Baxriddinova n. M. Zaripova m. D

 
 
 
 
 
MA’RUZA № 5 
Biosferada energiya va moddalarning aylanma harakati 
 
5.1. Biosferaning tuzilishi, elementlari va biokimyoviy sikl 
5.2.Biogeosenozlar. Ekologik muvozanat 
5.3. Tabiiy muhitni rivojlanishiga ta’sir qiluvchi antropogen omillar. Texnosfera, ionosfera 
 
Tayanch atama va iboralar 
Ekologiya qonunlari, ekologik ta’lim va tarbiya, populyasiya, hadis, dorivor o’simliklar, 
tabiiy zahiralar, tabiatni muhofaza qilish, ekologik me’yorlar, qoidalar va standartlar, ekologik 
huquqiy javobgarlik, ekologik ekspertiza, intizomiy jazo, ma’muriy javobgarlik, jismoniy 
javobgarlik, moddiy javobgarlik, chirindi (gumus), nisbiy namlik, tuproq zichligi, eroziya, 
urbanizasiya jarayoni. 
 
A d a b i y o t l a r 
6.
Xolmo’minov J. Ekologiya va qonun. T.: Adolat, 2000, 352 b. 
7.
To’xtaev A.S. Ekologiya. T.: O’qituvchi, 1988, 192 b. 
8.
Qudratov O. Sanoat ekologiyasi. T.: Tosh T va ESTI, 1999, 183 b. 
9.
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: Adolat, 1992. 
10.
O’zbekiston Respublikasi “Tabiatni muhofaza qilish” to’g’risidagi qonun, T.: Adolat, 1992. 
Yirik biolog olim V.I. Vernadskiy ta’limotining muhimligi shundaki, u biosferaning 
paydo bo’lishi va rivojlanishini asoslab bera oldi. Biosfera birdaniga paydo bo’lmay, balki u 
kimyoviy va biologik omillarning uzoq evolyutsiya jarayonida o’zaro bog’liqligi natijasida 
paydo bo’lgan. Tirik organizmlar faqatgina biosfera paydo bo’lishi orqali hosil bo’ladi va 
o’zgaradi. Fotosintezlovchi avtotroflarning bakteriyalar va ko’k - yashil suv o’tlari y’ani 
prokariotlarning, keyin haqiqiy suv o’tlari va ko’p hujayrali o’simliklar –eukariotlarning paydo 
bo’lishi , biz yashab turgan biosferaning shakllanishida katta- ahamiyatga ega bo’ldi. Bu 
organizmlarning biosferadagi hayot faoliyati erkin kislorodning hosil bo’lishi va to’planishiga 
olib kelib, kislorod mavjudligi evolyutsiyaning asosiy bosqichlaridan biri bo’ldi. 
Avtotroflar bilan parallel ravishda geterotroflar yoki hayvonlar ham rivojlanib boradi. 
Ularning shakllanishida eng ulkan yutuq, uchlamchi davrda materikda odamning paydo bo’lishi 
hisoblanadi. Biosferada evolyutsiya jarayonini quyidagicha ta’riflash mumkin: 
Dastlab litosfera shakllanadi va tashqi muhitning borligi aniqlanadi,keyin esa 
quruqlikda hayot boshlanadi. 
Yerning butun geologik tarixida hayotsiz yashash tarzi ko’zatilmay, hozirgi tirik 
moddalar qadimgi geologik davrdagi tirik moddalar bian genetik jihatdan bog’liq ekanligi 
aniqlandi. 
Yer qobig’idagi tirik organizmlar kimyoviy elementlar migratsiyasida asosiy 
ahamiyatga ega bo’lib, ularning massasi va miqdori hayotni aks ettirib turadi. 
Geologik samaradorlik faoliyati bilan uning soni juda katta va butun amaliy vaqtda 
uzluksiz harakatda bo’ladi. 
Biosferadagi jarayonlarni asosiy harakatga keltiruvchi kuch tirik organizmlarnig 
biokmyoviy energiyasi bo’lib qoladi.

---

34 
Biosferaning yangi tabiiy jarayonlar tufayli yangi bosqichga o’zgarishi, yangi holat – 
noosferaga o’tish va uni o’rganishni ilmiy izlanishlar natijasida amalga oshmoqda.
V.I. Vernadskiy “Noosfera” atamasini fanga birinchi bo’lib kiritgan olimlardan biridir. 
U yerning geologik tarixini tahlil qilib, biosfera sekin – asta yangi davrga o’tish yangi geologik 
kuch va yangi ilmiy fikrlar natijasida ko’zatilshini aytib o’tdi. Ammo haligacha biosferaning 
noosferaga o’tishi haqida tugallangan fikr yo’q. Biosferadan noosferaga o’tish inson aqlining 
zakovati va kosmosni o’rganish bilan bog’liq bo’ladi.