«бердақ классикалық Әдебиятымыздың бийик шыңЫ»

Әдебиятлар: 
1. Бердақ. Таңлаўлы шығармаларының толық жыйнағы ҚҚМБ. 
Нөкис. 1950.
2. 
Бердақ 
Таңламалы 
шығармаларының 
жыйнағы. 
Нөкис. 
Қарақалпақстан. 1977.
3. Қ. Сейтхожа улы. Түрiк-қыпшақ тағы (хандығы). II Көне түркi 
жазыўларының зерттелуi: бүгiнi мен болашағы. Астана: «Ер-Дәўлет», 2004. 
4. Султанов Т.К. Поднятие на белой кошме. Потомки Чингиз-хана. -
Алматы: Дамк-Пресс. 2001. 
5. Әлеўов Ө., Әлеўова Г. Қарақалпақтың Сас бийи. // Әмиўдәрья.
2010 ж. №.4. 
6. Пахратдинов Ә. Бердақ шайырдың дәстанлық шығармалары. Нөкис. 
«Қарақалпақстан».1987.  
7. Пахратдинов Ә. Ерназар алакөз баслаған азатлық гүресиниң көркем 
әдебиятта 
сәўлелениўи. 
// 
Ерназар 
алакөздиң 
Қарақалпақстан
тарийхындығы роли. РИТК материаллары. Нөкис-2007.
8. Камалов С. Х1Х әсирде қарақалпақлардың мәмлекетшилигин 
тиклеген қаҳарман. Нөкис. «Қарақалпақстан». 2006.
ТАРАЎЛЫҚ ГАЗЕТАЛАРДА БЕРДАҚ ШАЙЫР 
ДӨРЕТИЎШИЛИГИНИӉ СӘЎЛЕЛЕНИЎИ 
Г.Каллибекова ҚМУ методисти 
 
Бердақ Ғарғабай улының өмири ҳәм дөретиўшилиги белгили 
илмипазлар, тарийхшылар, философлар, тилши ҳәм әдебиятшылар 
тәрепинен кеӊ түрде үйренилип келмекте. Мәcелен, Ә.Пахратдинов ҳәм 
Қ.Пахратдиновтыӊ авторлығындағы «Бердақ шайыр ҳаққында легендалар, 

---

161 
әпсаналар ҳәм ҳақыйқатлық» атамасындағы китапта шайыр шығармалары 
ҳаққында кеӊ түрде пикирлер билдирилген. 1930-жыллардан баслап 
Бердақ шайырдыӊ шығармалары ҳәзирге шекем ҳәр түрли усыллар менен, 
ҳәр түрли тиллерде жүзден артық баспаларда дағазаланды. Ол өз ана 
тилинен тысқары өзбек, қазақ, орыс, қырғыз, чуваш, немец, англичан 
тиллерине аўдарылып басылғанлығы айтылады [1]. Филология 
илимлериниӊ докторы, профессор Қ.Жәримбетов «Бердақтаныў: илимий 
изленислер, жетискенликлер ҳәм ўазыйпалар» атамасындағы шолыўында: 
«Өткен әсирдиӊ 60-70-жылларынан баслап Бердақты изертлеў жумыслары 
әдебияттаныў шеӊберинен шығып, тил билими, тарийх, философия, 
педагогика илимлериниӊ изертлеў объектине түсе баслайды. Бул илимниӊ 
қәлиплесиўине ҳәм раўажланыўына белгили филологлар Н.Дәўқараев, 
Қ.Айымбетов, 
И.Сағыйтов, 
С.Мәўленов, 
Ш.Хожаниязов, 
М.Нурмухаммедов, Н.Жапақов, Қ.Мақсетов, Г.Есемуратов, А.Муртазаев, 
А.Каримов, Ә.Пахратдинов, Қ.Байниязов, К.Мәмбетов, С.Баҳадырова, 
Ҳ.Хамидов, 
тарийхшы 
алымлардан 
С.Камалов, 
М.Тилеўмуратов, 
философлардан К.Худайбергенов, Ж.Базарбаев, педагог алымлардан 
Ө.Әлеўов ҳ.б. табыслы мийнет етип, белгили дәрежеде өз үлеслерин 
қосты» [2], - деп атап көрсеткен еди. 
«Бердақ шығармаларын үйрениў» [3] мақаласында шайыр 
шығармаларын үйрениўге арналған бир сабақты қалай шөлкемлестириў 
кереклигин, изленислер тийкарында шебер жеткере алған. «Бердақтыӊ 
«Ақмақ патша» дәстаныныӊ стиллик өзгешелиги» мақаласында: 
«Бердақтыӊ «Ақмақ патша» дәстаны XIX әсир қарақалпақ әдебиятыныӊ еӊ 
бийик шоққыларынан есапланады. «Ақмақ патша» дәстаны халық аўызеки 
дөретиўшилигиниӊ дәстүрлери менен суўғарылған дәстан жанрыныӊ 
жазба үлгиси болды. Дәстанда ушырасатуғын фольклорлық дәстүрлер, 
сүўретлеў принциплери, қаҳарманлар образы, сюжетлик элементлер, 
көркем 
сүўретлеў 
қураллары 
ҳәм 
тағы 
басқалар 
қарақалпақ 
фольклористикасында, әдебияттаныў илиминде сөз етилип келмекте» [4]. 
«Бердақтыӊ 
185 жыллығына» арналған рубрикада, белгили 
журналистлер Шарап Уснатдинов ҳәм Тамара Машариповалардыӊ 
«Мәнаўият булағы», «Уллы Бердақ ҳәптелиги» [5] атамасындағы мақала 
ҳәм репортажларында, шайыр дөретиўшилигине кеӊ түрде пикирлер 
билдирилип, анализлер жасалған. Мысалы: «Мәнаўият булағы» 
атамасындағы мақалада: Бердақ шайырдыӊ «Балам», «Маған бер», 
«Ақымбет» қосықлары ҳәм «Бозатаў», «Амангелди», «Ерназар бий», 
«Айдос баба» поэмалары ҳаққында сөз етилген.: «Жақсы менен жаман, 
мәрт пенен нәмәрт, садықлық пенен сатқынлықтыӊ ақ-қарасын 
салыстырма жол менен еӊ әпиўайы адамға да түсиникли етип сүўретлейди. 
Ерназар алакөзди хан «ақ үйли» еткенде, наразылық билдирген халқына 
қарата: «Мени хеш ким тилемесин, жалынып сорап жүрмесин, мен өлгенде 
жыламасын, деди Арыслан Ерназар бий, - деп оныӊ әўел бастан-ақ, еле жас 

