Berdaq atíndaǵ

34-тema. Baǵınıńqılı qospa gáp


Joba:

1. 
   Qospa gáptiń ayırmashılıǵı
   
2. 
   Baǵınıńqılı qospa gáp
   
3. 
   Baǵınıńqılı qospa gáptiń túrleri.
   

Tayanısh sózler: baylanıs túri, jay gápiniń ornalasıwı, baǵınıńqılı qospa gáp.

Baǵınıńqılı qospa gáplerdiń quramındaǵı jay gápler óz-ara baǵınıńqılı baylanısta bolıp, biri ekinshisin túsindirip, baǵınıp keledi. Jay gáplerdiń biri bas (baǵındırıwshı) gáp, ekinshisi baǵınıńqı gáp dep ataladı. Mısalı: Aspan túnerip, awıl ústin qara duman qaplap aldı. Kimdi aytsań, sol keledi.

Baǵınıńqılı qospa gápler baǵınıńqı gáptiń bas gápke hár túrli mánilik qatnasına qaray tómendegi birneshe túrlerge bólinedi:
1) Waqıt baǵınıńqılı qospa gáp (Ol kelgende Qálmen úyinde edi).
2) orın baǵınıńqılı qospa gáp (Aldıńǵı arba qaydan júrse, sońǵı arba da sonnan júredi).
3) Sın baǵınıńqılı qospa gáp (Qır dógerek kókke bólenip, bir ájayıp gózzallıq payda bolıp atırǵanday).
4) Salıstırma baǵınıńqılı qospa gáp (Óz basın qanday qádirlese, jurt basın sonday qádirleydi).
5) Sebep baǵınıńqılı qospa gáp (Tórebay kelmegenge, Jumagúl shıdamadı).
6) Maqset baǵınıńqılı qospa gáp (Sabınsız bolsa da ashshı kir ketsin dep, Maryam Kárimniń kiyim-kensheklerin juwıstırıp berdi).
7) Shárt baǵınıńqılı qospa gáp (Sáwir kelmey, jaz bolmas ).
8) Qarsılas baǵınıńqılı qospa gáp (Gúl solsa da, kewiller solmas).
Qaraqalpaq tilindegi baǵınıńqılı qospa gáplerdiń komponentleri óz-ara bayanlawısh formaları, tirkewishler, qatnaslıq sózler, seplik jalǵawları, intonaciya hám sózlerdiń orın tártibi arqalı baylanısadı.


1-tapsırma. Baǵınıńqı gáp penen bas gáptiń qanday grammatikalıq qurallar menen baylanısın hám baǵınıńqılı qospa gáptiń qaysı túri ekenligin anıqlań.

Dáryadan gúzgi jıqqın ketkendey, hámme hawlıǵıp úyinen juwıra shıqtı. (K.S.) Jeńis penen kelgen jawıngerlerdi qarsı alıwı sebepli, Aqdáryanıń jaǵası tolı alaman. (K.S.) Joram meni maylı bılamıqqa birden batırıp taslaǵanı menen, ol jerden jumıs tawıp alıw ańsatqa túsken joq. (K.M.) Qullası, ol jolbarıs bolıp kelip saǵan jara salmaqshı bolsa, sen oǵan arıslan bolıp kórin. (K.M.) Sońınan SHárigúl shıǵıp ketiwden, palatanıń ishi tım-tırıs bolıp qaldı. (K.M.)

2-tapsırma. Kóp komponentli qospa gáplerdiń túrlerin (kóp komponentli dizbekli qospa gáp, kóp komponentli baǵınıńqılı qospa gáp, aralas qospa gáp) ajıratıń.
Pol juwılıp, perdeler tazadan tutılıp, tósekler awmastırılmasa bolmaydı. (K.M.) ózi de júdá kem gáp, palatadaǵı áńgimege aralasa bermeydi, ayırım tartıslı másele bolsa, aralasqanın sezbey qaladı. (K.M.) Turıp taqatsızlanıp, barlıǵı da bir jaqqa barıwǵa asıqqan adamlar dıbırlasa basladı. (K.M.) Hámmege de ózine jarasa aldanshı tawıp bereseń ómirden atlanıp baratırǵanlar-qástelik halatın, qásteler-deniniń saw waqtın, sawlar ústiniń pútin, tamaǵınıń toq waqtın árman etedi.