Berdaq atíndaǵÍ qaraqalpaq mámleketlik universiteti

 

 

 

 

 

 

11 

 

1.5§ Jaqtırtqıshlıq 

 

Jarqınlıq  túsinigi  menen  S  jaqtılandırıw  túsinigi  menen  baylanıslı  bolıp,  ol 

integral shama bolıp, yaǵnıy bir birlik bettiń barlıq baǵıtları boyınsha (2π  denelik 

múyesh astında) tarqalıp atırǵan tolıq jaqtılıq aǵımı. Solay etip, jaqtılıq shıǵarıwshı 

ϭ  betten barlıq  baǵıtlar  boyınsha  tarqalıp atırǵan  tolıq  jaqtılıq aǵımı  Φ    bolsa, ol 

jaǵdayda jaqtırtqıshlıq  

   

 

 

 

(9) 

 

Jaqtırtqıshlıq  hám  jarqınlıq  óz  ara  ápiwayı  qatnas penen baylanısqan,  ί  baǵıtı 

boyınsha dΩ denelik múyesh astında jaqtılıq aǵımı 

      

 

       dΩ =  

 

ϭ

             

boladı sebebi 

                 

bunda φ-azimutal múyesh, ϭ betten shıǵıp atırǵan jaqtılıq aǵımın tabıw ushın bul 

jaqardaǵı ańlatpanı yarım sfera ishki tárepine qaray baǵıtın anıqlaytúǵın ί hám  φ 

múyeshlerdiń  barlıq  mánisleri boyınsha 0 den 1/2π ge shekem hám φ boyınsha 0 

den  2π  ge  shekem  integrallaw  kerek.  Demek  tolıq  jaqtılıq  aǵımı  (

 

 

  di      φ    ge 

baylanıslı emes dep qaraymız): 

  ∫      ∫     ∫

 

 

                     ∫

 

 

               

    

 

    

 

  

 

 

 

Joqardaǵı  ańlatpa  menen  birge  usi  jaqtılıq  aǵımın  S  jaqtırtqıshlıq  arqalıda 

ańlatıw múmkin: 

Φ=ϭS 

Solay etip jaqtirtqıshlıq penen jarqınlıq arasındaǵı baylanıstı 

       ∫  

 

              

    

 

 

(10) 

Qatnas  arqalı  ańlatıw  múmkin.  Lambert  nızamına  boysınatuǵın  dereklerde 

 

 

=B  yaǵnıy ί ge ǵarezli bolmaydı. Bul jaǵdayda 

        ∫ (          )   

    

 

     

(11) 

Jaqtırtqıshlıq kóp esaplawlar ushın qolay bolıp esaplanadı. 

Φ=ϭS  ańlatpasınına  kórinip  turǵanınday,  S  jaqtırtqıshlıq  E  jaqtılandırıwdıń 

ólshem  birligi  menen  birdey  ekenin  kóremiz  hám  maydan  bir  birligine  tuwra 

keletúǵın  jaqtılıq  aǵımınan  ibarat.  Jaqtırtqıshlıq  bettiń  jaqtılandırıwına  yaǵnıy 

maydanıń  bir  birliginen  aǵıp  ótetúǵın  jaqtılıq  aǵımın  xarakterleydi.  Jaqtılandırıw 

12 

 

bolsa bettiń jarqınlıǵın, yaǵnıy maydan bir birligine tuwra keletuǵın jaqtılıq aǵımın 

xarakterleydi. 

 

1.6§  Jaqtılıq aǵımınıń  intensivligi 

 

Jaqtılıq  aǵımın  xarakterlew  ushın  jáne  bir  jaqtılıq  aǵımınıń  intensivligi 

túsinigin  kirgiziw  múmkin.  R  intensivlik  degende  jaqtılıq  aǵımı  baǵıtı  menen 

kórinerlik    bet  hám  betke  túsirilgen    narmalı  arasındaǵı  ί  múyesh  arqalı 

anıqlanatuǵın  baǵıtı  boyınsha  kórinerlik  bet  kesiminiń  birligi  arqalı,  bir  birlik 

denelik  múyesh  astında  aǵıp  ótetuǵın  jaqtılıq  aǵımınıń  shamasına  teń  bolǵan 

shamaǵa aytıladı: 

   

  

          

 

(12) 

Solay  etip  jaqtılıq  shiǵarıp  atirǵan  betti  xarakterlewde  jarqınlıq  qanday  rólı 

oynasa, jaqtılıq aǵımınıń intensivligi jaqtılıq maydanın xarakterlewde sonday rólı 

oynaydı. Sonıń ushın kóbinshe onı  jaqtılıq aǵımınıń jarqınlıǵı dep te ataydı.  

