20
oky nyşana dogry urup bilýän mergenler sylagly,
hormatly adamlar
bolupdyrlar. Olara hökümdarlar hem uly sarpa goýupdyrlar. Meselem,
saryklaryň etnografiýasyny ýörite öwrenen taryhçy alym Çary
Ýazlyýewiň şaýatlyk etmegine görä, Çärjew etrabynda ýaşaýan
saryklaryň arasynda Gylyç mergen we Naýza mergen diýen şahslar
bolupdyr. Olar juda ökde mergenligi bilen Baýramaly hany aňk edenligi
üçin, han olara Murgabyň aýagyndan mülk ýer hem beripdir. Rowaýata
görä, şu han bu mergenlerden heder edip, soňra olary öldüripdir. Häzir
Sakarçage raýonynda şu mergenleriň adyna Gylyçberki we Naýzaberki
diýen gumlar bar. Şeýle megrenligi, awçylygy
bilen tapawutlanan
adamlaryň raýatyndaky ilata ýa-da bu hünäre türgenleşen adamlaryň
tutuş toparyna awçylar, mergenler diýlip at dakylmagy bolup biläýjek
zatdyr. Ilki kesp-käri bildirýän şeýle sözler wagtyň geçmegi bilen tire-
taýpa atlaryna öwrülip gidýär. Hojambaz raýonynyň “Tallymerjen”
sowhozynda ýaşaýan mergençi tiresiniň döreýşi muňa doly güwä geçýär.
Hut şu asyryň başlaryna çenli bu tiräniň wekilleri Garşy (Kaşgaderýa)
etraplarynda ýaşap, awçylyk bilen meşgullanypdyrlar. Olara mergençiler
diýipdirler.
AGAR
Orta asyr türkmen taýpalarynyň birine agarlar diýilýär. Soňky
döwürlerde agarlar dürli sebäplere görä (belki-de, olaryň köp böleginiň
Eýrana, Türkiýä we beýleki ýurtlara göçenligi üçin), özbaşdak taýpalygyny
ýitirip, dürli türkmen taýpalarynyň içine siňip gidipdirler. Häzir olar
urug we tire hökmünde baýat, ýomut, teke taýpalarynyň düzüminde
duş gelýärler. Agarlar geçmişde has giň territoriýa ýaýran bolarly, üçnki
oba atlary hökmünde bu söz Dänew, Ýylanly we Mary raýonlarynda
duş gelýär. Ýolöten, Krasnowodskiý, Sakarçäge, Çärjew raýonlarynda
Agar diýen guýular, Esenguly raýonynda gum, Mary raýonyndaky
Dörtguýynyň ýakynynda Agarkak, Kerki raýonynda Agarlyk diýen
oba, Saragt raýonynda Agarsaý diýen käl, Gazanjyk—Gyzyletrek
aralygynda Agarsemen diýen gum, Saragt raýonynda Agarçeşme,
Gyzylarbat raýonynda Agarybyk diýen gadymy gonamçylyk bar. Bu
atlaryň ählisi agarlar bilen baglanyşykly bolup, ady tutulýan ýerlerde öň
agarlaryň ýaşandygyna (ýa-da häzir hem ýaşaýandygyna ) güwä geçýär.
21
Krymda-da Agarmyş diýen ýer bolup, onuň ady, moskwaly alym A.W.
Superanskaýanyň pikiriçe, şu ýerde ýaşan türkmenleriň (salyrlaryň) agar
diýen urugynyň ady bilen baglanyşyklydyr. Şahyr Mollanepes agarlaryň
adyny atly-abraýly tireler bilen bir hatarda goýýar:
Ilbaşy gaýu-baýat, ymykly, agar, arabaçy,
Nerezimde bir seniň dek ýa-ha bolgaý, bolmagaý.
Türkmen taryhçysy S.Agajanow agarlaryň okly, gökli, soltanly
diýen oguz-türkmen taýpalary bilen birlikde XI asyrda Syrderýa
boýlaryndan Balkan etraplaryna göçüp gelendigini belleýär, diýmek,
agarlaryň Mangyşlak-Balkan töwereklerine göçüşi seljüklaryň hereketi
bilen baglanyşyklydyr. Ýöne şol döwürde agarlar özbaşdak uly taýpa
hökmünde tanalmadyk bolarly, çünki Mahmyt Kaşgarynyň “Türki sözler
diwany” diýen ajaýyp sözlüginde sanalýan 24 türkmen taýpasynyň
arasynda agarlaryň ady duş gelmeýär. Reşideddin (XIV asyr), Ýazyjy-
ogly (XV asyr), Salar Baba Gulaly ogly (XVI asyr) ýaly alymlaryň
işlerinde-de bu at agzalmaýar. Ol ilkinji gezek Hywa hany we görnükli
taryhçy Abulgazy Bahadyr hanyň (1603—1664) “Şejere-ýe terakime”
(“türkmenleriň şejeresi”, ýagny nesil daragty) diýen kitabynda duş
gelýär. Abulgazy Syrderýa boýlaryndaky oguzlaryň dürli taýpalarynyň:
eýmir, tüwer, igdir, çawyldyr (ýagny çowdur), garkyn, salyr we agyr
ýaly taýpalarynyň türkmen begleri Gylk beg, Gazan beg we Garaman
beg ýaly serkerdeleriň baştutanlygynda Mangyşlaga göçenligini habar
berýär. Bu ýerde Abylgazy şol döwürde ýazylan, emma bize näbelli
bolan ýazuw çeşmelerinden peýdalanan bolsa gerek.
Eýsem, agar sözüniň manysy näme? Bu soraga anyk jogap bermek
kyn, ýöne birnäçe çaklamalary öňe sürmek mümkin:
1. Geçen asyryň ikinji ýarymynda ençeme türki halklaryň arasynda
gezip, olaryň sözlerini 4 tomdan ybarat äpet sözlükde (jemi 8 kitapda)
neşir etdiren akademik W.W. Radlow
Do'stlaringiz bilan baham: 
