Baxtiyor mengliyev

13-§. Yasama so‘zlarning leksemalashuvi 
 
Tayanch tushunchalar 
lison,  nutq,  lisoniy  birlik,  nutqiy  birlik,  leksema,  so‘z,  qolip, 
hosila 
O‘zlashtiriladigan tushunchalar 
lisoniylashuv, ixtisoslashish, soddalashish, tublashish 
 
Nutqiy  yasama  so‘zlarning  lisoniylashuvi. 
Lisoniy  birliklar, 
qanday bo‘lishidan qat’i nazar, nutqiy birliklar asosida shakllanadi. 
Shuningdek, tilshunoslarning lisoniy birliklarni ajratishi, tavsiflashi 
ham nutqiy birliklarga asoslangan holda kechadi. Masalan, [a] unli 
fonemasining  mohiyati  sifatida  qaraluvchi  “lablangan”,  “quyi 
keng” belgilari nutqdagi (a) tovushlarini kuzatish, ulardagi har bir 
qo‘llanishda takrorlanadigan bir xil belgilar ajratib olinib, nutqdagi 
boshqa hodisalar – tovushlar, qo‘shimchalar, so‘zlar ta’sirida hosil 
bo‘ladigan,  lekin  doimiy  bo‘lmagan,  sharoit  bilangina  bog‘liq 
xususiyatlar 
e’tiborga 
olinmaydi. 
Masalan, 
tovushning 
cho‘ziq/qisqaligi, 
qattiq/yumshoqligi, 
yo‘g‘on/ingichkaligi, 
baland/pastligi  kabi  qator  belgilar  nutq  sharoiti  bilan  bog‘liq 
o‘tkinchi  xususiyatlardir.  Ana  shunday  beqaror  va  o‘zgaruvchan 
jihatlar lisoniy birliklardagi umumiyliklarni tiklashda soqit qilinadi. 
125

---

Shu  tarzda  lisoniy  birlik  tiklanadi.  Barcha  lisoniy  birliklar 
mohiyatini ochish jarayoni shunday kechadi. 
Til  taraqqiyoti  davomida  ming  yillar  davomida  ham  yangi 
fonema,  morfema  yoki  qolip  hosil  bo‘lmaydi.  Lekin  tilning  eng 
o‘zgaruvchan,  borliq  bilan  eng  zich  bog‘langan  leksika  sathida 
yangi so‘zlar paydo bo‘lib, lisoniy sathdan peshma-pesh o‘rin olib 
boraveradi.  Masalan,  boshqa  tildan  o‘zlashayotgan  so‘zlar 
qo‘llanish  darajasi  ma’lum  me’yorga  yetgach,  lisoniylashadi. 
Mukammal  lug‘atlar  til  lisoniy  leksikasini  o‘zida  aks  ettiruvchi 
xazinadir.