Jaqtılıq  tasıytúǵın  energiyaǵa  baylanıslı  bolǵan  kóp  túsinikler  áqibetinde, 

jaqtılıqtıń tuwrı  sızıq  boyınsha tarqalıw  nızamın  dálilew  joqardaǵı  aytılǵanlarday 

ashıq  aydın  bolıw  kerek.  Bul  nızamǵa  muwapıq  jaqtılıq  energiyası  hár  qıylı 

baǵıtlarda  hám  bettiń  hár  qıylı  noqatlarındaǵı  elementler  arqalı  hár  qıylı  awısıwı 

múmkin. Keńisliktiń belgili bir noqatında belgili bir baǵıtta tarqalatúǵın jarqınlıǵı 

(yamasa  intensivligi)  jaqtılıq  maydanınıń  differenciyalanıwshı  xarakteristikası 

boladı. Jaqtılıq kúshi de belgili bir baǵıtta tarqalıp atırǵan, belgili bir ólshemge iye 

tolıq  betten shıǵıp atırǵan quwatlılıqtı tárepleydi. Jaqtılandırıw hám jaqtırtqıshlıq 

keńisliktiń belgili bir noqattında barlıq baǵıtlar boyınsha tarqalatuǵın quwatlılıqtı 

xarakterleydi.  Pútkil  bet  boyınsha  hám  barlıq  baǵıtlar  boyınsha  tarqalıp  atırǵan 

quwatlılıq, yaǵnıy jaqtılıq aǵımınıń eń jaqsı xarakteristikası bolıp esaplanadı. Bul 

joqarda  aytılǵanlardan  kiritilgen  shamalar  menen  jarqınlıq  arasındaǵı  qatnaslar 

dálileydi: 

    ∫  

  

        ,      ∫  

  

        ,      ∬  

  

            

Ólshewshi  apparatuwranıń  qanday  maqsetke  mólshelenginine  hám  dúzilisi 

qanday  bolıwına  qarap  ólshew  nátiyjeleri  qálegen  fotometrilik  shama  arqalı  eń 

tabiy tárizde ańlatıladı. 

Máselen  juldızlardı  gúzetkende  juldızdıń  putkil  betin  gúzetiwshi  baǵıtında 

jiberilgen jaqtılıqtı kóz sezedi.Bul jaǵdayda juldızdıń jaqtılıq kúshi haqqında aytıw 

múmkin.  Fotografiya  asbaplarında  fotoplyonkanıń  belgili  bir  noqatına  jaqtılıqtıń 

qaysı baǵıtta jetip keliwi hám onı qaraytırıwı áhámiyetke iye emes, yaǵnıy plyonka 

energiyanı  múyeshler  boyınsha  integralaydı.  Sonıń  ushın  bul  jerde  jaqtılandırıw 

anıqlanadı.  Nurlanıwdıń  fotoelektrik  yamasa  jilliqtı  ótkiziwshi  bolǵan  ásbaplarda 

ádette  qabıllaǵıshtın  pútkil  betine  barlıq  baǵıtlar  boyınsha  kelip  atırǵan  jaqtılıq 

aǵımı ólshenedi. 

Joqarda kiritilgen fotometriyalıq shamalardıń ólshem birlikleri, ólshem birlikler 

sistemasınıń  tanlap  alınıwına  baylanıslı.  SI  ólshem  birlikler  sistemasında  jaqtılıq 

 

13 

 

aǵımı  vattlarda  ólshenedı,  jaqtılandırıw  hám  jaqtırtqıshlıq   

    

 

  ólshenedi, 

jaqılıq  kúshi  Vt/sr  ólshenedı,  jarqınlıq  hám  intensivlik 

   ( 

 

   )  ólshenedi. 

