uzilib,
123
ishlab chikarishning kiska-rishiga olib keladi. Xuddi kisman natural xujalikka
kaytish sodir buldi. Ammo Markaziy osiyoning mamlakatlar bilan savdo
munosabatlari uzilib kolmadi. Buxoro, Xiva va Balxdan savdo karvonlari
Xindiston, Eron, Kozogiston va Sibirga, kashgarga katnashda davom etadi. Xuddi
shu davrda Markaziy osiyoni buyuk mugullar davlati va Turkiya bi-lan diplomatik
munosabatlari rivojlanib boradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |