Berdaq atinda

Qadaǵalaw ushın sorawlar

4. 
   Útirdiń xızmetin aytıp beriń.
   
5. 
   Tırnaqsha qalay ataladı?
   
6. 
   Qawıs ne ushın qollanıladı?
   
7. 
   Sızıqsha qanday jerlerde qollanıladı?
   
8. 
   Defistiń sızıqshadan ózgesheligi?
   

Ádebiyatlar

1. 
   Kollektiv. Házirgi qaraqalpaq tili. Sintaksis. Nókis, 1996
   
2. 
   Dawletov M. Házirgi qaraqalpaq tiliniń punktuaciyası. Nókis., 1998
   
3. 
   Dáwletov A., Dáwletov M., Qudaybergenov M. Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili. Sintaksis. Nókis, 2009.
   
4. 
   Dawletov M. Házirgi qaraqalpaq orfografiyası hám punktuaciyası. Nókis, 2013.
   

39-tema. Irkilis belgilerińiń qosarlasıp qollanılıwı


Joba:

1. 
   Soraw-úndew belgisi.
   
2. 
   Kóp noqat-soraw-úndew-sızıqsha-qawıs-tırnaqsha belgisi.
   
3. 
   Kóp noqat-tırnaqsha belgisi.
   
4. 
   Tırnaqsha-soraw-úndew-kóp noqat-sızıqsha belgileri.
   

Tayanısh sózler: irkilis belgileriniń túrleri, kóp noqat-soraw-úndew-sızıqsha-qawıs-tırnaqsha belgisi.

Házirgi jazıwda tómendegi irkilis belgileri qabatlasıp qollanıladı:

1. Úndew hám soraw-úndew belgileri qabatlasıp qollanıladı.
Eger gáp kúshli buyrıq yaki tuyǵı-sezim intonatsiyası menen aytılsa, gáptiń aqırına eki yamasa úsh úndew belgisi qoyıladı: İshinde qanshama shoq ǵıjlasa da, óziń órtenip, óziń pis! Hárgiz sırtqa shıǵarma!!! Jora bolmas is bolıp qaldı!! Saǵan tilim barıp aytıw túwe, júzińe qarawdıń ózine qısınaman.
Gáptiń mazmunı soraw hám tuyǵı sezimlik mánige iye bolıp kelgende, soraw hám úndew belgileri qabatlasıp qollanıladı. Bul irkilis belgileriniń qabatlasıp qollanılıwı eki túrli ózgeshelikke iye boladı:
a) Soraw hám tuyǵı sezim mánisinde aytılıp, biraq onıń sorawlıq mánisi basım bolıp kelgende soraw-úndew (?!) belgileri qabatlasıp qoyıladı. Bunday gáplerde, kóbinese soraw gáplerdi dúziwshi grammatikalıq qurallar qatnasadı: Adamnıń adamnan usı jaqsı gápten basqa ne dámesi bar?! Usılar bolmaǵanda sonshama arnalar qalay qazılar edi?!
b) eger gáptiń mazmunında tuyǵı-sezim basım bolıp kelse, onda úndew-soraw (!?) túrinde qoyıladı: 1. Bálkim, ármanıń oylaǵanıńnan beter bolıp iske asarma edi !?
2. Kóp noqat, tiykarınan, soraw, úndew, sızıqsha, qawıs hám tırnaqsha menen qabatlasıp qollanıladı.
Sızıqsha menen qabatlasıp qollanılǵanda eki túrli ózgeshelikke iye boladı:
a) eger gáptiń basında kóp noqat hám sızıqsha qabatlasıp qollanılǵan bolsa, dáslep sızıqsha, sońınan kóp noqat qoyıladı. Mısalı: 1. -... sonı taza qaladan úyine alıp qayttım. 2. -... endi bul jaǵın qısqartıp ayta qoyıń.
b) gáptiń sońında yaki tuwra gáptiń bólingen ornında kóp noqat hám sızıqsha qabatlasıp qollanılǵan bolsa, bunday jaǵdayda ádep kóp noqat, sońınan sızıqsha qoyıladı. Mısalı: 1. -Bas bolsa juwılar daǵı qızım, búginniń erteńi bar. Baratuǵın jeriń bolsa... -dedim. 2. Qalay desem eken, avariya bolǵan joq daǵı, biraq basqa jaǵday boldı... -dedi ol.
3. Kóp noqat tırnaqsha menen birge qabatlasıp qollanılsa, gáptiń mánisine qaray kóp noqat birde tırnaqshadan burın, birde tırnaqshadan soń qoyıladı:
1. Zer kóylek qoz shashıp janar ústinde,
Sen ayttıń: „Ápiw et, mazam joq...» dediń.(İ.Yu.)
2. „Jaǵısqa telmirer arzıw-armanım,
Endi muz qatsa da suwımas qanım,
..........................................................
Jayǵasıp kelgen ǵoy burınnan janım»... (İ.Yu.)
4. Gáptiń sońında dara qollanılǵan soraw hám úndew, sonday-aq qabatlasıp qollanılǵan soraw-úndew (?!), úndew-soraw (!?) belgilerinen keyin kóp noqat qoyıladı. Bul jaǵday sol mánilerdegi gáplerdiń dawamınıń bar ekenin bildiredi. Mısalı: 1. Jay salıwǵa baylıqtıń ne keregi bar ?... 2. Himm, solay de?... 3. -Tart atıńnıń basın!... 4. Men seniń ákeńdi óltirgenim joq! Nege meniń bosaǵama at aydap, dápinip keleseń!?...
5. Tırnaqsha, soraw, úndew, kóp noqat hám sızıqsha belgileri menen qosarlasıp ta qollanıladı. Bunday jaǵdayda soraw-kóp noqat-tırnaqsha yamasa soraw-tırnaqsha-kóp noqat, tırnaqsha-sızıqsha tártibinde keledi: «Men onıń maǵan atqan tasın ózine qarsı attım, átteń dál tiygize almay jerge túsirip aldımbeken?...» 2. «Jańalıq xojalıǵısız ol qalay jasaydı, xojalıq erjanovsız qalay kún keshiredi?»...
6. Sintaksislik qurılımlarda irkilis belgileriniń tórt, bes, altı, jeti turine deyin qosarlasıp qollanılıw jaǵdayları ushırasadı. Bul jaǵdayda tırnaqsha-kóp noqat-sızıqsha-úndew-útir hám noqat belgileri qatnasadı. Bunday bir sintaksislik qurılımda kóp túrli irkilis belgileriniń qollanılıwı sóylewshiniń pikiriniń keń, qospalı sıpatqa iye ekenligin bildiredi. Mısalı: «...Wolar ele erjetkenlik attestatın da alıp úlgermegen edi-aw!»-dep, ǵázep penen Asan Qarabaevtıń qılwaların eslewdi dawam etti Jalǵas.