Berdoq nomidagi qaraqalpoq davlat universiteti

2.1. Sotsial psixologiya fanining predmeti va vazifalari
Sotsial psixologiya XXI asrga kelib fanlar tizimida alohida o‘ringa ega bo‘lgan sohalardan biriga aylandi. Chunki sir emaski, insoniy munosabatlar, har bir faoliyat sohasida shaxslararo munosabat o‘ziga xos dolzarblik kasb etib bormoqda.
Sotsial psixologiyaning fanlar olamida paydo bo‘lishi tarixiga nazar tashlar ekanmiz, uning yuqorida ta’kidlanganidek, sotsiologiya va psixologiya fanlari oralig‘ida “tug‘ilishi” jarayonining o‘zi bir nechta bosqichlarni o‘z ichiga olganligini ta’kidlash joiz:Ijtimoiy-psixologik bilimlarning falsafa va umumiy psixologiya doirasida to‘planishi (eramizdan avvalgi VI asrdan tortib toki yangi davrning XIX asrigacha bo‘lgan vaqtda).
Ijtimoiy hayot sirlarini falsafa, sotsiologiya va umumiy psixologiya doirasida tushuntirish orqali mustaqil fanga aylanish davri (XIX asrning 50-60 yillaridan to XX asrning 20-chi yillarigacha).
Sotsial psixologiyaning mustaqil fan va amaliyot yo‘nalishi sifatida to‘la shakllanishi davri (XX asrning 20-chi yillaridan boshlab).
Sotsial psixologiya ning predmeti xususida ham tarixan uch xil yondashuv mavjud:
Birinchi yondashuvga ko‘ra, sotsial psixologiya inson psixikasiga oid ommaviy hodisalarni o‘rganadi. Ushbu yondashuv doirasida ayrim tadqiqotchilar sinflar psixologiyasini o‘rganish zarur deb tan olishsa, boshqalar har qanday ijtimoiy uyushma yoki guruhga oid qonuniyatlarni, ularning an’analari, urf-odatlariyu, rasm-rusmlarini o‘rganish dolzarb ekanligini ta’kidlaganlar. Yana bir guruh tadqiqotchilar esa sotsial psixologiya ko‘pchilikka qarashli bo‘lgan ijtimoiy fikrni yoki moda kabi ommaviylashib ketadigan jarayonlar sababini o‘rganishni lozim, deb topadigan. Ularning fikrini rivojlantirib, ushbu yondashuvga hayrihox bo‘lgan boshqa bir olimlar guruhi sotsial psixologiya ning predmeti aslida jamoa psixologiyasini o‘rganish ekanligini yoqlaydilar. Bu yondashuvning umumiy xulosasi shuki, sotsial psixologiya mohiyatan aslida jamoa psixologiyasidir.
Ikkinchi yondashuv tarafdorlarining fikrida umumiylik shuki, ularning ta’kidlashlaricha, sotsial psixologiya shaxsning ijtimoiy qiyofasini, psixologiyasini o‘rganadi. Turli olimlar fikrida o‘ziga xoslik esa aynan shaxsning qaysi sifatlariga ko‘proq e’tiborni qaratishda namoyon bo‘ldi. Kimdir shaxsning alohida ijtimoiy sifatlariga urg‘u bersa, boshqalar uning tipologiyasini ahamiyatli predmet ekanligini ta’kidladi. Bundan tashqari, shaxsning guruhdagi o‘rni, shaxslararo munosabatlar va umuman munosabatlar tizimi ushbu yo‘nalish tarafdorlarining diqqat markazida bo‘ldi.
Uchinchi yondashuv – yuqorida ikki yondashuvning o‘ziga xos tarzdagi uyg‘unlashuvi shaklida namoyon bo‘ldi. YA’ni, unga ko‘ra, sotsial psixologiya ommaga xos bo‘lgan psixologik hodisalarni ham, shaxsning guruhdagi maqomini ham birdan o‘rganishi lozim. Rus olimi B.D.Parigin turli yondashuvlarga e’tibor brgan holda sotsial psixologiya o‘rganadigan eng muhim masalalarni yagona andozada umumlashtirdi. Ya’ni, uning fikricha, sotsial psixologiya quyidagilarni o‘rganadi:

• 
  shaxsning sotsial psixologiyasi;
  
• 
  jamoalar sotsial psixologiyasi va muloqoti;
  
• 
  ijtimoiy munosabatlar;
  
