Berdaq atindag`i qaraqalpaq ma`mleketlik universiteti organikaliq ha`m organiqaliq emes ximiya kafedrasi

Tiykarg`i bo`lim

Tiykarg`i bo`lim

1.Uglevodlar

• Uglevodlar tabiatta en` ko‘p tarqalg`an tabiy birikpeler bolip esaplanadi. O‘simliklerdin`qurg`aq massag`a salistirg`anda shama menen 80 % in, haywanlar organizminin` 2 % in uglevodlar quraydi. Uglevodlar tiykarg`i aziq elementlerinen biri bolip tabiladi. Sanaata qag`az, etil spirti, suniy talshiq ha`m basqa o`nimler islep shig`ariw ushin shiyki-buyimlar retinde isletiledi.

Uglevodlar

Ta`biyaatda

ushrawi:

en` apiwayi saxar- glyukoza, fruktoza, saxaroza, laktoza turli mazali miywelerde ha`m o`simlik tamirlarinda ushraydi.

Strukturaliq ayriqshaliqlar:

Duzilisi C, H2 , O2 kiredi.

Cn(H2O)m.

Karbonil (=C=O), gidroksil (-OH).

Ximiyaliq o`zgeshelikleri:

1.Janiw

C6H12O6+6O2

6CO2+ 6H2O

Koncentrlengen sulfat kislota menen o`z-ara ta`siri.

Fizikaliq o`zgeshelikleri:

Eriw tochkasi, qaynaw tochkasi, japisqaqliq, o`tkiziwshen`lik, tig`izliq, dielektrikaliq o`tkiziwshen`ligi, ren` koncentratsiyasi, suyuqliq, qattiqliq, plastiklik, radiaktivlik.

Biologiyaliq a`hmiyeti.

Qollaniliwi

Energiya manbayi bolip xizmet qiladi. 1g uglevodlardi okisleniw protsesinde 4,1 kkal energiya ha`m 0,4 g suw ajralip shig`adi.

Uglevodlar

Monosaxaridler

polisaxaridler

Disaxaridler

Glyukoza

C6H12O6

monosaxarid

Ta`biyaatda

ushrawi:

Miywe ha`m paliz o`nimlerinde, myedta ha`m o`simliklerdeda boladi.

Juzim qanti depte ataladi.

Strukturaliq ayriqshaliqlar:

Glyukoza aldogeksozlar klasina kiredi, yag`niy alti uglerod atomi, aldegid topari ha`m bes gidroksil toparin o`z ishine alg`an poligidroksialdegid bolip tabiladi.

Ximiyaliq o`zgeshelikleri:

Aldegidlerde spirtler, halqali birikpelerge ta`n reaksiyalarg`a kirise aladi. Glyukoza aldegid siyaqli qaytariwshiliq o`zgesheligine iye bolip, <> reakciyasin beredi.

Fizikaliq o`zgeshelikleri:

Mazali kristalli zat, suwda jaqsi eriydi. C6H12O6* H2O suwli eritpeden ajratiladi. Lablebi qantinan azraq.

Biologiyaliq a`hmiyeti.

Qollaniliwi

Adam ha`m haywanlarda glyukoza metabolik proccesler ushin tiykarg`i ha`m ko`p qirli energiya deregi esaplanadi

uglevodlar

CN(H2O)m

Monosaxaridler

C6H12O6

glyukoza

fruktoza

disaxaridler

C12H22O11

saxaroza

laktoza

maltoza

polisaxaridler

(C6H10O5)n

kraxmal glikogen dekstrinler celyulloza xitin