30
Kinematika tiykarları
.
a
damnıń tezligi
υ
o
= 5 m/s, velosipdiki
υ
v
=
10
m/s, avtomobildiki
υ
a
=
25 m/s,
poyezddiki
υ
p
= 40 m/s,
samolyottiki bolsa
υ
s
=
250 m/s.
Ilim menen texnikanıń rawajlanıwı menen waqıt, aralıq hám
tezlik
sıyaqlı fizikalıq shamalardı dál ólshewge bolǵan talaplar kúsheymekte. Biz
ushın arzımas kóringen bir sekundta velosiped 10
m
aralıqtı basıp ótse,
Jer Quyashtıń átirapında aylanıwında 29
km
, jaqtılıq nurı bolsa boslıqta
300 000
km
joldı ótedi. Eger Jerdiń jasalma joldasları menen baylanıstaǵı
maǵlıwmatta 1 sekund qátelikke jol qoyılsa, Jerde qozǵalatuǵın avtomobillerge
jolda qozǵalıwǵa kórsetpe berip atırǵan «navigator» dıń maǵlıwmatlarında
10 km ge shekem qátelik baqlanadı.
Tezliktiń birligi
Xalıq aralıq birlikler sistemasında (XBS) uzınlıqtıń (joldıń) birligi –
metr
(m), waqıttıń
birligi
–
sekund (s) qabıl etilgenligin bilesiz.
XBS da tezliktiń birligi sıpatında m/s qabıl etilgen.
Eger deneniń tezligi 6 m/s bolsa, dene 1 s waqıtta 6
m aralıqtı basıp
ótedi. Tezliktiń tiykarǵı birligi m/s dan basqa esaplawda qolaylı bolıwı
ushın basqa da birlikler: km/saat, km/min, km/s, sm/s sıyaqlı
birlikleri de
qollanıladı. Bunday jaǵdayda: 1 m/s = 3,6 km/saat, 1 m/s = = 0,06 km/min,
1
km/s = 1000 m/s, 1 m/s = 100 sm/s tı quraydı.
Máselelerdi sheshiwde hám kúndelikli turmısta tezliktiń km/saat da
mánisin berilgen m/s da yamasa m/s da berilgen shamanı km/saat da
beriw kerek boladı. Eger tezlik m/s
da berilgen bolsa, onıń shamasın 3,6
ǵa kóbeytiw arqalı tezliktiń km/saat da kórsetilgen shamasın tabıw múmkin.
Mısalı, velosiped 10
m/s tezlik penen qozǵalatuǵın bolsa, onıń km/saat da
kórsetilgen tezligi tómendegishe tabıladı:
υ
=
10
m
s
=
10
·
3,6
km
=
36
km
Eger tezlik km/saat da berilgen bolsa, onıń tezligin 3,6 ga bóliw
yamasa
5/18 ge kóbeytiw arqalı tezliktiń m/s da kórsetilgen shamasın tabıw múmkin.
Mısalı, avtomobil 90 km/saat tezlikte qozǵalatuǵın bolsa, onıń m/s da
kórsetilgen tezligi tómendegishe tabıladı:
υ
=
90
km
=
90
·
5
18
m
s
= 25
m
s
.
saat
saat
saat
31
II bap. Tuwrı sızıqlı háreket
Tezliktiń tábiyiy ólshem birliginiń – jaqtılıqtıń boslıqtaǵı (kosmos
keńisligindegi) tezligi 300
000 km/s ǵa teńligi belgili. Astronomiyada uzınlıqtıń
shaması sıpatında jaqtılıqtıń bir jılda basıp ótetuǵın aralıǵınan
(9,5
∙
10
12
km)
paydalanıladı. Házir bunday úlken aralıqlar da keńisliktiń ólshemlerin kórsetiwde
kishilik etkeni ushın,
parsek
(31 ∙ 10
12
km), onnan 1000 ese úlken bolǵan
kiloparsek hám 1
000
000 ese úlken megaparseklerden paydalanılmaqta.
Do'stlaringiz bilan baham: