Barcha sezgini, Butun ifodani, butun sevgini

lyatsiya (q.); yondosh assimilyatsiya (h.); distant assimilyatsiya (q.).

ATOQLI OT. Bir turdagi predmetlardan birini bildi- ruvchi, ayrim shaxs yoki narsaning nomi bo‘lib xizmat qiluvchi ot: Sodiq, Samarqand, Orol va b. Kiyos. Turdosh ot.

AFFIKSATSIY. 1. Umuman, asosga affiks qo‘shish, affiks •yordamida so‘z yoki shakl yasalishi: (so‘roq (so‘ra + q)—so‘z yasali- shi, so‘radi (so‘ra + di) shakl yasalishi.

ayn. Affiksal so‘z yasalishi.

BADIIY USLUB. Funksional uslubning turlaridai bo‘lib, u tilning kommunikativ va estetik vazifalariiing birligi bilan, boshqa uslublarga xos unsurlardan keng foydalanishi, ekspressiv va tasviriy vositalarning keng qo‘llanishi, so‘zlar- ning obrazli, ko‘chma-metaforik qo‘llanishi va sh. k. belgilari bilan ajralib turadi. Q. Uslub.

BELGILASH OLMOSHLARI. Shaxs — predmet, uning bel- gisi, soni va boshqa xususiyatlarini jamlab yoki ajratib ko‘r- satuvchi (shu tarzda belgilovchi) olmoshlar: hamma, barcha, har, har narsa, har qaysi, har qancha kabilar.

BIRGALIQ NISBATI. Ish-harakatning bajaruvchisi bir- dan ortih akanini bildiruvchi yaisbat. Bu nisbat shakli -sh affiksi bilan yasaladi: Men ham quvishdim (G‘ayratiy). Yerhaydashdi. Ekin e kishdi.

BIRIKTIRUV BOG‘LOVCHILARI. Uyushiq bo‘laklarning, shuningdek, bog‘langan qo‘shma gapning biriktiruv munosabati- dagi qismlarini bog‘lash uchun xizmat qiladigvi bog‘lovchilar: va, ham, hamda kabilar: Chunki bu ishda sirdosh bulish va Sul- tonaliga ko‘maklashish uchun eng muvofiq ham ishonchli kishi birdan-bir Safar bo‘zchi edi (A. Qodiriy). Qalandarov bir ni- ma deb to‘ng‘illab yerga qaradi va burnining uchi terdan yilti- radi (A. Qahhar).

BITISHUV ALOQASI. Tobe so‘z hokim so‘zga grammatik shakl yordamida emas, balki tartib va ohang orqali bog‘lanady-' gan sintaktik aloha turi: tinch hayot, yaxshi o‘quvchi, tez yurmoq kabi. Qiyos. Moslashuv aloqasi. Boshharuv alohasi. Q. Tobela- nish. Tobe aloqa.

BOSH GAP. Ergashgan qo‘shma gap tarkibidagi hovim kompo- nent, ergash gap tomonidan o‘zi yoki biror bo‘lagi aniqlanadi- gan, zrgash gap tobe bo‘lgan gap: Qaysi kishi ertalab shunday mashq qilsa, u dardga chalinmaydi. (P. Tursun). Shoshish kerak emas, chunki bu yi l t o sh qi n xavfi yo‘q. (A. Qahhor). Qiyos. Ergash gap.

BOSH QELISHIQ. Asosiy vazifasi egani (grammatik sub’- yektni) shakllantirish bo‘lgan kelishik shakli. Uzbek tilida bu kelishik shakli maxsus ko‘rsatkichga ega emas (nol ko‘rsat- kichli shakl). Otning bosh kelishik shakli boshqa kelishiklarga niyebatan, birinchi «avbatda tushum va qaratqich kelishiklariga zidlanishda belgilanadi: kitob (bosh kelishik) — kitobni (tu- shum kelishigi), kitob (bosh kelishik)—kitobning (qaratqich kelishigi) kabi.

BOSHQARUV ALOQASI. Sintaktik aloqanipg bir turi •bo‘lib, bunda tobe so‘z hokim so‘zning talabi bilan ma’lum bir grammatik shaklga kiradi, shu shakl orqali tobelapadn: kinoga bormoq, uydan kelmoq, ketmon bilan o‘ymoq kabi. Qiyos. Mosla- shuv aloqasi. Bitishuv aloqasi.

Boshqaruv aloqasida tobe so‘z hoknm so‘zga kelishnk shakli yoki ko‘makchi yordamida bog‘lanadi (boshqariladi). Shuiga ko‘ra ular k ye l i sh i k l i bo sh q.a r u v (q.) va k o‘ m a k ch n l i 5 o sh- qaruv (q.) deb yuritiladi. Hokim so‘zning qaysi so‘z turkumi- ga oidligiga ko‘ra boshqaruviing ikki asoyeiy turi farqlaiadi: o t b o sh k a r u v i (q.) va f ye ’ l b o sh q a r u v i (q.).

BOG‘LAMA. Fe’l bo‘lmagan so‘zni fs’lga xos ma’no va vazi- faga moslovchi yordamchi fe’l. Masalan, Tolib rassom bo‘ldi, To- lib rassom bo‘lyapti, Tolib rassom bo‘lmoqchi gaplarida bo‘l yordamchisi rassom so‘zi bilan qo‘llanib mayl, zamoi, shaxs-son ma’nolarining ifodalaiishi uchun xizmat qiladi, kesimda ana shunday ma’nolarpipg voqelanishiga imkon yaratadi. Bog‘lama vazifasini bajaruvchn birlnk o‘z lug‘aviy ma’nosini qisman saarashi yoki faqat bog‘lama vazifasini bajarishi mumkin. Shunga ko‘ra, bog‘lamaniig ikki turi farqlanadi: 1) sof bog‘- l a m a (q.), 2) yarim manhum bog‘lama (q.).

BOG‘LOVCHI. Qo‘shma gap tarkibidagi gaplarni, shuningdek, uyushiq bo‘laklar qismlarini bir-biriga bog‘lash va shu yo‘l bilan ular orasidagi turli munosabatlarni ifodalash uchun xizmat qiluvchi yordamchi yeo‘z: va, hamda, bilan, ammo, chunki va b. Bog‘lovchilar ma’no va vazifasiga ko‘ra ikki asosiy turga bo‘linadi: 1) teng bog‘lovchilar (q.), 2) ergashtiruv- chibog‘lovchilar (q.).

BUYRUQ GAP. Buyurish, iltimos, maslahat kabi mazmunli gap: Qatta oyi, hani, yigitchalarni xursand qiling (Oybek). Men istab kelgan eshikni ko‘rsatsangiz (H. G‘ulom). Aravaga to‘n sol, bolish qo‘y... (Said Ahmad).