• 
  ma’naviy-axloqiy faoliyat shakllari.⁹
  

Yana bir rossiyalik olim V.N.Myasishevning yozishicha, sotsial psixologiya:
a) odamlarning guruh sharoitidagi o‘zaro hamkorlikgi ta’sirida paydo bo‘ladigan psixologik o‘zgarishlarni;
b) ijtimoiy guruhlarning turli xususiyatlarini;
v) jamiyatda ro‘y beradigan jarayonlarning psixologik tomonlarini o‘rganadi.
Yuqorida taklif etilgan barcha yondashuv va nuqtai nazarlarni birlashtirgan yagona fikr esa shunday iboratki, sotsial psixologiya fan tarmog‘i sifatida psixik faoliyatga ikki tomondan turib yondashadi, ya’ni, bir tomondan shaxs bo‘lsa, ikkichni tomondan – jamiyat miiyosida rshy beradigan ommaviy psixik jarayonlardir. Oxirgilari ko‘pgina manbalarda ijtimoiy-psixologik hodisalar deb nomlanadi.
Ijtimoiy-psixologik hodisalar – shunday fenomenlarki, ular individlar hamda jamoalar tarzidagi subyektlarning o‘zaro hamkorligi tufayli paydo bo‘ladigan turli xil munosabatlar, shunday hamkorlik ta’sirida boshdan kechiriladagan his-kechinmalar, o‘zaro axborot almashinuvi hamda odamlarning guruh bo‘lib to‘planishi oqibatida ro‘y beradigan faoliyatlarning xususiyatlarini mujassam etadi. Ya’ni, agar shaxsni alohida individ sifatda olinganda amalga oshiradigan faoliyatidan farqli o‘laroq, guruh bo‘lib harakat qilgandagi ro‘y beradigan faoliyatning farqli tomonlarini sotsial psixologiya sodda qilib aytganda o‘zining predmeti sifatida tanlaydi.
Shunday qilib, sotsial psixologiya o‘rganadigan ijtimoiy-psixologik hodisalarga avvalo quyidagilar kiradi: muloqot, muomala, ijtimoiy fikr va kayfiyat, jamoaviylik, stratifikatsiya, ya’ni, jamiyatning turli qatlamlarga bo‘linishi jarayonlari, stereotiplar, ziddiyat, turmush tarzi, ijtimoiy tasavvurlar, ijtimoiy ustanovkalar va shaxsning turli ijtimoiy vaziyatlarda namoyon bo‘ladigan fazilatlari (nuqsonlari) va boshqalar.
Ijtimoiy-psixologik hodisalar asosan mazmunan va davomiyligiga ko‘ra tafovutlanadi. Masalan, mazmuniy jihatdan ular normal va normadan og‘ish tarzidagi xulq maromlariga bo‘linadi.
Ijtimoiy-psixologik hodisalarning normal xulq-atvorga aloqador shakllari odatda jamiyatda, uning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida, insonlarnig turmush tarzidagi ijobiy o‘zgarishlarda namoyon bo‘ladi. Masalan, mustaqillik yillarida davlatimiz rahbari Islom Karimov tomonidan inson manfaatlarining oliy qadriyat sifatida e’tirof etilganligi, erkin demokratik islohotlarga ochilgan yo‘l har bir shaxsning ijtimoiy tasavvurlari tizimida shunday ijobiy o‘zgarishlarga turtki bo‘ldiki, avvalo, jamiyat a’zolarida o‘ziga ishonch, yurtdoshlar bilan xamjihatlik, o‘zaro mehr-oqibat va muruvat hislarining rivoj topishiga olib keldiki, oqibatda homiylik, o‘zaro mehr-oqibat kabi