Bap new indd

115-súwret.
Avtomobildiń 
dóńgeleginiń 
beti.
(
a
) 
116-súwret.
Sharikli (
a
) 
hám rolikli (
b
) 
podshipnikler.
(
b
) 

---

125
V bap. Sırtqı kúshlerdiń tásirinde denelerdiń qozǵalısı
Qıyalıqtan túsip kiyatırǵan velosiped pedalı aylandırılmasa da, onıń 
dóńgelegi biymálel aylana beredi. Sebebi, velosiped dóńgelegi valına sharikli 
yamasa rolikli podshipnik kiydirilgen boladı. Eger podshipnik bolmaǵanında, 
velosipedti júrgiziw qıyın bolar edi.
Avtomobil, stanok, elektr dvigateli hám basqalardıń aylanıwshı bólim
-
lerinde sharikli hám rolikli podshipnikler qollanıladı. Házirgi zaman sa
-
naatın hám transportın bunday podshipniklersiz kóz aldımızǵa keltire al
-
maymız. Ilim-texnikanıń joqarı rawajlanıwında súykeliw kúshi júdá az 
bolǵan podshipnikler islep shıǵarılıwı jolǵa qoyılǵan. Gedir-budırlıqları te
-
gislenip, atom hám molekulalardıń dárejesinde tegislengen podshipniklerdiń 
súykeliwi jáne de az bolıwı menen ajıralıp turadı. Hawa yamasa suyıqlıqtıń 
qarsılıq kúshin kemeytiw maqsetinde úlken tezlikte qozǵalatuǵın deneler 
ellips formada islenedi. Sonday formada islengen samolyot hám suw astı 
kemelerinde qarsılıq kúshiniń kemeyiwiniń esabınan úlken tezlikke erisiledi 
hám janılǵınıń jumsalıwı bir qansha kemeyedi. Aspanda ushıp baratırǵan 
quslardıń da, suwda jasay-tuǵın kóp haywanlardıń da ellips formasında 
bolıwınıń sebebi sonda.
Qar hám muzlıqlarda adamlardıń jıǵılıp túspewi ushın, avtoma-
shinalardıń toqtay almay avariyaǵa ushıramawı ushın jollarǵa qum, duz 
yamasa topıraq sewip, súykeliw kúshi arttırıladı. Biraq konki yamasa 
shanalarda sırǵanaw ushın olardıń astın tegislep, arnawlı maylar menen 
maylanadı.
Súykeliw kúshiniń denelerdiń bir-birine tikkeley soqlıǵısıwında payda 
boladı hám barlıq waqıtta da soqlıǵısqan beti boylap baǵıtlanatuǵınlıǵın es
-
kertip ótemiz. Usınday qásiyeti menen súykeliw kúshi soqlıǵısıw betine tik 
baǵıtlanǵan serpimlilik kúshinen ajıralıp turadı.
Deneniń súykeliw kúshi tásirindegi qozǵalısında bul kúsh barlıq waqıt 
qozǵalıs baǵıtınıń vektorına qarama-qarsı baǵıtlanǵan boladı. Demek, súyke
-
liw kúshi deneniń tezliginiń san mánisin kemeytedi hám denege tek súykeliw 
kúshi tásir etse, dene áste-aqırın barıp toqtaydı.
Eger júrip baratırǵan avtomobildiń aldınan tosqınlıq shıǵıp qalsa, 
shofyor dóńgeleklerge motordıń tásirin toqtatıp, tormozdı iske qosatu-
ǵınlıǵı jiyi ushırasatuǵın jaǵdaylardıń biri bolıp tabıladı. Avtomobil tek 
súykeliw kúshiniń tásiri astında tormozlanıw aralıǵı dep atalatuǵın joldı 
ótip bolıp, toqtaydı. Esaplawlar bul aralıq baslanǵısh tezliktiń kvadratına 
tuwrı proporcional, súykelis kúshine bolsa keri proporcional ekenligin 
kórsetti.

---

126
Dinamika tiykarları