|
БЕРДАҚ ШЫҒАРМАЛАРЫ ТИЛИНДЕ ҮЙ БУЙЫМЛАРЫ
АТАМАЛАРЫНЫҢ ҚОЛЛАНЫЛЫЎ ӨЗГЕШЕЛИКЛЕРИ
Г.Досжанова ҚМУ оқытыўшысы
Қарақалпақ тилиндеги үй буйымлары атамалары, олардың түрлери
қарақалпақ тилиниң түсиндирме, диалектологиялық ҳәм аўдарма
сөзликлеринде,
сондай-ақ
тарийхый-этнографиялық
ҳәм
көркем
шығармаларда сәўлеленген [2:3]. Бердақ дөретиўшилигинде үй буйымлары
атамаларының айырымлары өзиниң тийкарғы мәнисинде қолланылған, ал
айырымлары аўыспалы мәниде ҳәм турақлы сөз дизбеклериниң қурамында
жумсалған. Шайыр дөретиўшилигинде табақ, қазан, самовар, ошақ, қасық,
көрпе, төсек, қайшы, ҳәм т.б. үй буйымлары атамалары ушырасады.
123
Қазан – аўқат писириўге ямаса суў ысытыў ушын шойыннан исленген
ыдыс. Қазанның исленген материалына, атқаратуғын хызметине ҳәм
көлемине қарай ҳәр қыйлы түрлери ушырасады: қара қазан, шүлен қазан,
манты қазан, мыс қазан, еки қулақлы қазан, үш қулақлы қазан, төрт
қулақлы қазан, тай қазан, топпы қазан, тайпақ қазан. Төмендеги мысалда
қазан сөзи тийкарғы буйым мәнисинде жумсалған:
Быламық писип қазанда,
Қуйып берер азанда («Тойда»).
Шайыр шығармаларында қазан сөзиниң қатнасында жасалған турақлы
сөз дизбеклери де ушырасады. Төмендеги мысалда қазаным бир
қайнамады дегенде ишерге асы болмағанлығын аўыспалы мәниде
көрсеткен:
Гүл ашылып жайнамады,
Қазаным бир қайнамады,
Бүлбил еркин сайрамады,
Жаўды пәлектиң гәрдиши («Гәрдиши»).
Табақ – темирден, қалайыдан, ағаштан ҳәм басқа да материаллардан
исленген азық-аўқат затларын салатуғын ыдыс. Оның атқаратуғын
хызметине, көлемине, исленген материалына қарай нан табақ, самар
табақ, тас табақ, ағаш табақ, кишкене табақ, үлкен табақ, қыйық
табақ ҳәм тағы басқа да түрлери бар. Қарақалпақ тилинде «табақ»
мәнисинде ҳәзирги ўақытта қолланыўдан шығып қалған яки болмаса
сийрек қолланылатуғын зерен (кишкене нағыслы табақ), шанақ (кишкене
табақ), керсен (үлкен ағаштан исленген табақ) деген атамалар ушырасады.
Шайыр шығармаларында табақ сөзи жийи қолланылған.
Тапқанын берсе қонаққа,
Қуйса барлығын табаққа («Ким айтар»).
Қарақалпақ тилиниң сөзлик байлығынан шебер пайдаланған шайыр
қаҳарманның унамсыз ҳалатларын ашып бериўде табақ сөзинен стиллик
мақсетте пайдаланған:
Зийнети соныңдай артты,
Ертеңине күнлер батты.
Он бес ара табақ тартты,
Несийбе сол болған екен.
Көпшилик табақ алды,
Ҳәмме барып қағып салды,
Тек те зорға табақ қалды
Бәри асқа қардар екен («Сықмар екен»).
Қасық – аўқат жеў ямаса ишиў ушын пайдаланатуғын буйым.
Изертлеўшилердиң пикиринше, Махмуд Қашғарийдиң «Девану луғатит
түрк» сөзлигиндеги қазїқ (ағаш ыдыс) сөзи менен байланыслы болып, ол
қазїқ>қашїқ>қасиқ>қошиқ//қошуқ түринде қәлиплескен [3.41].
124
Мениң өзим ашық болсам
Ишим толы қосық болсам,
Қызлар ишкен қасық болсам,
Ләбгенеңде турмаспедим («Алты қыз»).
Жерлеримиз болды аяқ,
Әспекти ашсақ жедик таяқ,
Мурап болып, өңкей саяқ,
Қасық дәнсиз қалдық быйыл («Быйыл»).
Бул мысалда қасық дәнсиз дегенде аш қалыў ҳаққында айтылған.
«Қасық» деген предметлик мәнидеги сөзге «дәнсиз» сөзиниң дизбеклесиўи
арқалы мәни күшейтилип берилген.