Biraq optikalıq eksperementlerde sızıqlı ólshemleri metrlerde  bet aqalı ótip atırǵan 

jaqtılıq aǵımın ólshew kem ushıraydı. Ádette gáp ólshemleri santimetrlerde bolǵan 

betler  (linzalar,  aynalar  hám  optikalıq  ásbaplardıń  basqa  elementleri)  yamasa 

millimetrlerde  bolǵan  betler    (kórinis)  haqqında  gáp  baradı.  Sonıń  ushın 

quwatlılıqtı 

 

 

 

ǵa  salıstırǵanda  alıw  qolaysız.  Ilimiy  ádebiyatlarda 

1Vt/

  

 

=

  

 

Vt/

 

 

  hám  1Vt/

  

 

=

  

 

Vt/

 

 

  ólshem birlikleri isletiledi. 

 

 

 

14 

 

II bap. Energetikalıq shamalardan jaqtılıqtı xarakterlewshi shamalarǵa ótiw 

 

Házirgi kúnge shekem biz jaqtılıq aǵımınıń shamasın hám ol menen baylanıslın 

bolǵan  barlıq  shamalardı  anıqlaw  ushın  energiya    hám  quwatlılıqtıń  ápiwayı 

ólshem birliklerin,  Misalı jauıl hám vattan paydalanıp keldik. Jaqtılıqtı qabıllawshı 

asbaplar  sıpatında  onıń  jutılǵan  energiyan,  jıllıq  energiyasına  aylanıwına 

tiykarlanǵan  universal  ásbap,  máselen  termoelementi  qollanǵanda  bunday 

energetikalıq  ólshewlerdı  orınlaw  múmkin.  Biraq  biz  sonı  názerde  tutıw  kerek, 

kóbinshe  biz  qabıllawshı  apparatlar  sıpatında  reakciyası  (seziwi)  tek  jaqtılıq 

tasıytuǵın  energiyaǵa  emes,  balkim  onıń  spektral  sastabınada  baylanıslı  bolǵan 

arnawlı  apparatlardı  isletemiz.  Sonday  kóp  tarqalǵan  selektiv  qabıllaǵıshlar 

fotoplastinka,  fototelement  hám  adam  kózi  esaplanadı.  Adam  kózi  jaqtılıqtı 

kúndelikli  kóriwde  de,  optikalıq  ásbaplar  nurlanıwın  qabıllawshı  sıpatında  da 

áhámiyetli bolıp esaplanadı. Usıǵan muwapıq jaqtılıqa baylanıslı kóp ólshewlerde 

elektromagnit shkalasınıń kózdiń belgili bir oblıstı ajıratıp  alıw qásiyetin itibarǵa 

alıw kerek. Kóbinshe jaqtılıq degende 320 hám 700 nm arasındaǵı interval názerde 

tutıladı. Bul kóz qarastan qaraytın bolsaq energiyanı qabıl qılıwshılar emes, bálkim 

onı  jaqtılıq  tárizde  qabıllawshılar  áhámiyetke  iye.  Sonıń  ushın  energetikalıq 

shamalardan jaqtılıq sezgisin xarakterleytuǵın shamalarǵa ótiw qatnasların anıqlaw 

hám  adam  kózi  qásetlerine  sáykes  bolǵan  arnawlı  ólshem  birliklerdi  kiritiw 

maqsetke muwapıq.  

Kózdiń  hár  qıylı  tolqın  uzınlıqtaǵı  jaqtılıqqa  salıstırǵanda  sezgirligin 

kóriwshilik iymek sızıǵı menen xarakterlew mumkin. Bul iymek sızıqtıń abcisaları 

λ  tolqın  uzınliqları,  ordinataları  bolsa   

 

 

  sezgirlikleri,  yaǵnıy  birdey  kóriw 

sezgirligin  beretuǵın  monoxromatik  nurlanıw  quwatılılıqlarına  keri  proporcional 

bolǵan  shamaları.  Bunday  bahalawdıń  subektivligine  qaramay,  olardıń  qayta 

tikleniwshiligin  jaqsı  ólshewlerdiń  kórsetiwinshe  bir  baqlawshıda  ekinshisine 

ótkende  kóriwshilik  iymek  sızıǵı  kóp  ózgermeydi.  Tek  ayrım  adamlardıń  kózi 

kóriw normasınan ádewir shetke shıǵadı. 

