Barliq tiri organizmler sirtqi ortaliqtan hár túrli zatlardi alip ózlestiredi,olardi organ hám toqimalardiń duzilisi ushin zárúr materiyal hám energiya deregi sipatinda sarplap,shiǵindi zatlardi sirtqa ajiratip turadi

Beloklardiń ximiyaliq qurami hámde organ hám toqimalardaġi belok muġdari

Barliq beloklardiń qurami uglerod, vodorod, kislorod,hám azot elementlerden dúzilgen,organizmde bulardan basqa az muǵdarda bolsada kúkirt hám fosfor elementleri ushirasadi.Ayirim beloklardıń quraminda iod,mis,temir, brom hám marganec,siyaqli mikroelementler ushirasadi.

Barliq belok quraminda ushirasatuġin elementlerdiń ortasha payz muǵdari tómendegishe uglerod elementi 50,6%-54% kislorod 21,5-23,5% vodorod 6,5-7%, azot 15-18%,kúkirt 0,25-0,3% in quraydi.

Beloklarlardıń quraminda azot elemementiniń payz muǵdari hámme waqit birdey boladi, yaǵniy 16%(100:16=6,25) bolǵanliǵi sebepli, organizm organlari hám toqimalari quramindaǵi beloklardiń payz muǵdarin aniqlaw ushin tabilǵan azottiń uliwma muǵdarin 6,25 ke kóbeyttiriledi.Belok quramindaǵi azottiń payz muǵdari keldal usili menen aniqlanadi. Haywan organizmlerinde belokli zatlardiń muǵdari basqa organikaliq zatlar(uglevod ,maylar) muǵdarina salistirǵanda biraz kóp.Quritilġan haywan denesiniń 40-50% belokli zatlardan ibarat ekenligi belgili.Organizmdegi ayirim organlari quramindaǵi belok muǵdari bolsa onnanda joqari boladi.Beloklar kislota,tiykar ham ferment járdeminde gidrolizlengende aminokislotalar payda boladi.Belok insan hám háywan organizmlerinde tómendegi waziypalardi atqaradi.

1. Struktura funkciya- barliq toqimalar,kletkalar hám orgonoidler beloklardan dúzilgen.Bul jerde fibriller beloklar(kollagen keratin,elastin hám basqalar áhmiyetli waziypani atqaradi.

2. Katalitik funkciya-organizmdegi biokatalizatorlar-fermentler belok tábiyatina iye barliq bioximiyaliq reaksiya payda boliwin basqaradi. Yaǵniy reaksiyalar tezligiń belgili bir tártipte júriwine hám basqariliwina imkan beredi.

3. Energetik funkciya- Beloklar asqazan ishek traktinda tarqalip, ápiwayi amino kislotalar formasinda soriladi.Aminokislotalardiń belgili bir bólegi oksidlenip energiya payda qiladi.

4 Transport waziypasi. Beloklar suwda, qanda jaqsi eriytuġin qásiyetine iye hám suwda qanda erimeytuġin zatlar menen kompleks payda qilip olardiń eriwsheńligin tasiliwin táminleydi.Máselen qan plazmasi belokli albumin may kislotalar, lipidler. basqa beloklar temir, mis, vitamin, garmonlardi kerekli aǵzalarġa tasiydi.

5. Qisqariw funkciyasi- Bulshiq et beloklari quramina kiriwshi aktin ,miozin,troponinler qisqariw qábiletine iye.Bul beloklar bullshiq et quramina kirip mexanikaliq jumis atqariwda qatnasadi.Qisqariw funkciyasi sitosklet beloklarina tiyisli,olar kletkaniń tirishlik processlerin táminleydi.

6. Qorǵaw funkciyasi. Organizmge túsken basqa beloklar, viruslar, bakteriyalar toksinleri, antigenler dep esaplanadi hám olarǵa qarsi qorǵawshi beloklar- antitelolar payda bolip anti genler menen birigip zyansizlandiradi.Qan plazmasindaǵi fibrinogen hám trombin beloklari qan jibiwinde qatnasip, organizmde hár túrli jaraqatlar payda bolǵanda qan joǵaltiwdan saqlaydi.