---

162 
жигит ўақтында ханға бас иймей, өз еркин, адамгершилик ар-намысын аяқ 
асты етпеў, инсаныйлық инабатын бәлент услағанын айта келип, ол хан 
ләшкерлери тәрепинен өлтиргеннен кейин: «Гөруғлы бектей ер еди, 
қатарда қоса нар еди, толы журтқа дәркар еди, шейт өлди Ерназар бий, -
деп, өзиниӊ бийик идеалы, халықтан шыққан мәрт перзент екенин, солай 
етип көркем дөретиўшилик талант күши менен халық батырыныӊ образын, 
ҳәммеге үлги боларлық мәртликти реалистлик усыл менен жаратады. Бул – 
халық сана-сезиминиӊ ояныўы, социаллық теӊсизликке қарсы бас көтериў, 
зулымлықтан қутылыў ҳәм азатлық идеясыныӊ талпынысы еди. Бул 
ўақыяларды усылайынша ашықтан-ашық сәўлелендириўши өзиниӊ шахс 
сыпатында жеке мәртлиги, пуқаралық позициясы, өзиниӊ де қарсы 
жүргизген жалынлы гүреси еди», - деп пикир билдирип өтсе, «Уллы 
Бердақ ҳәптелиги» атамасындағы репортажда: «Айдос баба», «Ерназар 
бий» дәстанлары қаҳарманларыныӊ азатлық еркинлик, теӊлик жолындағы 
хызметлери, «Ақмақ патша» дәстанындағы залым патшаныӊ әдалатсыз ис-
ҳәрекетлери халқымыздыӊ ядында умытылмай сақланып киятырғанлығын 
кеӊ түрде сөз етеди. 
Әдебият тараўындағы усындай белгили тулғалар ҳаққында сөз 
етиўши ҳәр бир газета өз аудиториясына руўхый азық бериў менен бирге 
өтмишти, уллы бабаларымыздыӊ халық теӊлиги жолында ислеген 
мийнетлерин ҳәр дайым улығлаўды үйретеди ҳәм тәрбиялайды. 
Қарақалпақстандағы тараўлық газеталар да тараў турмысын сөз етиў менен 
бирге әдебият, уллы шайырлар ҳәм дөретиўшилердиӊ өмир жолы ҳәм 
дөретиўшилигинен сөз етиўши рубрикаларды шөлкемлестирген. Мысалы: 
«Қарақалпақ әдебияты» газетасы «Мәӊги булақлар», «Әдебий турмыс», 
«Дүнья халықлары поэзиясы», «Поэзия», «Проза», «Дүнья әдебиятынан», 
«Дүнья балалар әдебиятынан», «Тынышлық сақшысы» газетасында 
«Ағартыўшылық ҳәм сиясый оқыў», «Соғлом бола тарбияси учун», 
«Ўзбекистон халқ шоири», «Даӊқлы қосықлар», «Маърифат ва сиёсий 
ўқиш», «Поэзии из XX века», «Устаз жолы», «Қарақалпақ университети» 
ҳәм «Кәсиплик билимлендириў» газеталарында «Пикир», «Дөгереклер 
турмысынан», «Әдебият күнлери» ҳәм басқа да бир қатар рубрикаларда 
тереӊ мазмунды өз ишине қамтыўшы материалларды сәўлелендире алған. 
Соныӊ ишинде «Соғлом бола тарбияси учун» [6] рубрикасында Бердақ 
(1827-1900) шайырдыӊ «Яхшироқ», «Қачон роҳатланадирсан?», «Халқ 
учун», «Болам» деген атамадағы қосықлары қарақалпақшадан Музаффар 
Аҳмадтыӊ авторлығында аўдармасы берилген. Мысалы: 
Йигит бўлсанг арслон каби туғилган,
Ҳар доим сен қилгин хизмат халқ учун. 
Йигит бўлса арслон каби туғилган,
Жонин фидо қилар фақат халқ учун. 
«Болам» қосығы:
Алтоқлама, талтоқлама,

