Бердақ номидаги Қорақалпоқ Давлат университети Юридика факултети

Сиртдан иш кўришнинг асосий мақсади фуқаролик процессида тарафларнинг, айниқса жавобгарнинг ҳаракати (ҳаракатсизлиги) учун процессуал жавобгарликни ошириш, низоли масалани ҳал этишни тезлаштириш, шунингдек судьяларнинг ихтиёрида бўлган ишларнинг мазмун-моҳиятини йўқотмасдан, ўз вақтида кўриш ва ҳал этиш орқали манфаатдор шахсларнинг қонуний ҳуқуқларини ҳимоя қилишдан иборатдир.
Сиртдан иш юритиш институтининг амал қилиб келиш сабаблари, биринчидан, инсон ҳуқуқларининг устуворлиги ҳисобланса, иккинчидан, «вақт — бу пул» деган тамойилга қатъий амал қилинишидир. Зеро, ҳар бир бекор ўтган дақиқалар катта йўқотишларга олиб келиши мумкин.
Сиртдан ҳал қилув қарори чиқариш — бу суд мажлисининг вақти ва жойи тўғрисида тегишлича хабардор қилинган жавобгарнинг суд процессига узрсиз сабабларга кўра келмаслиги ва унинг иштирокисиз, даъвогарнинг албатта розилиги билан ишни мазмунан кўриб чиқишдир.
ФПКнинг 224-моддасида сиртдан ҳал қилув қарори чиқариш учун бир қатор асослар назарда тутилган. Қуйида ушбу асосларга бирма-бир тўхталиб ўтамиз.

• Суд мажлисининг вақти ва жойи тўғрисида тегишли тартибда хабардор қилинган жавобгарнинг суд мажлисига узрсиз сабабларга кўра келмаслиги.

• Даъвогарнинг ҳал қилув қарори чиқаришга бўлган розилиги

• Суд мажлисига барча жавобгарларнинг келмаслиги.

Фуқаролик процессуал қонунчилик сиртдан чиқарилган ҳал қилув қарорини қайта кўриш тўғрисидаги аризанинг шакли ва мазмунига оид талабларни белгилаган (ФПКнинг 230-моддаси). Ариза судга ёзма равишда тақдим этилиши ва унда қуйидагилар бўлиши талаб этилади:
1) сиртдан ҳал қилув қарори чиқарган суднинг номи;
2) ариза бераётган тарафнинг номи;
3) суд мажлисига узрли сабабларга кўра келмаганликдан далолат берувчи ҳолатлар рўйхати ва уларни тасдиқловчи далиллар, шунингдек, сиртдан чиқарилган ҳал қилув қарорининг мазмунига таъсир кўрсатиши мумкин бўлган далиллар рўйхати;
4) ариза берувчи тарафнинг илтимоси;
5) аризага илова қилинган материалларнинг рўйхати.
Суд сиртдан чиқарилган ҳал қилув қарорини қайта кўриш ҳақидаги аризани кўриб, қуйидаги мазмундаги ажримларни чиқаришга ҳақли бўлади:

• аризани қаноатлантирмай қолдириш;
• сиртдан чиқарилган ҳал қилув қарорини бекор қилиш ва аввалги таркибдаги ёки бошқа таркибдаги суд томонидан ишни мазмунан кўришни тиклаш.

ФПКнинг 312-моддасига кўра, сиртдан чиқарилган ҳал қилув қарори устидан апелляция тартибида шикоят бериш, протест келтиришга қуйидагилар асос бўлади:

• иш учун аҳамиятга эга бўлган ҳолатлар тўлиқ аниқланмаганлиги;
• суд аниқланган деб ҳисоблаган, иш учун аҳамиятга эга бўлган ҳолатларнинг исботланмаганлиги;
• суднинг ҳал қилув қарорида баён қилинган хулосаларнинг иш ҳолатларига мувофиқ келмаслиги;
• моддий ҳуқуқ нормалари ёки процессуал ҳуқуқ нормаларининг бузилганлиги ёки нотўғри қўлланганлиги.

ФПКнинг 320-моддасига кўра, суднинг ҳал қилув қарори чиққан кундан эътиборан йигирма кун ичида тарафлар ва ишда иштирок этишга жалб қилинган шахслар ҳал қилув қарори устидан апелляция шикояти беришлари, прокурор протест келтириши мумкин