7. Tayanish waziypasin atqaradi.Teri súyek, tirnaq, shash, shemieshek beloklarinan dúzilgen bolip, insan denesinde tayanish waziypasin atqaradi.

8. Basqariw waziypasi. Ayirim basqariwshi zatlar- garmonlar belok tábiyatina iye. Máselen. Insulin garmoni, joqari biologiyaliq aktiv zat bolip, zat almasiwin basqariwda qatnasadi.

9. Násillik waziypasi.Násillik xabardi saqlawshi xromosomalar quramali beloklar beloklar nukleoproteidlerden ibarat.

Beloklardiń quramina 20 túrli aminokislotalar kiredi. Bul aminokislotalar L-qatar α-aminokislotalar dep ataladi.Belok molekulasindaǵi aminokislotalar tómendegi toparlarǵa bólinedi:

1. Strukturasi boyinsha aminokislotalar 3-toparǵa bólinedi: alifatik aromatikaliq hám geterocikllik.

2. Elektroximiyaliq qásiyetleri boyinsha aminokislotlardi tómendegi úsh toparġa bóliw múmkin: ashshi,neytral hám tiykarli qásiyetke iye bolǵan

Zamanagóy racional aminokislota túsinigi radikallardiń polyarliǵina(R-toparlar),yaǵniy pH diń fiziologiyaliq mánislerinde suw menen reakciyaǵa kirisiw qábiletine tiykarlanǵan( pH=7,0ge teń) Radikallardi saqlawshi aminokislotalardiń 5-topari tómendegishe kórsetilgen.

1. nopolyar(gidrofob)

2. polyar(gidrofil)

3 Aromatik

4. Teris zaryadlanǵan

5.oń zaryadlanǵan

Beloklardin dúzilisi: Rus alimi

Beloklar ózine tán bolġan eritpelerdiń joqari jabisqaqliǵi,az diffuziya, bógiw qábileti,optik aktivligi elektr maydaninda háreketleniwi, tómen,osmatik basim hám joqari onkotik basim. 280 nmde nurlardi jutiw siyaqli fizik-ximiyaliq qásiyetlerdi kórsetedi. Beloklar erkin NH₂- hám COOH topari bolġanliġi sebepli aminokislota siyaqli amfoter qásiyetine iye. Olar ushin kislota hám tiykarlardiń barliq qásiyetleri tán.Ortaliq pHdi, kislota hám tiykar tábiyatina iye bolǵan aminikislotalardiń qatnasina baylanisli ráwishte beloklar eritpelerde teris yaki oń zaryadqa iye bolip, anod yaki katodqa qarap háreketlenedi.Olardiń bul qásiyetinen elektroforez usili menen beloklardi ajiratiwda paydalaniladi.Sonday aq beloklarda gidrofil qásiyetleride bar.

Haywan organizminde ushirasatuǵin barliq organikaliq birikpeler ishinde beloklar ózleriniń quramali strukturaliq dúzilisine iye ekenligi menen basqalardan parqlanip turadi. Beloklardiń ximiyaliq dúzilisin úyreniw olardiń quramliq bóleklerge tarqaliwinan baslanadi.Bul process eki baǵdarda baradi.

a) biologiyaliq katalizator. Yaǵniy fermentler tásirinde normadaǵi temperatura 37-40^˚da tarqatiw. Yaġniy gidrolizlew.Bul tiukarinan tiri organizmler quraminda boladi

b) ápiwayi katalizatorliq rolin atqariwshi(máselen 2,5%li sulfat yaki 30%lixlorid) kislota yaki siltilerdiń eritpeleri qatnasinda 100-110 temperaturada 10-12 saatlap qizdiriw joli menen ámelge asiriladi.Bul process nátiyjesinde payda bolǵan qaramtir suyiqliq beloklarǵa tiyisli bolǵan reaksiyalardi bermeydi.Sebebi bunday shárayatda máselen,ápiwayi belok molekulalari ózlerine salistirǵanda biraz ápiwayi dúziliske iye bolġan tómendegi ónimlerge˸penton.polipeptid,ápiwayi peptid hám aqirǵi belok gidrolizdiń eń sońǵi ónim aminokislotalarǵa deyin tarqaladi.