 

5-súwret.Kóriwshilik iymek sızıǵı 

Kóp  ólshewler  tiykarında  ortasha  narmal  kózdi  xarakterleytuǵın  kóriwshilik 

iymek  sızıǵınıń  kórinisi  anıqlanadı.  Kóriwshilk  iymek  sızıǵı    λ=555  nm  de 

 

15 

 

maksimumǵa  iye  hám  bul  maksimum  shrtli  tárizde  birlik  dep  qabil  etiledi.  5-

súwrete  kórstilgen  iymek  sızıqtıń  ordinatasınıń  san  mánisleri  tómendegi    1-

tabilicada  kórsetilgen.Bul  tabilicadan  kórinip  turǵanınday,  máselen  jaqtılıq  kúshi 

birdey bolǵan kóriw sezgisin payda etiw ushın  λ=550 nm  ge salıstırǵanda λ=760 

nm de shamam menen 20000 ese úlken bolǵan quwatlılıq kerek boladı. 

 

 

 

kóriwshiliktiń mánisleri 

 λ,  nm 

 

 

 

λ,  nm 

 

 

 

λ,  nm 

 

 

 

400 

0,0004 

520 

0,710 

640 

0,175 

410 

0,0012 

530 

0,862 

650 

0,107 

420 

0,0040 

540 

0,954 

660 

0,061 

430 

0,0116 

550 

0,995 

670 

0,032 

440 

0,023 

560 

0,995 

680 

0,017 

450 

0,038 

570 

0,952 

690 

0,0082 

460 

0,060 

580 

0,870 

700 

0,0041 

470 

0,091 

590 

0,757 

710 

0,0021 

480 

0,139 

600 

0,631 

720 

0,00105 

490 

0,208 

610 

0,503 

730 

0,00052 

500 

0,323 

620 

0,381 

740 

0,00025 

510 

0,503 

630 

0,265 

750 

0,00012 

 

 

 

 

760 

0,00006 

                                                      

1-tablica. 

 

2.1§  Jaqtılıq ólshewlerinde qollanılatuǵın ólshem birlikler 

 

Solay  etip  ortasha  kóz  túsinigi  kiritiliwine  qaramay  belgili  bahalaw  usılı 

psixofizolagik  túsiniklerge  ele  baylanıslı  bolıp  kelmekte  sebebi  ólshewlerde  kóri 

sezgisinen paydanılmaqta. Ortasha kózdiń ekvivalent fizikalıq qabıllaǵısh menen, 

máselen belgili bir saylanǵan sezgirlik iymek sızıqa iye bolǵan fotoelement penen 

almastırıw  jaqtılıqa  baylanıslı  ólshem  birliklerdiń  payda  bolǵan  fototoq  kúshine, 

obektiv tárizde ólshew imkaniyatın beretuǵın edi. 

Belgili  jaqtılıq  aǵımı  hám  basqa  jaqtılıq  texnikası  shamaların  ámelge  asırıw 

ushın shártli tárizde jaqtılıq etanolı isletiledi. Xalıqara kelisimge tiykarlanǵan halda 

1948  jılı  1-yanvardan  jaqtılıqtıń  qaytadan    taza  etanolı  kirgizilgen  bolıp,  ol 

platinanıń  qatıw  temperaturasında  (2046,6  K)  qollanılatuǵın  absalyut  qara  dene 

kórinisinde soǵılǵan. 

 

16 

 

 

6-súwret. Sovet dáwrindegi jaqtılıq etanolı. 

1-platina,  2-erigen  toriy  oksidinen  soǵılǵan  trubka,  3-erigen  toriy  oksidinen 

soǵılǵan ıdıs,4-toriy oksidi, kvarctan soǵılǵan ıdıs. 