munosabatlar sayqal topdi. Bunga mamlakat Prezidentining 1996 yildan buyon yillarga maqom berishi, unda jamiyatdagi barqarorlik, undagi o‘zaro hamjihatlik g‘oyalarining ustuvor qilib qo‘yilishi ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Oqibatda yurtimizda har bir shaxs va ijtimoiy guruhlarning turmush tarzida ijtimoiy normalarga bo‘ysunish, ularni hurmat qilish psixologiyasi shakllandi, milliy g‘urur va o‘zini barcha ijtimoiy jarayonlarga aloqador etib his qilish paydo bo‘ldi.
Normal xulqdan og‘ish bilan bog‘liq bo‘lgan xulq-atvor esa ayrim guruhlar faoliyatiga xos bo‘lib, uning oqibatida odatda ayrim shaxsning guruhlarga (masalan, jinoyatchining jamiyat normalarini buzishi) yoki guruhlarning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotga salbiy ta’siri (masalan, jinoiy guruh yoki ekstremistik guruhlarning ijtimoiy normal hayotga tajovuzi shaklida) namoyon bo‘ladi. Bu kabi salbiy holatlar jamiyatning tub asoslarini o‘zgartirib yubormaydi, lekin ayrim vaziyatlarda odamlarning normal kun kechirish, tinch osuda mehnat qilishlariga halaqit beradi. Ming afsuski, eng oliyjanob shiorlar ostida yashayotgan demokratik jamiyatda ham ayrim alohida shaxs va guruhlar tajribasida ana shunday salbiy oqibatli xulq ko‘rinishlari mavjud bo‘ladi. Bu o‘z navbatida ekstremal Sotsial psixologiya ning kelib chiqishiga asos bo‘lgan.
Ijtimoiy-psixologik hodisalarning kelib chiqishi nuqtai nazaridan qaralsa, ular shaxslararo, guruhiy, guruhlararo, ommaviy shakllarda namoyon bo‘ladi.
Ushbu hodisalar barqarorligi va davomiyligi nuqtai nazaridan tahlil etilsa, ularni dinamik (masalan, muloqotning turli shakllarida), o‘zgaruvchan dinamik (masalan, ijtimoiy tasavvur, fikr va kayfiyatning o‘zgaruvchanligi) va barqaror (masalan, urf-odatlar, qadriyatlar, an’analar kabi) bo‘lishi mumkin.
Sotsial psixologiya fan sifatida aynan ana shu hodisalarning paydo bo‘lishi, kechishi va hayotda namoyon bo‘lish mexanizmlarini o‘rganadi. Zero, bu hodisalar turli bosqich va darajalarda (makro-, mezo- va mikro- bosqich va darajalarda), turli sohalarda (davlat , iqtisodiyot, jamiyat va uning burli bo‘g‘inlari, oila, mahalla, alohida shaxs hayoti doirasida), turli shart-sharoitlarda (normal, tabiiy, murakkab va ekstremal) namoyon bo‘ladi.
Ijtimoiy-psixologik hodisalar namoyon bo‘lishining asosiy mexanizmi sifatida muloqot jarayonini qabul qilish ko‘pchilik olimlarning nuqta nazariga xosdir. Muloqot tufayli va uning ta’sirida shaxs shakllanadi, kichik guruhlar paydo bo‘ladi, katta ijtimoiy guruhlarning mavjud bo‘lishi uchun sharoit yaratiladi. Aynan muloqot va odamlarning bir-birlariga munosabatlari asosida namoyon bo‘ladigan universal mexanizmlarga quyidagilarni kiritish mumkin:

