Barg xilma – xilligi va ularning ahamiyati

Asosiy qism
I.Bob. Barg haqida umumiy ma’lumot
1.1. Barg anatomiyasi
Bargning ichki tuzilishi 3 xil bo`ladi:
1. DORZOVENTRAL
2. IZOLOTERIAL
3. RADIAL
Dorzoventral bargning yuqori tomoni pastki tomonga o`xshash bo`lmaydi.Chunki yuqori tomonda qoziqsimon to`qimalar, pastki tomonda esa, bulutsimon to`qimalar joylashgan. Izoloterial bargning yuqori tomoni pastki tomoniga o`xshash bo`ladi. Bargning yuqorida ham,pastki tomonida ham qoziqsimon to`qimalar joylashgan.
Izoloterial bargning yuqori tomoni pastki tomonga o’xshash bo’ladi. Bargning yuqori tomonida ham pastki tomonida ham qoziqsimon to’qimalar joylashgan. Radial bargning tuzilishi novdaga o’xshash bo’ladi.
Barg plastinkasi
Ular 2 qismdan iborat.
1.Bargning yumshoq qismi
2.Bargning tomir o’tgan qismi
Bargning yumshoq qismi mezofillda qoziqsimon va bulutsimon to’qimalar joylashgan. Odatda qoziqsimon to’qima ichida bulitsimon to’qima joylashgan bo’ladi. Qoziqsimon to’qima orasi zich bo’ladi.
Odatdagi tuzilishli to’liq barg barg yaprog’i, barg bandi va yonbargchalardan tashkil tongan. Barg yaporg’ining shakli nihoyatda xilma – xildir, u dumaloq , tuxumsimon, nashtarsimon, uchburchak, buyraksimon, o’qyoysimon, ninasimon, tasmansimon, teskari tuxumsimon, ovalsimon, tangachasimon va boshqa shakllarda bo’lishi mumkin. Barglar chekkasining tuzilish xarakteriga ko’ra tekis qirrali barg va o’yniqli barglar ajratiladi. Agar bargning qirrasi butun bo’lsa (siren, loviya, pista) tekis chetli barg deyiladi. Agarda bargning chekkasi kertikli bo’lsa qirrali barg deyiladi.
Barg yaprog’ining chekka qirralarining shakliga qo’ra ular bir necha xilga ajratiladi: oddiy tishsimon yoki qo’sh tishsimon; arrasimon yoki qo’sh arrasimon; to’garaksimon; o’ysimon.
Yapog’ining tuzilishiga ko’ra oddiy va murakkab barglar farq qilinadi. Agarda barg bandida faqat bitta barg bo’lsa, unga oddiy barg deyiladi. Bandsiz barglar ham oddiy barg deb yuritiladi. Murakkab barglarda barglar birnecha sondagi yapoqchalardan iborat bo’lib, ular qisqa bandlar yordamida umumiy barg bandiga birikkan bo’ladi. Barglar kertigining qirqilish darajasiga qarab kertiksiz, bo’laklarga bo’lingan, bo’laklarga chuqur bo’lingan va qirqma barglar farq qilinadi.
Turli o’simlik barglarining segmentlari soni va joylanish xarakteri hamda shakllariga qarab bir – birlaridan farq qiladi. Shuning uchun ham ular uch bo’lakli (o’rmalovchi, ayiqtovonda), patsimon (valerianada) va panjasimon (zaharli ayiqtovonda) barglarda ajratiladi.
Yaporqlarining soni va joylashish xarakteriga ko’ra uch bargli panjasimon va patsimon murakkab barglar farq qilinadi. Barg yaprog’ida tomirlar turli shaklda joylashishi mumkin. Shuning uchun ham oddiy (ninabarglilarda), dixotomik (ginko bargi), parallel, yoysimon va to’rsimon tomirlanishlar farq qilinadi. To’rsimon tomirlanishning patsimon (olma, nok barglarida) va panjasimon (zarangda) ko’rinishlari mavjud. Parallel va yoysimon tomirlanishlar aksariyat bir pallali o’simlik barglarida kuzatilib, ikki pallali o’simliklarda esa ko’pincha patsimon, panjasimon yoki to’rsimon tomirlanishlar uchraydi. Tomirlarning vazifasi suv va unda erigan mineral hamda oziq moddalarni poyadan barglarga yoki aksincha, barglardan poyaga o’tkazishdan iboratdir. Bundan tashqari u bargga tayanch mustahkamlik beradi va turli tashqi mexanik ta’sirlardan (yomg’ir, do’l va boshqalardan) muhofaza qiladi.
Ko’pchilik o’simliklarning bargi poyaga bandi yordamida birikadi. Bunday barglar bandli barglar deyiladi. U nisbatan uzun (tog’terakda) yoki qisqa (tollarda) bo’lishi mumkin. Barg bandi mexanik tayanch vazifasini bajarishdan tashqari interkalar o’sish xususiyatini uzoq vaqt saqlab qoladi, barg yaprog’ini yorug’lakka tug’rilab turadi.
Ko’pchilik o’simliklarda barg bandi asosida maxsus o’simtalar bo’ladi. Bu o’simtalar yonbargchalar deb atalib, ularning shakli, o’lchami va vazifalari turli o’simliklarda turlicha bo’ladi. Shakl jihatidan mazkur bargchalar tuksimon, pardasimon, tangachasimon va tikansimon ko’rinishlarda uchraydi. Yonbargchalar odatda ikki pallalio’simliklar uchun xosdir. Poya va ildizlardan farq qilib barg dorzoventral tuzilishida bo’ladi.
