Barliq tiri organizmler sirtqi ortaliqtan hár túrli zatlardi alip ózlestiredi,olardi organ hám toqimalardiń duzilisi ushin zárúr materiyal hám energiya deregi sipatinda sarplap,shiǵindi zatlardi sirtqa ajiratip turadi

Uglevodlardiń asqazan ihek jollarinda monosaxaridlerge shekem tarqaliwi hám sińiriliwi

Haywan organizminiń awqatlanatuǵin aziqliq zatlariniń tiukarǵi bólegi uglevodlardan dúzilgen.Bular poli,di hám monosaxaridlerden dúzilgen.Lekin soǵan qaramastan haywan organizminde uglevodlardiń procent muǵdari júdá az, yaǵniy 1,5-2% quraydi.Organizmde uglevodlardiń muǵdari az boliwina qaramastan. Organizm ushin kerek bolǵan energiyaniń tiykarǵi bólegin 50-60% uglevodlardiń oksidleniwleri nátiyjesinde payda boladi.

Aziqliq quramindaǵi di hám polisaxardler as sińiriw organlarinda fermentler tásirinde monosaxaridlerge shekem gidrolizlenedi hám qanǵa tek glyukoza formasinda soriladi.Bir hám kóp kamerali haywanlarda uglevodlardiń sińiriliwi hám soriliwi bir- birinen parq qiladi.

Bir hám kóp kamerali haywanlarda aziqliq quramindaǵi uglevodlardiń sińiriliwi awiz bosliǵinda yaǵniy silekey quramindaǵi amilaza hám maltoza fermentleriniń tásirinde baslanadi.Silekey quramindaǵi amilaza hám maltoza fermentleriniń aralaspasi ptialin dep ataladi.Uglevodlardiń awiz bosliǵinda sińiriliwi uzaq dawam etpeydi, sebebi awqat awiz bosliǵinda az waqit saqlanip. Keyin tezde silekey menen birgelikte asqazan ishek jollarina ótkizip jiberiledi.

Silekey quraminda úsh túrli,yaǵniy α,β hám γ jaǵdayindaǵi amilaza ushiraydi.Fermentlerdiń tásirinde aziqliq quramindaġi kraxmaldiń bir bólegi maltozaǵa shekem gidrolizlenedi.Maltoza maltaza fermentiniń tásirinde glyukozaġa aylanadi. Amilaza maltaza

Kraxmal → Maltoza → Glyukoza

+ H₂O + H₂O

Kraxmal molekulasi biraz quramali dúziliske iye bolġanliǵi, yaǵniy amilaza hám amilopektinnen dúzilgenligi sebepli amilaza kraxmaldi toliq gidrolizley almaydi.Aziqliq quramindaġi uglevodlar awiz bosliġinan qizil óńesh arqali asqazanġa ótedi.Bul jerde amilaza hám maltaza fermentleriniń tásiri joġaladi.Sebebi bul jerde ortaliq kislotali, yaġniy pH =1,5-2 ge teń .Uglevodlar asqazanda hesh qanday ózgeriske ushiramaydi, bul jerde uglevodlardi tarqatiwshi ferment joq.

Asqazanniń ózgerisine ushiramaġan uglevodlar 12 barmaqli ishekke ótedi hám bul jerde barliq quramali dúziliske iye bolǵan uglevodlar asqazan asti bezi shiresi quramindaǵi fermentler tásirinde bóleklerge bólinedi.

Awil xojaliq haywanlariniń aziqlaniwinda áhmiyetli bolǵan kletchatka(cellyuloza) haywan organizi asqazan- ishek jollari(shireleriniń) fermentleri tásirinde tarqalmaydi. Buniń tiykarǵi sebepleri, birinshiden bir kamerali haywanlardiń sińiriwshi fermentleri quraminda kletchatkani tarqatiwshi cellyuloza fermenti joq, ekinshiden bul polisaxarid quraminda glyukoza molekulalari bir- biri menen glyukozid baylanislari menen emes glyukozid baylanislari járdeminde birikken boladi.

