Barliq tiri organizmler sirtqi ortaliqtan hár túrli zatlardi alip ózlestiredi,olardi organ hám toqimalardiń duzilisi ushin zárúr materiyal hám energiya deregi sipatinda sarplap,shiǵindi zatlardi sirtqa ajiratip turadi

Nuklein kislotalardiń almasiwi

Nuklein kislotalar quramali belok nukleoproteidlerdiń quram bólegi bolip, olar as sińiriw shireleri quramindaǵi xlorid kislota hám fermentlerdiń nukleoproteidlerdi bóleklerge tarqaliwi nátiyjesinde payda bolatuǵin ónim.Demek olar nukleoproteidlerdiń quramliq bólekleri sipatinda aziqliq ónim quramina kiredi. Ásirese haywan ónimlerinen ibarat aziqliq zatlar nuklein kislotalarǵa bay.

Asqazan aziqliq nukleoproteidleri pepsin fermenti hám xlorid kislota tásirine ushirap, olardiń bir bóleginen belokli zatlar ajiralip shiǵadi.Aziqliq ishekke ótkende ishek shiresi quramindaǵi tripsin fermenti tásirinde nukleoproteyd quramindaǵi qaldiq ápiwayi beloklarǵa ajiraladi hám nukleyn kislotalar taza jaǵdayda payda boladi. Ápiwayi beloklar aminokislotalarǵa shekem tarqaladi. Nuklein kislotalar bolsa asqazan asti bezi shiresi quraminda ushiraytuǵin fermentler tásirinde ishekde depolimerleniw processine ushirap, mononukleotidlerge shekem tarqaladi.Mononukleotidler jińishke ishekte fosfotaza fermentleriniń tásirine ushirap, fosfat kislotasi hám nukleozidlerge tarqaladi.Nukleozidler óz náwbetinde nukleozidfosforilaza fermentleriniń tásirine ushirap,uglevodlarǵa hám azotli tiykarlarǵa( purin hám pirimidin tiykarlarina) tarqaladi hám ishek diywallari arqali soriladi.Olardiń bir bólegi sol organizmge tiyisli bolǵan RNK hám DNK molekulalariniń sintezleniw processlerinde qatnasadi. Qalǵan bólegi bolsa kletkalardiń ózine jańa nuklein kislotalardiń sintezleniw processinde qatnasadi.

Demek nuklein kislotalardiń tarqaliw processi as sińiriw organlarinda baslanip, organizmniń kletka hám toqimalarinda tamamlanadi.

Qanǵa hámde kletka hám toqimalarǵa sorilǵan mononukleotidlerdiń tarqaliw ónimleri hár túrli boladi.Uglevodlar(riboza hám dezoksiribozalar) toqimalarda oksidlenip, CO₂ hám H₂O ge shekem tarqalip ketedi.Fosfat kislota bolsa qan suyekler hám basqa suyekler hám toqimalar quramina kiredi hám belgili bir bólegi sidik penen shiǵarilip jiberiledi.

Haywan toqimalari quraminda adenaza hám guanaza fermentleri bar bolip, olardiń tásirinde purin tiykarlari( adenin guanin) dezaminleniw hám oksidleniw processlerine ushirap, olardan toqimalarda gipoksantin hám ksantin siyaqli birikpeler payda boladi.Bular bawirda ksantinoksidaza fermentiniń tásirine ushirap, sidik kislota (urat kislota) ǵa aylanadi.Olardiń molekulyar qurami tómendegishe 374óet

Sidik kislotasiniń belgili bir bólegi qan tamirlari sistemasi arqali buyrekke barip, sidik penen ajiralip shiǵadi.Soniń ushin da bul kislota hár dayim sidik quraminda ushiraydi.

Kóp ǵana sút emiziwshi haywanlarda sidik kislotasi fermentler tásirinde tarqalip, oksidlenip hám dekarboksillep, allantoin birikpesine aylanadi.