Hár bir haywan beloklariniń gidrolizatlarin úyreniw nátiyjesinde ápiwayi beloklar quramina tek ǵana aminokislotalar kiriwi aniqlanǵan.Lekin haywan qani quraminda ushiraytuǵin hár qiyli beloklardiń aminokislota qurami da bir-birinen sipat hám muǵdar jaġinan parq qiladi

Belokli zatlar ózleriniń molekulyar salmaġi jaġinan organizmde ushirasatuġin basqa kóp ǵana birikpelerden parq qiladi.Organizmde ushirasatuġin belokli zatlardiń molekulyar salmaġi birdey emes,ortasha 16000 nan 45000 ǵa deyin hám onnanda artiq boliwi múmkin ekenligi aniqlanǵan.Bul olardiń joqari molekulali zatlar ekenligin belgileydi.Aldinnan molekulyar salmaqlarin aniqlawda bir neshe

(krioskopik, osmometrik) usillardan paydalanip kelgen.Keyinshelli bolsa T.Svedberg tárepinen sedimentaciya usiliniń jaratiliwi beloklardiń molekulyar salmaqlari haqqinda elede kóbirek maǵlumatlar aliwǵa imkaniyat jaratti.Bul usilda bir minutta 80-90 miń márte aylaniw kúshine iye bolǵan ultracentrifuga apparatinan paydalaniladi.

Haywan organizmindegi beloklar fizikaliq jaġdayi boyinsha qatti( shash , tirnaq),suyiq(qan plazmasi sút) ham jumsaq(bulshiq et hám basqa bulshiq et toqimalari boladi.Bulardin suwda eriwsheńligi hár qiyli. Qatti beloklar suwda erimeytuǵin beloklar quramina kiredi

Uliwma eritpeler olarda erigen zat bólekleriniń kólemine qarap shin hám kolloid eritpelerge bólinedi.Shin eritpelerde erigen zat bóleksheleriniń kólemi júdá kishi,yaǵniy 1mmk den kishi bolip,kolloid eritpeler bolsa 1mmk dan100-150mmk ġa shekem boladi.Bularda erigen zattiń bóleksheleri kózge túsetuġin bult tárizli ,jelim tárizli qoyiw boladi.Bunday eritpelerdın ózinde jariqliq nurin ótkiziw qábileti hár qiyli.Shin eritpelerde jariqliq nuri tuwri ótedi,hesh qanday qarsiliqqa ushiramaydi.Kolloid eritpelerde bolsa nur kolloid bólekshelerge urilip, óz baǵdarin ózgertedi.Bul hadiyse teksergen alimniń ati menen Tindal hádiysesi dep júritiledi.

Suyiq jumsaq yaki yarim suyiq jaǵdaydaǵi beloklar suwda jaqsi erip.joqari molekulali birikpeler bolǵanliǵi sebepli kolloid eritpeler payda qiliw qásiyetine iye

Beloklardiń kolloidli eritpeleri turaqsiz,hár bir kolloid bólekshe óz átirapina belgili bir muǵdarda suw molekulalarin gidrotaciyalap (biriktirip turadi).Egerde sol kolloid eritpelerge suwdi tartip aliwshi degidrataciyalaytuǵin zatlar(spirt ,aceton siyaqli) tásir ettirilse kolloid bóleksheler suwsizlanip,eriwsheńligi páseyip shókpe payda qila baslaydi.Bunday shókpege túsiriwsi (visalbvanie)dep ataladi.