Kletchatka quramindaǵi bunday glyukozid baylanislar tek ǵana kóp qarinli haywanlardiń úlken qarnindaġi mikro organizmler tárepinen islep shiǵilatuǵin fermentler tásirinde tarqaliwi múmkin.

Guyis qaytariwshi haywanlarda kletchatkaniń tarqaliwina bir neshe faktorlar tásir qiladi.Osimlik kletkalarinda lignin zati payda boladi.Bul zat gúyis qaytariwshi haywanlardiń as sińiriw oranlarinda tarqalmaydi.Jas ósimlikleriniń quraminda lignin zati az boladi.Soniń ushin bunday kletchatkalar toliq tarqalmaydi.

Awqatqa kobalt, temir, magniy hám mis siyaqli mikroelementlerdi qosiw kletchatkaniń sińiriliwin kúsheyttiriliwi aniqlanġan.Sol sebepli úlken qarindaġi mikroblar ushin normal jaġday turaqli awqat quramina jeńil sińiwshi uglevodlar, azotli zatlar hám mikroelementler qosip beriliwi kletchatkaniń quramin tarqatiwġa járdem beredi.

Kóp qarinli haywanlarda uglevodlar sińiwiniń ózine tán qásiyeti bolip, olarda di hám polisaxaridler,ásirese kletchatka úlken qarinda jasawshi mikroorganizmdegi fermentler tásirinde monosaxaridlerge shekem gidrolizlenedi.

Payda bolġan monosaxaridler úlken qarindaǵi mikro organizm fermentleri tásirinde kislotali ashiwǵa ushiraydi.Glyukoza ashiwi nátiyjesinde hár túrli organikaliq kislotalar: sirke, propion, sút, may valerian, yantar hám kapron kislotalari payda boladi,hám bul kislotalardiń hámmesi organizmge sorilip, tek uglevodlardiń ashiwi nátiyjesinde payda bolatuġin korbanat angidrid metan hám vodorod gazlari ajiralip shiǵadi.

Glyukozadan sút hám ushiwshi may kislotalardiń payda boliwin tómendegi reaksiyada kóriwimizge boladi.

C₆H₁₂O₆→2CH₃-CHOH-COOH

Glyukoza Sút kislota

Payda bolǵan sút kislotasi mikroorganizm fermentleri tásirinde prapion kislotasina aylanadi.

3CH₃-CHOH-COOH→2CH₃-CH₂-COOH+CH₃-COOH+H₂O+CO₂

Sirke kislota

Glyukozadan may kislotasida payda boladi.

2C₆H₁₂O₆+2CO₂→CH₃-CH₂-CH₂-COOH+2CH₃-COOH+4CO₂+6H₂

Bul eki reakciyaniń aqirǵi ónimi sipatinda sirke kislotasi payda boladi.Bir sutkada qaramallardiń úlken qarninda 3-3,5 l ge deyin ushiwshi may kislotalar payda boliwi múmkin.Lekin soǵan qaramastan,úlken qarinda aralaspa ortaliǵi Ph=6,7-6,8 den aspaydi, sebebi úlken qarinǵa silekey menen birge 350-400 ge shekem K hám Na diń karbonat hám bikarbonat duzlari boladi.Bul duzlar ushiwshi duzlar menen reakciyaǵa kirisip qarinda Ph tiń turaqli boliwin támiynleydi.Qanǵa sińgen sirke kislotalarinan tiykarinan may quramina kiriwshi may kislotalar sintezlenedi.Qanǵa sorilgan propion kislotasi bolsa haywan organizminde glyukoza sintezlewine qatnasadi.

Uliwma gúyis qaytariwshi haywanlar ushin ushiwshi may kislotalardiń payda boliwi úlken áhmiyetke iye, sebebi olar haywan organizmi ushin tiykarġi tiykarǵi energiya deregi bolip xizmet qiladi.