Berdaq atinda

Qadaǵalaw ushın sorawlar

1. 
   Dawıssız ses dep ne ushın ataladı?
   
2. 
   Dawıssız sesler dawıs hám shawqımnıń qatnasına qaray qalay bólinedi?
   
3. 
   Dawıssız sesler jasalıw ornına qalay bólinedi?
   
4. 
   Dawıssız sesler jasalıw usılına qalay bólinedi?
   
5. 
   Dawıssız seslerdiń sózde qollanılıw ózgesheligin túsindiriń.
   

Ádebiyatlar
1. Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. II том. Фонетика и морфология. часть первая (части речи и словообразавание). М., 1952.
2. Поливанов Е.Д. Некоторые фонетические особенности в каракалпакском языке. // Труды Хорезмский экпедиции. Тошкент, 1933.
3. Молов С.Е. Заметки о каракалпакском языке. Нукус. «Каракалпакстан», 1966.
4. Дәўлетов А. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Фонетика. Нөкис, 1999.
5. Da’wletov. Ha’zirgi qaraqalpaq tilinin’ fonetikasınan praktikum. No’kis, 1999.
6. Qaraqalpaq tili imla qaǵıydalarınıń jıynaǵı. Nókis, «Bilim», 2016.


4-tema. Buwın. Sózlerdi ótkermelew


Joba:

1. 
   Buwınnıń túrleri.
   
2. 
   Ashıq buwın, tuyıq buwın, qamaw buwın.
   
3. 
   Sózlerdi ótkermelew.
   

Tayanısh sózler - buwın, ashıq buwın, tuyıq buwın, qamaw buwın, ótkerme.

Sóylew waqtında sóylew aǵımı tábiyiy túrde buwınlarǵa bólinip aytıladı. Buwındı dawıslı sesler jasaydı. Bir sózde neshe dawıslı ses bolsa, sonsha buwın boladı. Máselen, balalar sózinde úsh buwın bar, sebebi úsh dawıslı ses bar.

Buwınnıń qurılısındaǵı dawıslı menen dawıssız seslerdiń ornalasıw tártibine qaray Qaraqalpaq tilindegi buwınlar ashıq buwın, tuyıq buwın hám qamaw buwın bolıp bólinedi.
Tek bir dawıslıdan ibarat bolǵan yamasa dawıssız sesten baslanıp, dawıslı seske tamamlanatuǵın buwın ashıq buwın dep ataladı. Mısali: a-ta, a-pa, ke-le, je-ti, da-la-da sózlerindegi buwınlardıń bári ashıq buwınlar. Solay etip ashıq buwın tek bir fonemadan (dawıslıdan) turıwı da, eki fonemadan (dawıssız benen dawıslınıń dizbeginen) turıwı da múmkin. Qaraqalpaq tilinde tek ashıq buwınnıń ózinen quralǵan sózler júdá az gezlesedi. Mısali: ta, a, je, de usaǵan az sandaǵı sózler ashıq buwınnan turadı. Dawıssız - dawıslıdan ibarat bolǵan eki fonemalı buwınlar kóp buwınlı sózlerdiń basında, ortasında hám aqırında ushırasa beridı xa-lıq, bas-la-ǵan, bas-shı hám t.b.
Dawıslıdan baslanıp bir yamasa qatara kelgen eki dawıssız seske tamamlanatuǵın buwın tuyıq buwın dep ataladı. Mısali: ay, as, aq, at, ant, úrk sıyaqlı, ay-tıs, aq-la, art-qı, ant-qa sózleriniń birinshi buwını tuyıq buwınnan ibarat. Solay etip tuyıq buwın eki fonemalı hám úsh fonemalı bolıp keledi. Úsh fonemalı tuyıq buwın sheklengen halda siyrek ushırasadı. Al sóz ortasında hám aqırında tuyıq buwın jumsalmaydı. Bunıń sebebi Qaraqalpaq tilinde sózlerdiń ortasında hám aqırındaǵı buwınnıń basında dawıslı ses jumsalmaydı. Qanaat, zúráát, saat sıyaqlı sózlerdi esapqa almaǵanda (olar da qanahat, zúráhát, saǵat túrinde aytıladı) túpkilikli sózlerdiń ortasında hám aqırında eki dawıslı ses qatara kelmegenlikten onday poziciyalarda tuyıq buwın gezlespeydi.
Dawıssızdan baslanıp bir yamasa qatara eki dawıssız seske tamamlanatuǵın, solay etip, dawıslı ses dawıssızlardıń qorshawında keletuǵın buwın qamaw buwın dep ataladı. Qamaw buwın kóbinese úsh fonemadan, sheklengen jaǵdayda tórt fonemadan turadı. Ol jumsalıwı jaǵınan sheklenbeydi. Yaǵnıy sózdiń basında da, ortasında da, aqırında da jumsala beredi. Mısalı, jas, ba-lıq, ba-la-lar, bas-shı-lıq hám t.b.