Самовар сөзи қарақалпақ тилине ХIХ әсирдиң ақырында
өзлестирилген болып, ол фонетикалық жақтан өзгериске ушырап,
самоўрын түринде айтылған ҳәм ҳәзирги ўақытта жумсалыўы жағынан
шекленген, гөнерген сөзлердиң топарына киреди.
Самаўырда қант пенен шайы,
Ҳәрне бергени қудайы.
Суўпының қайтпасын пайы,
Ат-тондур сарпайы аның (“Әдил қалмақ”).
Қоржын – бет жағы түкли етип тоқылған, атқа артыўға
қолайластырылған еки бөлекли ишине зат салыў ушын исленген ыдыс.
Көргенин қоржынға басқан,
Олжа қыздур мамаң сениң («Әдил қалмақ»).
Қарақалпақ халқының турмысында көрпе-төсек айрықша орынды
ийелейди. Төсек – адамлардың астына төсеўде пайдаланатуғын ҳәр түрли
гезлемеден исленген буйым. Сондай-ақ, жерге, полға төсейтуғын гилем,
кийиз, палас, көрпеше ҳәм т.б. улыўма атамасын билдиреди. Бул атама
көрпе сөзи менен бирликте көрпе-төсек түринде қолланылады.
Тамағым жоқ ишериме,
Көлигим жоқ көшериме,
Төсегим жоқ төсериме
Мен сорлыға жаз келер ме? («Жаз келерме»).
Шайыр шығармалары тилинде көрпе сөзи де жумсалған. Көрпе –
ишине пахта салып, адамның жамылып жатыўы ушын қолайластырылып,
асты, үсти қапланып сырылған мүлк.
Мениң өзим ерке болсам,
Қыз жамылған көрпе болсам («Алты қыз»).
Ҳаял-қызлар кестешилик ҳәм тигиўшилик өнери менен әзелден
шуғылланған. Пахтадан ҳәм қой ешкилердиң жүнлеринен жиплер ийирип,
олардан кийим-кеншеклер, үйге керекли басқа да дәскелерди тоқыған.
Әлбетте, бунда ҳәр қыйлы буйымлардан пайдаланған.
125
Ийик – жыңғылдан еки ушлы етип, шарыққа орнатып жип ийириў
ушын исленген әсбап. Мысалы:
Қыз ийирген ийик болсам,
Тусақаңда турмаспедим («Алты қыз»).
Қайшы – бир затты кесиўге, қыйыўға арналған қурал. Ески түркий
сөзлигинде қос биcäк, бïчғуч атамаларында жумсалған. Қайшы сөзиниң
этимологиясы түркий тиллердеги «кесиў, қыйыў» мәнисиндеги қий, қый,
гый түбирине - чи, -чы, -шы> қий+чи, қыйшы, ғыйчы көринислеринен
қайчи, кайшы, гайчы түринен раўажланған деп қараў мүмкин [3.90].
Бул ешектиң байрағы қой,
Ҳәр жерге барса жыйын той,
Қайшы менен бежерип қой,
Саўырысы жүнли барақ па? («Уфиқ Мәҳрем»).
Үйдиң ишин жылытыўда қолланылатуғын буйым атамалары ерте
дәўирлерден-ақ ушырасады. Мәселен, Махмуд Қашғарийдиң «Девану
луғатит түрк» мийнетинде öркүч сөзиниң мәниси «үш аяқлы дала ошағы»
деп көрсетиледи. Халқымыз ҳәзирге дейин жерден қазып исленген яки
болмаса қолдан өрилген ошақлардан пайдаланып киятыр. Печ – ишине от
жағып, жайды ысытыўға, аўқат писириўге арналған темирден, шойыннан
ямаса гербиштен исленген буйым. Печти темир ошақ, айырым
жағдайларда ошақ деп те айтады. Ошақ, тийкарынан, далада гербиштен
өрилип, ҳәр қыйлы аўқатлық затларды писириўге арналған үй буйымына
қолланылады. Шайыр дөретиўшилигинде ошақ түринде жумсалған.
Тойханадан қаздың ошақ,
Сақалың буйра бир қушақ («Уфиқ Мәҳрем»).
Қарақалпақ тилинде бул атама аўыспалы мәниге де өтти. Бир
нәрсениң жыйналған, топланған жерин билдиреди: билим ошағы. Ошақ
басы дегенде «хожалық, шаңарақ» мәниси түсиниледи.
Жуўмақлап айтқанда, Бердақ шығармаларындағы үй буйымлары
атамалары сол дәўирдеги қарақалпақ халқының жәмийетлик турмысы,
тарийхы туўралы баҳалы мағлыўматларды бериўши лексикалық қатлам
болып табылады. Шайыр шығарманың көркемлигин ҳәм образлылығын
арттырыўда үй буйымлары атамаларынан ҳәр қыйлы стиллик мақсетлерде
шебер пайдаланған.
Do'stlaringiz bilan baham: |