Jaqtılıq  etanolı  bolǵan  nurlanǵıshtıń  dúzilisi  hám  ólshemleri  6-súwrette 

kórsetilgen. Platina joqarı jiylikli toqlar menen qizdırıladı hám eritiledi. Jaqtıılıq 2 

nayshadan  shıǵadı,  naysha  qızdırılǵan  platinaǵa  tiyip  turǵanlıǵı  sebepli 

diywallarınıń  putkil  uzınlıǵı  boylap  temperatura  birdey  boladı.  Jaqtılıq  kúshi 

ólshem  birligi  kandella  (kd)  joqarda  tilge  alınǵan  jaqtılıq  etanolınıń  1/60 

  

 

  

betten  narmal  baǵıtında  shıǵıp  atırǵan  jaqtılıq  kúshiniń  1/60  bolegine  teń.  Jańa 

etanoldan aldınǵı jaqtılıq kúshiniń tiykarǵı ólshem birligi xalıqaralıq  sham bolıp, 

ol  1,005  kd  ǵa  teń  edi,  xalıqara  sham  arnawlı  konstrukciyalı  elektr  lampaları 

sıyaqlı soǵılǵan edi. 

Jaqtılıq aǵımı ólshem birligi lyumen (lm) bolıp ol 1 kd lı jaqtılıq dereginiń 

1steradiyan  denelik  múyesh  astında  otip  atirǵan  jaqtılıq  aǵımına  aytıladı.  Eger 

derektiń hár qanday baǵıtı boyınsha jaqtılıq kúshi 1 kd ten bolsa ol jaǵdayda derek  

4π lm = 12,5 lm ge teń bolǵan jaqtılıq tolıq jaqtılıq aǵımın beredi.Yaǵnıy jaqtılıq 

etanolın narmal baǵıt boyınsha 1

  

 

dan 60 lm/sr ǵa ten jaqtılıq aǵımın beredi. 

Jaqtılandırıw  ólshem  birligi  lyuks  (lk)  bolıp,  ol  1 

 

 

  betten  tegis 

bólistirilgen 1 lm jaqtılıq aǵımına sáykes keliwshi jaqtılandırıw bolıp esapılanadı: 

                

 

 

Solay etip, 1lk orayında barlıq táreplerge tegis nurlanatuǵın 1 kd kúshli derek 

jaylasqan hám radiusı 1 m boǵan shar betinde payda etilgen jaqtılandırıw. 

Jaqtırtqıshlıq tap jaqtılandırıw sıyaqlı lm/

 

 

 ólshem birliginde ańlatıladı. Biraq 

bul jerde bul ólshem birlik alınıp atırǵan jaqtılıq aǵımına emes, bálkim shıǵarılıp 

atırǵan jaqtılıq aǵımına tiyisli. 

Jarqınlıq ólshem birligi sipatında, betke perpendekulyar baǵıtta hár bir kvadrat 

metrden  1kd jaqtılıq kúshi beretuǵın bettiń jarqınlıǵı alınadı. Solay etip jarqınlıq 

ólshem birligi 1 kvadrat metrdegi  kandellaǵa aytıladı. 

    

 

 ólshem birliginene 

tısqarı ilimiy ádebiyatlarda tómendegi ólshem birlikler isletiledi: 

 

17 

 

Atı 

Belgileniwi 

    

 

 teń bolǵan mánisi 

Nit 

nt 

1 

Stilb 

sb 

  

 

 

Apostilb 

asb 

    

Lambert 

lb 

  

 

   

 

Nit joqarda kórinip turǵanında  kd/

 

 

 dıń basqasha atı. Stilib hár bir santimetr 

kvadrattan 1 kd jaqtılıq kúshin beretuǵın bettiń jarqınlıǵına sáykes keledi. Apostilb 

hám lambert ólshem birlikleri fizikalıq tárepten bette belgili bir jaqtılandırıw payda 

etilgen ideal derektiń jarqınlıǵın beredi. 

