Berdaq atindag’i qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti “Ekologiya ha’m Topiraqtaniw” kafedrasi

O’zbekistanda agrolandshaft ilimi menen shug’illang’an alimlar

• O’zbekistan respublikasi ulken maydandi o’z ishine aladi. Usig’an qaramay agrolandshaftlarinin formalaniwi, rawajlaniwi, olardin’ morfologiyaliq du’zilisi elege shekem toliq ha’m shuqir uyrenilmegen. Alip barilg’an izertlew jumislari tiykarinan jerlerdin’ meliorativ halatin u’yreniw ha’mde tabiyiy sharayatli awil-xojaliq maqsetlerin de rawajlandiriwg’a qaratilg’an.

• Arnawli agrolandshaft izertlewleri tiykarinan mayda mashtablarda alip barilg’an.

• Agrolandshaftlardin’ o’nimdarlig’I turli jerde tu’rlishe bolip juda kop faktorlarg’a baylanisli. Agrolandshaftlardin’ formalaniwi ha’m rawajlaniwi ha’mde o’nimdarlig’ina ta’sir etiwshi faktorlardi u’yreniw ha’m boljaw za’rur ilimiy ha’m a’meliy ahmiyetke iye.

• Agrolandshaftlardin’ formalaniwinin’ birinshi basqishi bul insannin’ jerden turli maqsetlerde paydalaniwi ushin alip barilg’an iskerlik bolip esaplanadi.

• Agrolandshaftlardin’ formalaniwi ha’m rawajlaniwin uyreniw boyinsha jumislar alip barilg’an. Natiyjede qatar tu’sinik ham atamalar juzege kelgen.

• F.N.Mlikov (1984) jas landshaftlardin’ rawajlaniwina ta’sir etiwshi faktorlardi uyrengen ha’m ol landshaftlardin’ rawajlaniwina iqlim, texnogen, biogen, antropogen, faktorlar ta’sir etiwin korsetip o’tken.

• V.L.Popov (1990) To’mengi Amiwdaryada landshaftlardin’ rawajlaniwin u’yrengen. Bunday zonalarda puwlaniw ha’m transpiratsiya jilina 1500-1600 mm di quraydi. Deltanin’ ju’ze bolimlerinde puwlaniwlar ko’p ku’zetiledi. Bunday puwlaniw a’sirese deltanin’ suw basqan bo’limlerinde ko’p boladi. Grund suwlarinin’ kapilyar nayshalari arqali jer ju’zesine ko’teriliwi topiraqtin’ shorlaniwina landshaftlardin’ o’zgerip ketiwine yaki uliwma basqa landshaft formalaniwina alip keledi.

• O`zbekistanda suwg`arilatug`in shorlang`an topiraqlar tu`rleri gorizontal ken`lik zonalarinda u`shiraydi. Tu`slik (Surxandarya, QashQadarya, Buxara obl) orayliQ (Ferg`ana ko`plegen rayonlari, Mirzasho`l, Jizzax, SamarQand oblastlarinin` ayrim rayonlari) arQa (Xa`rezm oblasti QaraQalpaQstan Respublikasi).

• Tu`slik (Surxandarya, QashQadarya, Buxara obl) orayliQ (Ferg`ana ko`plegen rayonlari, Mirzasho`l, Jizzax, SamarQand oblastlarinin` ayrim rayonlari) arQa (Xa`rezm oblasti QaraQalpaQstan Respublikasi).

• Bul jerlerdin` topiraqlari kebir ha`m kebirli topiraqlardan Quralg`an bolip, bulardan basQa topiraqtin` sin`dirgishligin natriy1 yaki magniy mug`darlari joQari bolg`an agrofizikaliQ-ximiyaliQ Qa`siyetileri orta to`men kуbirge uQsas topiraqlar ushirasadi. (Buxara, QashQadarya olbalstlari QaraQalpaQstan respublikasinda).

• A.G.Isachenko (1980) aytiwinsha “Adamlar landshaftlardi qanshelli ozgertpesin ol tabiyattin’ bir bo’limi bolip, onin’ nizamlarina boysinip baradi”

• Agrolandshaftlardin’ tiykarg’I qasiyetleri ha’m olardin’ awil xojalig’I islep shig’ariw protsesinde ozgeriwinin’ tiykarg’I jo’nelisleri V.L.KOVDA, (1972), A.Y.Kurakova (1976) , V.L.Nikolaev (1988), ha’m basqalar ta’repinen uyrenilgen.

