Berdaq atindag’i Qaraqalpaq Ma’mleketlik Universitetinin’Geografiya ha’m ta’biyiy resurslari fakultetigeografiya qa’niygeligi 2-d kurs studenti

Бердах атындагы Каракалпак мамлекетлик университети
География хам табийий ресурслар факултети
Гидрометрология канийгелиги 2-ккрс студенти
Турганбаев Саламаттын
Гидрофизика панинен


Оз бетинше жумысы


Нокис-2021

Тема;
Топырак-грунтта ыгаллык хам ыссылык алмасыу процесси

Реже:
1.Топырактын сууга байланыслы табийий касийетлери
2. Топырактын ыгаллык формалары
3. Топыракка суудын синиу хам сууды озинде услап турыу касийетлери

Суу Жердин жасауында улкен роль аткарады- сусыз омир жок. Суу кушли харекетшен, катты жагдайындада ол харекетте.

Суйык жагдайында ауырлык кушинин тасири, тартылыу куши (капилляр куши), гейбир уакытлары сорбцион кушлеринин тасиринеде харектленсе, пар жагдайында_ - хауанын пассив ток куши хам диффузия (таркалыу) кушлери менен харекетте болады.
Озинин кушли харекетшенлиги хам хар турли затларды тасыу укубы менен зат алмасыу процесинде де улкен роль аткарады.
Суу озини харекет жолында топыракка туседи. Топырактагы суудын ыгаллылыгы осимликлердин тийкаргы дереги. Хам атмосфера суулары, жер асты , жер усти суулары менен биргеликте изертлениуи керек.
Океан кабатынан жылына 1249 мм шокпе пайда болып, орташа 670 мм, ягный ярымы парланып океннын ыгаллыгынан курыклыкка туседи. Топырак суудын айланысында улкен роль ойнайды, сууды парга айлантырып, жер усти агымын, жер асты агысын, ягный топырак майданыны суу режиминин –кургаклыктагы суу режиминин звеноларын курайды. Топырак гидролгиясынын негизин курган Г.Н. Высоцкий болган ол топырактагы ыгаллылыкты, организмдеги кан менен салыстырган себеби суу барлык затларды харекетке келтириуши хам осимликлерди ыгаллык пенен тамийинлеуши зат.
Судын осимликлердеги ахимийети аййемнен белгили. Осимликлерди суу менен суугарыуды аййемги дийханлар билген. Осимликлердеги суудын ахимийетин биринши болып голландиялык илимпаз Ван Гельмонт итибарга алган, ягный Туя терегине канша суу кететугынлыгын есапка алган. Ол осимликтин тийк аргы азыклыгы-суу деп билген.

Топырактагы Суудын халатын анализлегенде суу режими, ыгаллык хам суу балансын тусинип билиу керек.