Betke túsken tolıq jaqtılıq aǵımın barlıq baǵıtlar boyınsha bir tegis shashıratıp 

beretuǵın bet ideal shashıratıwshı bet delınedi.Onıń baǵıtı baǵıtqa baylanıslı emes 

(Lambert nızamı orınlanadı). Ideal shashıratıwshınıń bul jaqtılandırılıwı 1 lyukske 

jetse, ol óz betine tusip atırǵan putkil jaqtılıq aǵımı hár bir metr kvadrattan 1lyuks 

jaqtılıq  aǵımın  shashıratadı.  Solay  etip    S=πB  qatnas  tiykarında  shashıratıwshı  

 

 

            

 

 jarqınlıqqa iye . Demek 1 apostilb = 0,318 kd/

 

 

 bolıp, betinde  

1lyuks  jaqtılandırıw  payda  etken  ideal  shashıratıwshınıń  jarqınlıǵı.  Lambert  dep 

atalıwshı  ólshem  birlik,  betinde 

  

  

             

 

   jaqtılandırıw  payda  etken 

ideal shashıratıwshınıń jarqınlıǵın bildiredi. 

Jaqtılıq  shıǵarıwshı  hár  qıylı  deneler  jarqınlıǵı  bir  birinen  júdá  kóp  parıq 

etedi.3,2-tablica  bul  hár  qıylılıq  kórsetilgen.  Intensivligi  tap  jarqınlıqtikindey 

bolǵan 

    

 

 penen ańlatıladı. 

Lyumende  ańlatılatuǵın  belgili  jaqtılıq  aǵımı  beretuǵın  etanolǵa  iye  bolǵan 

jaǵdayda  bul  jaqtılıq  aǵımın  vatt  esabında  anıqlaw,  jaqtılıq  hám  energetikalıq 

ólshem birlikler arasındaǵı qatnastı tabıwǵa bolatuǵın edi. Biraq sonı itibarǵa alıw 

kerek, kózdiń hár qıylı tolqın uzınlıǵına salıstırǵanda sezgirligi hár qıylı boǵanlıǵı 

sebebinen  salıstırıw  usılında  járdeminde    qollanılǵan  etanaoldıń  tek  únemliligin 

xarakterlew  múmkin  hám  kózdiń  energetik  sezgirligi  haqqında  hesh  nárse  aytıp 

bolmaydı. 

 

 

 

 

 

Jaqtılıq shıǵarıwshı hár qıylı deneler jarqınlıǵı 

 

                        Derek 

 

                 Jarqınlıq, kd/

 

 

 

Túngi aysız aspan  

Shama menen  1·

  

  

 

Neonlı lampa  

1·

  

 

 

Atmosfera arqalı kórinetuǵın tolı ay 

2,5·

  

 

 

Ápiwayı sterin sham jalını 

5·

  

 

 

18 

 

Kúndizgi ashıq aspan 

1,5·

  

 

 

Gaz razryadlı lamp 

5·

  

 

 

Ápiwayı lampanıń metal sımı 

1,5-2·

  

 

 

Ishine gaz toltırılǵan ápiwayı lampanıń sferalı  

5·

  

 

 

Ápiwayı kómir doǵasınıń krateri 

1,5·

  

 

 

Quyash  

1,5·

  

 

 

Júdá joqarı basımlı kapilyar sınap doǵası  

4·

  

 

 

Júdá joqarı basımlısferalıq sınap doǵası 

1,2·

  

 

 

Implusı stroboskopik lampa 

1·

  

  

 

2-tabilca 

Sonıń  ushın  1lyumen  jaqtılıq  aǵımındaǵı  júzege  keletuǵın  jaqtılıq  sezgisin  

payda etiw ushın zárúr bolǵan quwatlılıq vatta anıqlaytuǵın ótkeriw kobiytiwshisi 

tolqın uzınlıqlarınıń  kóz sezgirligi maksimumına sáykes keliwshi kishi intervalda  

λ= 555  nm de ólshenedi. 

A =0,00160 Vt/lm 

Bul A faktor jaqtılıqtıń mexanikalıq ekvivalenti delinedi. 