Egerde haywan aziqliǵi quraminda purin tiykarlari kóp bolsa organizmnen ajiralip shiǵip atirǵan sidik kislotasi hám allantoin birikpesiniń muǵdari asiwi aniqlanǵan.Soniń ushin sidik penen ajiralip shiǵip atirǵan sidik kislotasiniń bir bólegi organizmdegi purin tiykarlariniń dezaminleniw hám oksidleniw ónimi bolsa, ekinshi tárepten aziqliq penen organizmge ózlestirilgen purin tiykarlariniń sońǵi ónimi.Sidik kislotasi hám allantoinniń sidik penen ajiralip shiǵiw % muǵdari adam hám haywanlarda birdey emes.
Purin tiykarlari hám oniń ónimlerin organizmnen siǵarilip turiliwi % esabinda

	Allantonin	Sidik kislotasi	Purin tiykarlari
1.Adam	2	90	8
2.Maymil	66	8	26
3.Iyt	97	2	1
4.Qoy	65	16	19

Sidik kislotasi mononatriyli duz jaǵdayinda qan plazmasinda 4-5 mg muǵdari boladi. Podagra keselligine ushiraǵan organizmlerde sidik kislota hám oniń az eriytuǵin natriyli duzlari qatti birikpeler halinda pay hám shemirsheklerde hámde buyrekte toplanip qalip, olarǵa kesent etedi hám awiriw pada etedi.Qan quraminda oniń muǵdari artadi.Buniń sebebi organizmde sidik kislota payda boliwiniń kúsheyiwi hám oniń organizmnen ajiralip shiǵiwi kemeyedi.

Haywan organizminde belgili bir muǵdarda sidik kislota hám oniń qayta ózgeriw ónimi bolǵan allantoin gidrolizge ushirap, allatoin kislotasina aylanadi hám ol qayta gidrolizlenip, mochevina hám glioksil kislotasin payda qiladi.Buni sxematik kóriniste tómendegi reakciya joli menen kórsetiwimizge boladi. 376 óet

Ásirese sút emiziwshi haywanlarda purin tiykarlari almasiwiniń sońǵi ónimi allatoin kislota, mochevina hám glioksil kislotasi ekenligi aniqlanǵan.Bul processtiń organizmde boliwin arnawli fermentler katalizlewi kerek.Nuklein kislotasinń haywan organizminde tarqaliwi nátuyjesinde payda bolatuǵin pirimidin tiykarlari( citozin, uracil, timin) niń qayta ózgeriw jollari toliǵi menen úyrenilmegen.Lekin pirimidin saqiynasindaǵi azot esabinan, dezaminleniw reakciyasi tiykarinda mochevina payda boliwi hám saqiynalardiń tarqalip ketiwi belgili. Nátiyjede organizmde uracil hám citozinlerdiń tarqaliw ónimleri karbaminkislota hám β –alanin hámde timinniń tarqaliw ónimleri β-aminoizomay kislota payda boladi. Bul birikpeniń molekulyar qurami tómendegishe.

377

Óz náwbetinde payda bolǵan bul aminokislotalar tiyisli belok sinrezlerinde, karbomin kislota bolsa ornitin cikline jalǵanip mochevinaǵa aylanadi.

Nukleyin kislotalardiń zat almasiw processinde payda bolatuǵin purin(adenin, guanin) tiykarlariniń dezaminleniwi hám oksidleniwi nátiyjesinde organizmge keri tásir etetuǵin birikpeler payda boliwi hám ayirim keselliklerdi júzege keliwine alip keledi.Adam hám haywanlarda ushiraytuǵin podagra keselligi ásirese purin nukleotidleri almasiwiniń buziliwi nátiyjesinde payda boladi.Bul kesellik purin tiykarlariniń ónimleri esaplanǵan urat kislota duzlariniń hár túrli shemirshek hám paylarinda toplanip asqiniwi hám ólgen kletka hám toqimalardiń bórtpe hám túyinlerdiń payda boliwi menen xarakterlenedi.Bunday bórtpe hám túyinler kóbinese qol hám ayaq barmaqlariniń buwinlarinda hámde qulaq sipirasi shemirsheklerinde kóp ushiraytuǵin kesellik.Bul kesellik organizmdi kóbinese ateroskleroz hám gipertoniyaǵa, qan tamirlardiń qalińlasip, tarayip, qan basiminiń artiwina alip keledi.Ayirim waqitlarda jaman eriytuǵin sol kislota tuzlari buyrek,teri hám bulshiq et toqimalarinda toplanip podagra túyinlerin payda qiladi.

Sidik quraminda urat kislotasiniń muǵdari ózgerip turadi.Buǵan qarap kesellik haqqinda pikir júrgiziw qiyin, lekin qan quraminda bul kislota muńdariniń normadan asip ketiwi podagra menen kesellengen organizmde gúsetilgen.Kesellike ushiraǵan organizm aziqliǵi nukleoproteyid hám nukleotidlerge bay bolmawi kerek.Bul kesellikti emlew ushin medicina, veterinariyada kartizon hám adrenokartikotrop garmonlarinan paydalaniladi.Bul preparatlar sidik penen urat kislotasiniń ajiralip shiǵiwin qollap quwatlaydi.