Суу режими-топыракка тускен, харекеттеги, шыгып кеткен ыгаллыктын бирикпеси хам топырактагы ыгаллыктын озгерген халаты.
Топырактын ыгаллык режими-топырактагы ыгаллыктын азайыуы ямаса кобейиу хадийселери.
Суу балансы-топыракка тускен ямаса сарыпланган ыгаллыктын санлы характеристикасы.
Суу топырактын пайда болыуында улкен роль ойнайды. Бириншиден топырактагы окисьлениу калпине келиу режиминин калиплесиуинде, тпыраклардагы органикалык бирикпелердин пайда болыуында, жер асты сууларынын, жер усти сууларынын калиплесиуинде х.тб.
Топырак ыгаллыгы – осимликлердин денесин дузиу ушын негизги ресурс, ауыл-хожалык егинлеринин тиришилигиндеги топырактын кайта ислениуиндеги тасир етиуши тийкаргы фактор.
Мысалы ушын вегетация дауиринде 1 макке осимлиги 20 кг сууды, 1 га бийдай-2,3т, 35 жасар алма =26 т. Сууды парландырады. Топырак ыгаллыгы осимликлерге тусип фотосинтез процесин жургизиуши негизги компонен болып есапланады.
Топырак бул полидисперс, гетероген система болып, майда болекшелерден, минерал хам химиялык курамга ийе физикалык дене. Майда болекшелеринин араларында бослык, геуекшелер болып оларда топыраклык ыгаллык пенен хауа жайладасады. Олшеми хам формасы майда болекшелердин геуеклеринде жайласкан хар кыйлы агрегатхалдагы денелер , суйыклык хам газларга байланыслы болады. Буннан тыскары олар тийкаргы компоненти болган топырактын хам биосферага тасир етиуши азыклык элементлердин пайда болыуына, суулардын козгалыуына хам физикалык жагдайларына тасир ете алатугын майда болекшелер.
Топырактагы ыгаллык
Топырак бул коп фазалы, полидисперс система болып сууды жутыу хам озинде услар турыу касийетине ийе. Суу топыракка атмосфера шокпелеринен, жер асты сууларынан, атмосферадагы суу парларынын концентрацияланыуынан, жерлерди суугарганнан.
Топырактагы суу бир текли емес. Онын хар жердеги порциясы хар кыйлы физикалык касийетлерге ийе (термодинамикалык потенциалы, ыссылык откизлигишлигине, тыгызлыгына, жабыскаклыкка, анык бир колемге, химиялык курамга, молекулаларынын харекетине, осмотикалык басымына хам т.б), жайласкан жериндеги молекулаларынын бир бири менен тасири хам баска катты, суйык, пар фазалары менен характерленеди.
Бирдей физикалык касийетке ийе болган топырактагы суулардын порцияларынын категорялары ямаса ыгаллык топырак формалары деген аталады.
Топырактын ыгаллыгы категориялары бойынша тарихда коп турлери ажыратылган бирак олардын ишинде хазирги заманга сайкес хам толык берилген классфикация бул А.А. Роде (1965) нин классификациясы ол томендеги категорияларга боледи.
Атмосферадан тусетугын ыгаллык майданы менен жер асты сууларынын майданы арасындагы топырақ қатламы аэрация зонасы деп аталады. Бул зонада бир катар курамалы кыйын бир-бирине байланыслы кубылыслар процесслер пайда болады: ыгаллык ҳарекети; химиялык хам биологиялык реакциялар; топырақ хасыл болыуы хэм т.баскалар.
Жер асты сууларынын томенинде жайласкан топырак зонасы ҳар дайым суу менен тойынган болады. Жер асты сууларынын бетине жақын жайласкан топырак қатламында суу капилляр кушлер таъсиринде котерилген болады хам ол капилляр зона деп аталады.
А.А. Роде (1965) топырактын ыгаллык турлерин томендеги категорияларга боледи: Кристалл ыгаллык каттылыгы хам озинин харекетленбеушилиги менен ажыралады. Катты ыгаллык-муз. Харекетсиз ыгаллык. Пар туриндеги ызгарлык харекетленеди суу пары туринде болып жокары эластикликке ийе болган жерлердеги участкалардан екинши эластиклиги томен болган жерлерге отеди.кушли байланыскан ыгаллык адсорбциялык кушлер менен усталып турады.Топырактын болекшелеринин жокаргы кабатында 2-3 молекула калынлагындагы жука пленканы пайда етеди. Парды пайда етиуши жагдайында харекет ете алады.
Халсиз байланыскан ызгарлыкты услап турыушы топырак кабатлары жаксы бир-бири менен байланыскан суудын молекулалары бетинде жайласкан жука пленка кабатында турып калады. Бундай ыгаллык кабаты суудын онлаган молекуляр диаметр кабатына жетип калады. Сорбцион куши менен гана журиуи мумкин. Бос ыгаллык топырактын болекшелеринин тартыу куши менен байланыспайды, олар гравитация хам капилляр кушлердин натийжесинде козгалады, журеди.
Хар кыйлы категориядагы Топырактын ыгаллыгын характерлеуши шегараны топырак-гидрологиясы константасы деп атайды. Алты турдеги гидролгиялык константа бар, олар топырактын процентлик массасы хам топырактын колеми менен корсетиледи.
Максимал Адсорбцион ызгарлыкколеми (МАЫ) (русша максимальная адсорбционная влагоемкость-МАВ) ыгаллык осимликлерге жетип бармайды. Катты байланыскан суулардын мугдары жуда коп.
Максимал гигроскоплы (МГ) – топырак (озине атмосферадан ыгаллыкты жутыу) - жокары дарежедеги ызгарлыкты хауадан сорбция кылады, суу пары менен тойынган.Осимликлерге жетип бармайды.
Топырактын ыгаллык карсылыгына осимликлердин солыуы (ВЗ) – осимликлердин солыу белгилерин корсететугын ыгаллык. Осимликлер ыгаллыгынын томенги шегарасы ВЗ = (1,3 ÷ 1,4)мг.

Капиллыр байланыслардын ыгаллыгы (ВРК)- енг томенги ыгаллык интервалындагы (НВ) хам осимликлердин солыу белгилери коринетугын топырак ыгаллыгы. Бул ыгаллыкта капиллярдын байланысы сакланып калады.

