Barliq tiri organizmler sirtqi ortaliqtan hár túrli zatlardi alip ózlestiredi,olardi organ hám toqimalardiń duzilisi ushin zárúr materiyal hám energiya deregi sipatinda sarplap,shiǵindi zatlardi sirtqa ajiratip turadi

Dezoksiribonuklein kislotalar

DNK niń nukleotid shinjiri quraminda adenin, guanin, citozin hám timin azotli tiykarlardan dúzilgen bir qansha, keminde 10000 jaqin mononukleotid qaldiqlarinan dúzilgen.DNK tiykarinan yadro quraminda sintezlenedi.Oniń molekulasindaǵi purin tiykarlariniń(adenin hám guanin) jiyindisi pirimidin( citizin hám timin) tiykarlariniń jiyindisina teń.Bul olardiń molekulasinda azot tiykarlari qos qos bolip, óz ara vodorod baylanislari járdeminde baylanisadiá. Rentgeno struktura analizi tiykarinda DNK molekulasiniń fazadaǵi kórinisi bir-birine baylanisip turǵan lentalardiń burmali qos spiral formada jaylasqanliǵin kórsetedi.

DNK-molekulasinda mononukleotidler óz ara bir-biri menen purin hám pirimidin tiykarlari ortasindaǵi, yaǵniy lentalar ortasindaǵi vodorod baylanislari menen lentani payda etken mononukleotidler bolsa óz ara bir –biri menen qant hám fosfor kislotasi ortasindaǵi kislorod kópiri járdeminde birigip, bir pútun kompleks birikpelerdi payda etedi. J.Chargaff 1947-1950 jillarda ósimlik hám haywan toqimalari kletkalarinan nukleyn kislotalardi ajiratip alip, olardiń quramlarin úyrenip, DNK ushin purin hám pirimidin tiykarlariniń muǵdarliq qatnaslarin aniqlap berip, tiyisli qaǵiydalar jaratti hám bul pánde «Chergaff qaǵiydasi» ati menen tarqaldi.Qaǵiydadaǵi pikirler tómendegishe

1.Nukleotidler purin (Pur) tiykarlardiń molyar koncentraciyasi pirimidin(Pir) tiykarlardiń molyar koncentraciyasina teń.Pur- Pir, yaki Pur/Pir= 1.A+G=C+T.

2.Guanin hám citozinlerdiń molyar muǵdari bir-birine teń.G=C yaki G/C=1;

3.Adenin hám timinlerdiń molyar muǵdari bir- birine teń.

4.Purin hám pirimidin tiykarlarinda 6 amino hám 6-ketotoparlardiń muǵdari teń.G+T=A=C, yaki G+T/A+C=1.

5.Hár túrli DNK ler ushin G+C hám A+T jup tiykarlardiń muǵdari hár qiyli.Quraminda adenin+ timin, yaǵniy A+T˃G+C jup tiykarlardan dúzilgen DNK lar AT- túrdegi DNK dep ataladi.Bunday túrdegi DNKlar barliq haywan hám ósimliklerge tiyisli.Quraminda guanin- citozin, azotli tiykarlardan dúzilgenleri bolsa GC DNK dep ataladi.Bul túrdegi DNK mikroorganizmler, bakteriyalar hám zamariqlarǵa tiyisli.Azot tiykarlariniń teń G+C/A+T yaki A+T/G+C qatnasta boliwi DNK niń áhmiyetli qásiyetleriniń biri.Bul mikroorganizm, bakteriya hám suw ósimliklerde 0,45 den 2,80 yaǵniy eń tómen GC hám eń joqari AT tipi átirapinda bolsa,ósimlik hám haywanlada bul koefficient 0,45 den 0,94 araliqti payda etedi.

DNKniń bul qásiyeti hár túrli bakteriyalar hám mikroorganizlerdi bir-birinen ajiratiw, farqlaw ushin úlken áhmiyetke iye.J.Chargafftiń bul ilimiy ashiliwlari hámde rengenostruktur analizden alinǵan maǵlumatlar(1953j) tiykarinda Wotson hám Krikler DNK makromolekulasiniń fazaliq modelin dúziwge eristi. Solar tiykarinda DNK molekulasi eki qabatli polinukleotid shinjirlarinan ibarat spiral formada ekenligi kórinedi.Spiralda polinukleotid shinjiriniń uglevod-fosfatli bólegi shet tárepinde jaylasip, purin hám pirimidin tiykarlari ishki tárepinde jaylasadi. Eki shinjir purin hám pirimidin tiykarlari arasinda payda bolatuǵin vodorod baylanislari járedeminde birikken boladi.Shinjirda mononukleotidler bekkem tártipli jaylasqan bolip, olarda turaqli timin, adenin, citozin-guanin,adenin-timin, guanin-citizin jaǵdaylari turaqli saqlanadi.Sol jup azotli tiykarlar tómendegi jaǵdayda vodorodlar baylanislar payda qiladi:A hám T bir-biri menen eki baylanis penen G hám C lar bolsa turaqli úsh vodorod baylanis járdeminde birikken boladi 372 bet

Spiraldiń hár bir aylanasi 3,4nm bolip, onda 10 jup azot tiykari jaylasqan.Hár bir mononukleotid ushin 0,34 nm bólim tuwra keledi.Bul maǵlumatlar arnawli rentgen nurlari járdeminde difrakciya usili menen tekserilip kórilgen.DNK molekulasiniń sxematik dúzilisin tómendegishe kórsetiwimizge boladi.373