• Kurakova to’mendegi agrolandshaft turlerin ajiratadi: lalmi, suwg’armali, jaylaw ha’m tog’ay xojalig’I landshaftlari. A Xojimatov(1996) O’zbekistan delta tegiliklerin allyuviyal teressalarinda ham tegisliklerge ajiratqan. Delta tegisleniwi joqari orta shetki bolimlerinde , alyuvial tegiliklerinde bolsa to’mengi joqari bolimlerge ajiratqan.

• Agrolandshaft atamasina berilgen tariypler:

Muallif	Berilgan ta’rif
V.A. Nikolayev (1979)	Agrolandshaft deb har qanday agrotizim emas, balki faqat (regional mazmundagi) tabiiy landshaft uchun xos bo‘lgan geotizimning o‘zi darajasidagi muayyan – regional – kattalikdagi tizim tushunilishi lozim.
V.M. Chupaxin. (1987)	Agrolandshaft – antropogen landshaft toifalaridan biri bo‘lib, qishloq xo‘jalik yerdan foydalanish natijasida inson tomonidan yaratilgan.
M.I. Lopirev (1995)	Agrolandshaft deb umumiy ekotizimning belgilari bo‘lgan nisbatan mustaqil (avtonom) suv, issiqlik va boshqa rejimlari o‘zaro bog‘liq tabiiy komponentlarning, dehqonchilik tizimi va yer tuzilishi elementlarining majmuasidan iborat bo‘lgan yer massivi tushuniladi.
V.A. Shalnev, G.I. Didenko (1997)	Agrolandshaft – qishloq xo‘jalik (kultivatsion) tipining integral hududiy tizimi bo‘lib, ikki o‘zaro ta’sirdagi – tabiiy (landshaft) va antropogen kichik tizimlardan, shuningdek kichikroq tabiiy-qishloq xo‘jalik geotizimlarining to‘plamidan iborat.
V.A.Chernikov (red.)(2003)	Katta qismida “tabiiy o‘simlik qishloq xo‘jalik o‘simliklari bilan almashtirilgan” hudud agrolandshaft deyiladi.
L.J.P.Marshal (2004)	Most of agricultural landscapes are a mozaic of field’s, seminatural habitats, human infrastructures (e.g. roads) and occasional natural habitats. Within such landscapes linear seminatural habitats often define the edges of agricultural fields (Qishloq xo‘jalik landshaftlarining ko‘pchiligi dalalar, yashash chala tabiiy muhitidan, inson infratuzilmasidan (masalan, yo‘llar) va tasodifiy yashash muhitidan iborat. Bunday landshaftlarda chala tabiiy chiziqli yashash muhiti ko‘pincha qishloq xo‘jalik dalalarining chegaralarini belgilaydi).

	L.Loulouds,	The agricultural landscapes has been characterized as a “palimpsest”
	N. Beopoulos,	of interactions between farmer’s efforts and the natural setting in an
	A.Troumis, ets.	area (Qishloq xo‘jalik landshaftlari fermerlar faoliyati va tabiiy
	(2005).	muhit orasidagi “qadimiy qo‘lyozma” sifatida ifodalanadi.
	V.I. Kiryushin	Agrolandshaft – bu (dehqonchilikning muayyan tizimini qo‘llashni
	(2011)	belgilaydigan) yetakchi agroekologik omillar majmuasiga ko‘ra
		ajratiladigan modda va energiya migratsiyasining yagona zanjirida
		faoliyat ko‘rsatadigan geotizim.
	Van Berkel,	Agrolandshaft – nisbatan past ekologik ishonchlilik va o‘z-o‘zini
	Verburg (2014)	tartibga solishning buzillgan mexanizmlariga ega bo‘lgan tabiiy
		antropogen geotizim.
	A.N. Kashtanov,	Qishloq xo‘jalik landshafti – barcha xususiyatlar o‘zaro bog‘liq
	F.I. Lisetskiy,	bo‘lgan va muvozanatlashgan murakkab hududiy ekologik va
	G.N. Shvebs	bioenergetik tizim. Ayni paytda u qishloq xo‘jalik ishlab
		chiqarishi uchun negiz hamdir.