Ен кишкене (НВ)ямаса маргиналь(ППВ)-максиал мугдардагы капилляр токтатылган ыгаллык
Капилляр ыгаллык колеми (КВ)-максимал мугдардагы коллап кууатлаушы ыгаллык
Толык ыгаллык колеми (ПВ)-барлык топыраклардын геуеклерин толтыргандагы пайда болган ен коп мугдардагы суу:
Топырактын суулы касийетлеринин бири бул сууды озинде услап турыушы, суу откизгишлиги хам суу котергишлиги.
Сууды услап турыушы укыбы -сорбцион хам капиляр кушлердин тасири менен топырактын озинде сууды услап турыушы касийетине ийе.
Топырактын суулы касийетлеринин бири бул сууды озинде услап турыушы, суу откизгишлиги хам суу котергишлиги.
Сууды услап турыушы укыбы -сорбцион хам капиляр кушлердин тасири менен топырактын озинде сууды услап турыушы касийетине ийе.
Топыратын ыгаллык откизиушенлиги топырактын озинен сууды откериуи хам кабыл етип алыу укыбы. Еки турдеги баскышта суу откизгишлиги бар-озине сорыу хам фильтрация. Топырактын геуклери толыгы менен суу менен тойынган болганда фильтрация басланады, ягный суйыклыктын узликстз агымындагы харекет.

Тийкаргы тусиниклер хам топыракта ыгаллыктын харекет турлери.

Атмосферадан тусетугын ыгаллык майданы менен жер асты сууларынын майданы арасындагы топырақ қатламы аэрация зонасы деп аталады. Бул зонада бир катар курамалы кыйын бир-бирине байланыслы кубылыслар процесслер пайда болады: ыгаллык ҳарекети; химиялык хам биологиялык реакциялар; топырақ хасыл болыуы хэм т.баскалар.

Жер асты сууларынын томенинде жайласкан топырак зонасы ҳар дайым суу менен тойынган болады. Жер асты сууларынын бетине жақын жайласкан топырак қатламында суу капилляр кушлер таъсиринде котерилген болады хам ол капилляр зона деп аталады.

Олардын айырмашылыгы Кум ушын -103 м/с хам ылай ушын -1011 м/с ге дейин аралыкта озгешеленди. Филтрация коэффициенти дала шараятында экспериментал жол менен ямаса лабораторияларда анықданады. Оны анықлау ушын формулалар ҳам ислеп шыгылган. Олардын бири Карман тарепинен ислеп шыгарылган Конези формуласы.

Олардын айырмашылыгы Кум ушын -103 м/с хам ылай ушын -1011 м/с ге дейин аралыкта озгешеленди. Филтрация коэффициенти дала шараятында экспериментал жол менен ямаса лабораторияларда анықданады. Оны анықлау ушын формулалар ҳам ислеп шыгылган. Олардын бири Карман тарепинен ислеп шыгарылган Конези формуласы.

Cуу менен тойынбаган топыракта ыгаллыктын ҳарекети.
Суу менен тойынбаган топыркатагы ыгаллык томендеги градиентлер бар болган уакытта харекетке келеди: ыгаллык градиенти; температура градиенти; Топырақ катламынын тыгызлык градиенти; химиялык араласпалар концентрациясининг градиенти хэм т.б.

Бул ыгаллыктын ҳаракати биринши наубетте ыклым шараятына байланыслы; жауынгершилик, ыгаллык хам ҳауа тепмпературасы, атмосфера басымы, қуяш радиацияси, жер устки агымы, пууланыу мугдары;

Екинши наубетте гидрологик жагдайларга факторларга байланыслы болады: бул жер асты сууларынын жайласыу теренлиги, топырактын суу менен тойынганлыгына байланыслы болады.

Жуумаклау

Суу инсанияттин калаберсе путкил дунянин жасауында улкен роль аткарады- сусыз омир жок.

Озинин кушли харекетшенлиги хам хар турли затларды тасыу укубы менен зат алмасыу процесинде де улкен роль аткарады.
Суу озини харекет жолында топыракка туседи. Топырактагы суудын ыгаллылыгы осимликлердин тийкаргы дереги. Хам атмосфера суулары, жер асты , жер усти суулары менен биргеликте улкен жумысларды алип барады.

Пайдаланылган адебиятлар

1.Великанов М. А. Гидрология суши. 5 изд., Л., 1964.
2.Лебедев А. Ф. Почвенные и грунтовые воды. 4 изд., М.-Л., 1936.
3.Монин А. С., Каменкович В. М., Корт В. Г. Изменчивость Мирового океана, Л., 1974.
4.Хикматов Ф.Х, Айтбоев Д.П Кулшунослик-Укув колланма. Тошкент-2002

Интернет тармаклары

www.undp.uz
www.gwpcacena.or
Wikipedi.uz.org