---

163 
Биров урди деб йиғлама. 
Оч қоламан деб ўйлама,
Ғайратли бўл ёшдан, болам»
- деп жазып кеткен уллы шайырдыӊ қосық қатарлары, дөретпелери 
жәмийетте инсаныйлық пазыйлетлерди қәлиплестириў, инсанлар арасында 
теӊлик, халықшыллық, ҳақыйқатлық принциплери арқалы ис алып барыўға 
умтылдырып турады.
«Мәӊги булақлар» [7] рубрикасында «Бердақ» шайырдыӊ «Булбул», 
«Гардиши» қосықлары Ш.Шомуродов тәрепинен өзбек тилине аўдарма 
исленген. Мысалы:
Чангалга кўнган булбулнинг,
Чумчуқдек кўрк-шони бўлмас,
Ишқида у қизил гулининг,
Сайраса дармони бўлмас. 
«Гардиши» қосығынан:
Замонамизнинг бийлари,
Урди фалакнинг гардиши,
Минг хил қурт еб мияларини,
Сўрди фалакнинг гардиши.
- деген қатарлары газета оқыўшылары ушын әлле қашан яд болған 
қосықларыныӊ бири. Бул қосық қатарлары тереӊ философиялық мазмунға 
қурылған. Сол дәўирдеги шәраятты оқыўшыға астарлы мәнисте жеткереди. 
Бабамыздыӊ өзи жасаған дәўирдеги қыйыншылықларды, бизге қосықлары, 
дәстанлары, 
поэмалары 
арқалы 
баянлайды. 
Уллы 
бабамыздыӊ 
доретиўшилигин тараўлық газета бетлеринде үйренер екенбиз, қарақалпақ 
тилинен өзбек тилине аўдарма исленип, турақлы түрде жәрия етилгенин 
анықлаймыз.
«Әдебият күнлери» рубрикасында «Бердақ шайырға бағышланды» [8],
«Пикир» рубрикасында «Әдебиятымыздыӊ миллийлиги ҳаққында» [9], 
«Ийгиликли пикир» рубрикасында «Үлгили инсанлар үлгиси» [10], 
«Дөгереклер турмысынан» рубрикасында «Бердақ еди шайырлардыӊ 
данасы» [11] атамасындағы мақалалар мазмунында: «Жәҳән маған ҳәўес 
етип қарасын», «Сөзлерим мерўертдур айтылған ҳәр бир» деп жырлап 
өткен уллы сөз зергериниӊ даналық сөзлери турмысымызда өз баҳасын, 
қунын жойтпаған. Бердақ шайыр дөретиўшилиги бизиӊ миллий 
әдебиятымыздыӊ бийбаҳа байлығы. Шайырдыӊ ҳәр бир дөретпесинде ел-
халық, ўатан мәпи жоқары орынға қойылған. 
Жуўмақлап айтқанда, шайыр дөретиўшилиги белгили алымлар 
тәрепинен ҳәр тәреплеме үйренилип атырғанлығы ҳаққындағы пикирге 
тоқталған едик. Өз гезегинде, тараў басылымлары да өз аудиториясына 
белигили дәрежеде шайырды үйренип, оныӊ дөретпелериндеги үгит-
нәсиятларын баян етиўге үлес қосып атыр деп айта аламыз. Себеби, газета 
тәрепинен шөлкемлестирилген турақлы ҳәм арнаўлы рубрикалар арқалы 

---

164 
шайырдыӊ дөретпелери менен кеӊнен таныстырып барыўы газетаныӊ 
өзине тән болған стили есапланады. Уллы бабамыздыӊ дөретиўшилигин 
бул рубрикаларда үйренер екенбиз, газета окыўшыларына инсанныӊ ҳәм 
инсаныйлықтыӊ ағла пазыйлетлерин қәдирлеўди тәкирар-тәкирар еслетип 
турады.