• 
  taqlid qilish – biror xulq namunasi yoki turmush tarziga ergashish;
  
• 
  ishontirish – biror xulq namunasi yoki fikrga o‘zgalarni deyarli ongsiz va tanqidsiz ergashishiga erishish;
  
• 
  ta’sirlanish – bir shaxs hissiy-emotsional holatining o‘zga bir shaxsga uzatilishi jarayoni;
  
• 
  e’tiqod – shaxsning ongiga, imoniga ta’sir ko‘rsatish;
  
• 
  identifikatsiya – bir insonning boshqasiga o‘xshatilishi, deyarli qo‘shilishi jarayoni.
  

Aynan shu mexanizmlar ijtimoiy xulq va o‘rgatishning asosini tashkil etadi.
Umuman olganda, sotsial psixologiya fan tarmog‘i sifatida ham nazariy ham amaliy ahamiyat kasb etadiki, o‘zgaruvchan hozirgi XXI asrda uning ahamiyati va o‘rni beqiyosdir. Ayniqsa, mafkuraviy va g‘oyaviy kurashlar avj olgan hozirgi davrda inson ijtimoiy xulqini boshqarish dolzarlik kasb etganligini inobatga olsak, uning jamiyat barqarorligidagidagi uning siyosiy, ijtimoiy va mafkuraviy roli yanada yuksaladi. Shu bois ham hozirda uning tatbiqiy, amaliy ko‘rinishiga alohida ahamiyat berilmoqda. Chunki tatbiqiy sotsial psixologiya ijtimoiy-psixologik hodisalarni psixodiagnostika, amaliy maslahatlar berish va yangi psixotexnologiyalarni ijtimoiy hayot mezonlari va talablari doirasida o‘rganadigan hamda ijtimoiy-psixologik treninglar, gruppaviy psixoterapiya, rolli va ish o‘yinlari kabi yangi usullarda ijtimoiy xulqni o‘zgartirishga qodir bo‘lgan ilmiy-amaliy yo‘nalishdir. Bu yo‘nalish va amaliyot oxirgi yillarda O‘zbekistonda ham tobora rivojlanib hayotga kirib bormoqda.
Insoniyat jamiyati paydo bo‘lib, odamlar hamkorlikda mehnat qilish va yashash ehtiyojini sezgan davrdan boshlab ularda sotsial psixologik tafakkur, sotsial ruh paydo bo‘lgan. Insoniyatning eng ilg‘or vakillari bunday ruh qonuniyatlarini o‘rganish, uning sirli tomonlarini sharhlashga urinib kelganlar. Lekin sotsial ruh qanchalik qadimiy bo‘lsa, uning sirlarini o‘rganuvchi fani sotsial psixologiya shunchalik navqirondir. Sotsial psixologiya fan sifatida yaratilgan yili rasman 1908-yil hisoblanib, xuddi ana shu yil Londonda ingliz psixologi Uilyam Mak-Dugall (1871-1938) «Sotsial psixologiyaga kirish», Nyu-Yorkda amerikalik sotsiolog Edvard Olsvort Ross (1866-1951) esa «Sotsial psixologiya» darsligini chop etdilar. Bu yilda ham psixologning, ham sotsiologning bir soha bo‘yicha kitob yozishlarining o‘zi ramziy ma’noga ega bo‘lib, bu fanning ikki fan oralig‘ida psixologiya va sotsiologiya oralig‘ida paydo bo‘lganligining yana bir isboti bo‘lib xizmat qildi. Ya’ni, sotsial psixologiya ikki turdagi qonuniyatlar sotsial hamda psixik taraqqiyot qonuniyatlari bilan ish olib boradi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, hozirgi kungacha sotsial psixologiyaning mavzu bahsi va u o‘rganadigan sohalar borasida turlicha qarashlar va tortishuvlar mavjud. Taniqli nemis olimlari Gans fon Gibsh va Manfred Forverglar bu fanning predmetiga quyidagicha ta’rif beradilar: «Odamlar uyushmasi, kooperatsiyalar sotsial psixologik tadqiqotlarning asosidir, uning ob’yekti esa sotsial ta’sir jarayonlari, ularni uyushishga majbur qiladigan shart-sharoitlar hamda motivlar sotsial psixologiya o‘rganishi kerak bo‘lgan sohalardir». Rus sotsiologlari German Pavlovich Predvechniy va Yuriy Aleksandrovich Sherkovinlarning 1975-yilda bosilib chiqqan «Sotsial psixologiya» kitobida esa uning predmeti « ... ob’yektiv borliqning va unda ro‘y beradigan hodisalarning psixika tomonidan o‘ziga xos tarzda in’ikos etilishidir», deb hisoblaniladi. Bu mualliflar sotsial psixologiyaning barcha o‘rganish ob’yektlarini sharhlar ekanlar, ko‘proq sotsiologik yondashish bilan muammolarni yechishga harakat qilganlar. 5 Sotsial psixologiyaning mavzu bahsini ta’riflashga psixologik yondashuv Artur Vladimirovich Petrovskiy va Vladislav Viktorovich Shpalinskiylarning «Jamoaning sotsial psixologiyasi» kitobida bayon etilgan. Bu mualliflarning fikricha «Sotsial psixologiya psixologiya fanining shunday tarmog‘iki, u turli uyushgan va uyushmagan guruhdagi odamlarning muloqoti, o‘zaro ta’sir va munosabatlaridan kelib chiqadigan psixik hodisalarni o‘rganadi». ¹⁰Ilmiy sotsial psixologiyaning asoschilaridan bo‘lgan rus faylasufi va psixologi Boris Dmitriyevich Parigin sotsial psixologiyaning predmetiga quyidagicha ta’rif beradi: «Sotsial psixologiyaning predmeti bu – guruhiy, jamoaviy va ommaviy psixologiyaning o‘ziga xos xususiyatlari, ya’ni odamlarning umumiy faoliyatida namoyon bo‘luvchi ularning xulqi, kechinmalari va bir-birlari bilan psixologik muloqot qilish yo‘llaridir». Hozirgi zamon amerikalik sotsial psixolog olimlardan Devid Myers fanning predmetiga quyidagicha ta’rif beradi: «Sotsial psixologiya bu – odamlarning birbirlari haqida nimalarni o‘ylashlari, bir-birlariga qanday ta’sir ko‘rsatishlari hamda bir-birlariga qanday munosabatda bo‘lishlarini o‘rganuvchi fandir». Shuning uchun ham Galina Mixaylovna Andreyeva sotsial psixologiyaning mavzu bahsi haqidagi hozirgi zamon qarashlarini umumlashtirib, bu o‘rinda uch xil yondashish mavjudligini e’tirof etadi.