Bul  shamanı  ólshew  qıyın  bolǵanlıǵı  hám  baqlawshı  baqlaǵan  nátiyjelerdiń 

ortashasın  alıw  zárurligi  sebepli  A  nı  tabıw  anıqlıǵı  2  ki  3٪  ten  aspaydı.  Qolay 

bolıwı  ushın  biz  barlıq  jaqtılıq  hám  energetikalıq  shamaların  3,3-  tablicada 

salıstıramız 

Jaqtılıq hám energetikalıq ólshem birlikler 

Ólshem 

birlikler 

Belgileniwi 

Jaqtılıqa tiyisli ólshem 

birlikler 

Simbılı 

Energetikalıq 

ólshem birlikler 

Jaqtılıq 

aǵımı 

Φ 

Lyumen 

lm 

Vatt 

Jaqtılıq 

kúshi 

I 

Kandela 

kd 

Vatt/steradian 

Jarqınlıǵı 

B 

Kandela/

 

 

 

kd/

 

 

 

Vatt/(steradian·

 

 

) 

Jaqtırtqıshlı

q 

S 

Lyumen/

 

 

 

lm/

 

 

 

Vatt/

 

 

 

Jaqtılandırı

w 

E 

Lyuks 

lk 

Vatt/

 

 

 

3-tablica 

Fotometryalıq    tusinikler  hám  tiyisli  ólshemler  ushın  ólshem  birlik  sıpatında 

qabıl  etilgen  shamalar  kópligi  jaqtılıqtıń  asbap  hám  duzilislerinde  kórsetetuǵın 

kórinisin xarakterlew imkanyatın beredi. 

 

2.2§ Jaqtılıqqa tiyisli shamalardı ólshew 

 

Fotometryalıq  ólshewler  obektiv  (kózdiń  qatnaspaytuǵın,  asbaplar,  máselen 

fotoelementler  járdeminde  ótkeriletuǵın)  ólshewlerge  hám  kóz  benen  kórip 

tawılǵan nátiyjelerge tiykarlanǵan subektiv ólshewlerge bólinedi. 

Obektiv  (fotoelektrik)  fotometrler  keyingi  jıllarda  barǵan  sayın  rawajlanıp 

barmaqta, olar vizuwal ólshew metodlarına tiykarlanǵan asbaplardı áste aqırımlılıq 

penen gónerip barmaqta. Olardıń hámmesi fotoelektrik toqtıń fotoelementi jutqan 

 

19 

 

jaqtılıq  aǵımına  tuwra  proporcional  bolıwı  nızamına  tiykarlanǵanlıǵın  kórestip 

ótemiz. Sonıń ushın fotoelementke jalǵanǵan elektr ólshew asbaplarınıń shkalasın 

qálegen fotometrlik ólshem birlikler, máselen lyuks esabınan dárejelew múmkin. 

Vizuwal  ólshewlerde  kóz  qatnasadı.  Bunda  kózdiń  qandayda  bir  eki  qońısı 

betleri jaqtılandırıwları teńlıgin júdá jaqsı anıqlawın, biraq bir bettiń jaqtılandırıwı 

ekinshi  bettin  jaqtılandırıwınan  neshe  ese  artıq  ekenligin  júdá  jaman  bahalawın 

názerde  tutıw  kerek.  Sonıń  ushın  eki  derekti  salıstırıw  ushın  paydanılatuǵın 

fotometrler  dep  atalıwshı  barlıq  asbaplar  sonday  dúzilgen  olarda  kózlerdiń  rolin 

salıstırıp  atırǵan  derekler  jaqtılandırıp  atırǵan  eki  qońısı  bettiń  jaqtılandırıwın 

tenligin  anıqlawdan  ibarat.  Jaqtılandırıwların  tenlestiriw  ushın  kúshlirek  bolǵan 

derek  payda  etken  jaqtılandırıw  kemiytirge  alıp  keletuǵın  hár  qıylı  usıllar 

qollanıladı.  Bul  usıllar  ishinde  principi  jaǵınan  eń  ápiwayısı  derekten  fotometrge 

shekem bolǵan aralıqtı ózgertiw hám