`Barkamol avlodni ahloqiy tarbiyalashda Al – Forobiy ta’limotining o’rni

Amal tushunchasi iymon va ibodat kabi tushunchalardan farq qilib,

ko’proq insonning irodasiga, xohishiga bog’liqdir. Masalan, inson bir

kishiga yordam berishi, bermasilig yoki aksincha yomonlik qilishi mumkin.

Yosh avlodning axloqiy tarbiyasida ana shu amal tushunchasining ahamiyati

kattadir. Al – Buxoriy asarlarida ta’kidlanishicha, inson qilgan amali tufayli

kamolotga yoki inqirozga boradi.

Islom ta’limotida ham boshqa e’tiqodlardagi singari inson uchun

mumkin bo’lgan va mumkin bo’lmagan narsa, hodisa va tushunchalar

mavjud. Bu “halol” yoki “harom” atamalari bilan izohlanadi. Al – Buxoriy

asarlarida amal tushunchasini to’liq izohlash uchun ana shu o’zaro qarama –

qarshi bo’lgan “halol” va “harom” narsa, hodisa va tushunchalar xizmat

qiladi. Alloma o’z davrining ijtimoiy qarashlariga tayangan holda amallar

ham halol, yaxshi, ijobiy va harom, yomon, salbiy bo’lishi mumkinligini o’z

asarlarida ko’rsatib o’tadi. Sahobalar rivoyat qilishlaricha, “Muhammad

alayhissalom xayrli ishda kuchli shamoldan ham tez eldilar”. “Al – Jomi’ as

- Sahih”da keltirgan bu hadis orqali axloqiy jihatalar bilan inson amali

o’zaro uzviy bog’liq ekanini ko’rish mumkin.

Alloma yaxshi amallarni har kishi o’zida, oilasidan va qarindosh –

urug’laridan so’ngra esa qo’ni – qo’shnisidan boshlashi lozimligini uqtirib

o’tadi. Shu sababli “Qo’lidan va tilidan o’zgalar ozor topmagan kishi

musulmonlarning afzali” – degan hadisni al – Buxoriy “Al – Jomi’ as -

Sahih” asarining birinchi bobiga kiritadi. Bu albatta bejiz emas, chunki

insonlar o’rtasidagi munosabatalarda qo’l bilan til a’zolari asosiy vazifalarni

bajaradi.

Oila  muqaddasdir.  Bu  borada  al  –  Buxoriyning  “Al  –  Jomi’  as  -

Sahih”ida: “O’zingizni hamda oilangizni do’zax o’tidan saqlangizlar… Er

o’z oilasiga homiy va mas’uldir, xotin erining uyiga homiy va mas’uldir” –

---

29

deyilsa, boshqa bir hadisda: “Agar biror musulmon o’z oilasiga xarj (xarajat)

qilsa, sadaqa savobini oldim, deb hisoblayversin” – degan Rasulullohning

so’zlari aks etadi.

Yaxshilik va ezgulik inson axloqining asosi bo’lishi kerak. Shu sababli

al – Buxoriy Qur’ondagi quyidagi oyatni o’z to’plamida bayon qiladi:

“Yaxshilikka ko’mak bergan kishi yaxshi nasiba olg’usidir, yomonlikka

ko’mak bergan kishi yomon nasiba olg’usidir! Olloh hamma narsaga

qodirdir!”.

Al – Buxoriy barcha insonlar bir – birlari bilan aka – uka, opa – singil va

birodar ekanini alohida qayd etgan. Shuning uchun ular o’zaro

hamjihatlikda, bir – birlarini qo’llab – quvvatlab yashamoqlari lozim. Buni u

Muhammad alayhissalomning: “Badgumon bo’lmanglar, badgumonlik eng

yomon ishdir”. Gap poylamanglar, tirnoq ostidan kir qidirmanglar, bir –

biringiz bilan bahslashmanglar, bir – biringizga hasad qilmanglar, aka – uka

tutinib, Ollohning (solih) bandalari bo’linglar!” – degan so’zlari bilan

asoslaydi va tinch – totuv yashash, ahillik har bir oqil insonning asosiy

vazifasi ekanini uqtirib o’tadi.

Al – Buxoriy o’z asarlarida insonni axloqiy yuksaklikka ko’taruvchi

sifatalar bilan bir qatorda, u saqlanishi lozim bo’lgan jirkanch, yomon, past,

buzuq sifatlar haqida ham so’z boradi va bu kabi illatlar qattiq qoralanadi.

---

30