Epiderma bargning qoplovchi to’qimasi hisoblanib, u transpiratsiya va gaz almashinuvi boshqaradi. Hamma o’simlik barglarining ustki epidermasi kutikula qavati bilan qoplangan. Bu hol ayniqsa qurg’oqchil sharoitda o’suvchi o’simliklar bargida yaxshi ifodalangan, ya’ni epiderma hujayralarning tashqi tomoni kutinlashgan va uning ustidagi kutikula qavati ham juda qalin bo’ladi.
Barg etini ko’pchilik hollarda mezofill deyilib, uning hujayralari o’lchami va shakliga ko’ra turli xil bo’ladi. Ko’pchilik o’simliklarda ular o’zaro zich joylashgan hujayralarning bir necha qavatidan iborat. Ular barg yuzasiga perpendikulyar joylashib, polisad yoki ustunsimon parenxima deb ataladi. Ularning hujay-ralarida juda ko’plab xloroplastlar bo’ladi. Ustunsimon parenxima ostida tarkibida xloroplastlari kam bo’lgan noto’g’ri shaklli hujayralardan iborat g’ovak to’qima joylashadi. Uning hujayralararo bo’shlig’i keng bo’ladi, ayniqsa ular suv o’simliklarida kup uchraydi va bu o’simliklar bargini suv yuzida suzib yurishiga yordam beradi. Barg etini tashkil etuvchi bu ikkala to’qima assimilyatsiya vazifasini bajaradi va shu sababli assimilyatsion to’qima deb ataladi.
Serquyosh sharoitda o’simliklarda mezofill hujayralarning aksariyati cho’ziq shaklda bo’lib, ular ustunsimon parenximani hosil qiladi. Salqin joylarda o’sadigan o’simliklarda esa bu to’qima mutlaqo bo’lmaydi yoki kam uchraydi. Bu holni hatto bitta daraxtning turli shoxlaridagi bargida ham kuzatish mumkin. Xususan, ustunsimon parenxima janub tomondagi barglarda yaxshi rivojlanib shimol tomondagilarida sust ifodalangan bo’ladi. Buning sababi shuki, ustunsimon to’qimaning hujayralari yorug’lik ta’sirini tartibga solib turadi. YA’ni, yorug’lik ta’siri kuchli bo’lganda xloroplastlar ustunsimon parenxima hujayralarining pastki uchida, o’rtacha bo’lganda hujayralarning yon devorlariga yaqin joyda, kam bo’lganda esa hujayralar epidermis ostidagi yuqori uchida joylashadi.
Ko’pchilik o’simliklar ustunsimon parenximasi ostida voronkasimon shakldagi yig’uvchi hujayralar bo’ladi. Ular keng qismi bilan ustunsimon to’qima hujayralariga yondoshib joylashadi. Ularning vazifasi fotosintezda ustunsimon to’qima hujayralarida hosil bo’lgan organik moddalarni qabul qilish va uni bargning o’tkazuvchi bog’lamlariga o’tkazishdan iborat.
Bargni ko’ndalang kesimida tomirlari ustki va pastki tomondan epidermis bilan qoplanganligini, uning ostida esa kollenxima hujayralari joylashganligini ko’rish mumkin. Tolalarning ma’lum qismini asosiy parenxima hujayralari egallagan bo’lib, ular orasida ayrim tolali naychalar bog’lami bo’ladi. Uning yuqori qismi yog’ochlik hujayralaridan, pastki qismi esa lub elementlaridan iborat bo’ladi. Bog’lamlar poyada qanday joylashsa, barg tomirla-rida ham xuddi shunday joylashadi.
Bog’lamlarning eng ko’pi bargning asosida bo’lib, barg uchiga tomon esa maydalashib boradi va nihoyat barg plastinkasining eng chetiga yog’ochlikning bittagina naychasi yetib boradi. Shu sababli suv naycha bo’ylab barg plastinkasining eng chetigacha yetib boradi, etning naycha atrofidagi cho’zinchoq hujayralari esa fotosintez mahsulotlarini bargning eng uchidan boshqa qismlariga oqib borishini ta’minlaydi.
Bir pallali o’simliklar bargining mexanik to’qimalari sklerenximadan, ikki pallali o’simliklar barginiki esa kollenxima va tosh hujayralaridan iborat. Mexanik to’qimalar naychalar bog’lami bilan birgalikda joylashib ularni pishiq qilsa, tosh hujayralar barg bandi va tomirlarini qattiq qiladi.
Mezofill, odatdagi dorzoventral tuzilishli barglar morfologik va fisman fiziologik tomonidan farq qiluvchi ikki turdagi palisad yoki ustunsimon va bulutsimon to’qimalardan tashkil topadi. Palisad parenxima mezofillning faol fotosintez jarayonini amalga oshiruvchi to’qimasidar. Ko’pchilik o’simliklarda u bir favatli bo’lib, ikki va ko’p qavatlilari ham uchrab turadi. Palisad to’qimaning ko’p qavatligi o’simlikning yorug’sevarlik belgisi hisoblanadi. Butulsimon parenxima nisbatan dumaloq va ko’p sondagi hujayra oraliqlariga ega. Hujayrada xloroplastlar soni ham kamroq.
Bargdagi o’tkazuvchi boylamlar yopiq kollaterial turdadir. Ba’zan ikki pallali o’simliklarning asosiy tomirlarida floema bilan ksilema o’rtasida kambiy uchraydi, ammo u faollik ko’rsatmaydi. Ksilema boylamlari bargning ustki tomoniga, floema boylamlari esa ostki tomonga qaragan bo’ladi.