Duzlar tásirinde ótkizilgen shóktiriw procesinde shóktirilgen beloklardıń stukturasi kóp ózgeriske ushiramaydi.Payda bolǵan shókpeler tiyisli eritiwshi tásirinde qaytadan eritpe halina keliwi múmkin.Beloklardiń mikromolekulalari duzlar tásirinde shóktirilgende ózleriniń baslanǵish jaǵdayin saqlap qaladi hám duzlar tásirinde ózgerislerge ( denaturaciyaǵa) ushiramaydi. Qaytar shókpe payda qiliw reaksiyalari kóbinese beloklardiń suwdaǵi eritpelerine siltili metallardiń tuzlarin tásir ettiriw nátiyjesinde ámelge asiriladi.Bunday duzlarǵa tómendegiler kiredi. (NH₄)₂SO₄, NH₄Cl, Na₂SO₄,NaCl,Kl.Bul duzlar ionlariniń belok kolloid bólekshelerine tásir etiw mexanizmi tómendegishe.Duzlardiń belok micellasi zaryadina qarama qarsi zaryadli ionlari beloktiń kolloid bólekshesi júzesine adsorbciyalanadi hám micellaniń zaryadin neytrallaydi,nátiyjede belok kolloid bóleksheleri elektroneytral jaġdayǵa ótip.bir birin iyteriw kúshi kemeyedi hám buniń turaqliliǵi páseyedi hám shókpeler payda boladi.

Beloklardiń bunday shógiwi qaytar process dep qaraladi.Bul process peptizaciya delindi.

Ammoniy sulfattiń koncentrlengen eritpeleri derlik hámme beloklardi eritpeden shóktiriw qásiyetine iye.Máselen belok eritpeleri ammoniy sulfat duzi menen az toyinǵanda dáslep globulinler shókpege túsedi.Toliq toyinġanda bolsa albuminler shókpege túsedi.Házirgi waqitta beloktiń hár túrli tábiy hám jasalma eritpelerinde belokli zatlardi taza jaǵdayinda shóktirip aliw maqsetunde usi usillardan júdá keń paydalanilmaqta.

Awir metal duzlariniń ionlari( mis qorǵasin,gúmis,sinap) tásirinde beloklardıń kolloid eritpeleri qaytpas koagulyaciya jaǵdayina,yaǵniy gel jaǵdayina ótedi.Bul ionlar belok molekulalari menen bekkem kompleks birikpeler payda qiladi.Bunnan basqa olar tásirinde beloklardiń kolloid bóleksheleri zaryadi azayadi, beloktiń ekinshi hám úshinshi strukturalari ózgerislerge ushiraydi.

Awir metall duzlariniń tásirinde shókpege túsken belok ózleriniń baslanǵish eritpeleri,yaǵniy suw hám duzlardiń kúshsiz eritpelerinde de erimeydi.Beloklardiń awir metall duzlari ionlardi biriktirip shókpege túsiw hádiysesinen medicina hám veterinariyada mis,sinap qorġasin duzlari menen záhárlengende olardi ziyansizlandiriw ushin keń qollaniladi.

Koncentrlengen mineral kislotalar(fosfor kislotasinan basqa) belok eritpelerinde qaytadan erimeytuǵin shókpeler payda qiladi.Bul process kolloid bólekshelerdiń degidrotaciyaǵa ushirawi hám beloklar bul kislotalar menen duzlar payda qiliw tiykarinda túsindiriledi.Mineral kislotalar eritpesinen kóbirek qosilǵanda( azot kislotasinan basqa) shókpege túsken beloklardi eritip jiberiw qásiyetine iye.

Kóp ġana belok eritpeleri qizdirilǵanda, olar koagulyaciyaǵa ushirap,gel halatqa ótedi. Beloklardiń koagulyaciyaǵa ushiraw temperaturasi birdey emes.Ayirim beloklar 50-55 gradusda kuagulyasiyaǵa ushiraydi,ayirimlari bolsa joqari temperaturada kóp waqit dawaminda qaynatilǵanda da koagulyaciyaǵa ushiramaydi.Beloklardiń temperatura tásirinde koagulyaciyalaniw mexanizmi temperatura tásirinde belok molekulasi 3 hám 4 strukturasiniń ózgeriwi menen baylanisli.Joqari temperatura tásirinde belok molekulasiniń ekilemshi hám úshlemshi strukturalarinda tereń ózgerisler júz beredi.

Temperatura kóteriliwi menen beloklardiń denaturaciyalaniw tezligi de artip baradi.Sebebi temperatura tásirinde belok eritpesinde bolatuǵin koagulyaciyaniń tezligi eritpe quramindaǵi duzlardiń ionlari hám ortaliqtiń pH na baylanisli.