|
3. Xalqaro kreditning O‘zbekiston iqtisodini
rivojlantirishdagi roli.
Bugun O‘zbekistondagi ijtimoiy haYotning barcha jabhalarida o‘tkazilaYotgan tub
o‘zgarishlar o‘z taraqqiYotining yangi bosqichiga ko‘tariladi. Amalga oshirilaYotgan
iqtisodiy islohotlarning ikkinchi bosqichi erishilgan natijalarni mustahkamlash va ularni
yanada rivojlantirishga qaratilgan. O‘zbekiston iqtisodiyotining yetakchi tarmoqlaridagi)ni
jahon andozalari darajasidagi yangi texnika bilan ta’minlash uchun investitsiya
mablaYolari ajrataYotgan moliya institutlari oldiga katta vazifalar qo‘yilmoqda. Bu
vazifani moliyalashning faqat an’anaiviy usuli bank krediti va boshqa kreditlarga tayangan
holda bu vazifa hal etiladi.
Byudjet mablag‘lari hisobdan ajratiladigan uzoq muddatli (muddatlari 10-15 yil va
bundan ziyod) Xalqaro kreditlarning quyidagi shakllari farqlanadi:
1) Hukumatning ikki taraflama kreditlari. Davlatlararo uzoq muddatli kredit keng
ko‘lamlarda birinchi jahon urushi paytida vujudga keldi va o‘z rivojiga urushdan so‘nggi
yillarda ega bo‘ldi. Bunda asosiy kreditor bo‘lib AQSH maydonga chiqdi. Natijada
davlatlararo ziddiyatlarni kuchaytirib yuborgan hukumatlararo qarzdorlik (11 mlrd. oltin
dollarlari, foizlarni hisobga olmaganda) paydo bo‘ldi. Fransiya kreditni nemis
reparatsiyalari hisobiga, Germaniya esa AQShdan yangi kreditlarni olish hisobiga
so‘ndirayotgan edi. 1929-1933 yillar iqtisodiy inqirozi davri mobaynida Germaniya va 25
ta boshqa davlatlar qarz bo‘yicha to‘lovlarni to‘xtatib qo‘ydilar. Ikkinchi jahon urushi
davri mobaynida hukumatlararo qarzlar sezilarli rol o‘ynamagan edi. Harbiy va boshqa
turdagi materiallarning yetkazib berilishi asosan "lend-liz" (ijara) shartlari asosida, kredit
majburiyatlarisiz
amalga
oshirilayotgan
edi;
2) Xalqaro va hududiy valyuta-kredit hamda moliyaviy tashkilotlarning kreditlari;
3) yordam ko‘rsatish yo‘nalishi bo‘yicha, ushbu yordam shakli texnik yordam, hadyalar,
subsidiyalar bilan birgalikda imtiyozli shartlar asosidagi zayomlarni ham o‘z ichiga oladi.
Ayrim holatlarda xalqaro kreditning aralash turi qo‘llaniladi. Masalan, eksportni
kreditlashning odatdagi shakllari yordam ko‘rsatish bilan birgalikda amalga oshiriladi.
20
Xalqaro kreditning yangi shakllaridan biri bo‘lib bir nechta kredit muassasalari tomonidan
yirik loyihalarni qo‘shma moliyalashtirish hisoblanadi. Xalqaro moliya institutlari
qo‘shma moliyalashtirishning tashabbuskorlari bo‘lib maydonga chiqadi va ular ushbu
operatsiyalarga odatda loyihaning eng ko‘p foyda keltiradigan qismini imtiyozli asosda
(foiz stavkasi bozor stavkasidan past) moliyalashtiruvchi, xususiy tijorat banklarini jalb
etadilar.
Qo‘shma
moliyalashtirishning
quyidagi
2
shakli
qo‘llaniladi:
- parallel moliyalashtirish, bunda loyiha turli kreditorlar tomonidan ular uchun o‘rnatilgan
kvotalar me’yorida kreditlanadigan tarkibiy tashkil etuvchilarga bo‘linadi;
- o‘z-o‘zini moliyalashtirish, bunda barcha kreditorlar loyihaning ijro etilishi mobaynida
ssudalarni taqdim etadilar. Kreditorlardan biri (menejer-bank) loyihaning tayyorlanishi va
amalga oshirilishini muvofiqlashtiradi hamda nazorat qiladi.
Qo‘shma moliyalashtirish qarz oluvchiga imtiyozli kreditlarni olishga yo‘l ochgani
holda ma’lum bir imtiyozlarni beradi. Biroq asosiy imtiyozlarni kreditorlar oladi, chunki
bunday kreditlash ssudani qarzdor tomonidan o‘z vaqtida so‘ndirilishining qo‘shimcha
kafolatini beradi.
Xususiy banklarning sindikatlari o‘z kreditlarini qarz oluvchi mamlakatlarga ular
tomonidan XVF yoki TTHB (Taraqqiyot va Tiklanish Xalqaro Banki)ning kreditlarini
olgan taqdirdagina taqdim etadilar. Davlat va xususiy banklar o‘rtasidagi ushbu
taqsimotning asosiy maqsadi iqtisodiy hamda siyosiy omillardan kelib chiqqan holda
ssuda kapitallarining jahon bozoriga qarz oluvchilar chiqishini muvofiqlashtirishdir. Shu
sababli xalqaro valyuta-kredit va moliya tashkilotlarining kreditlari ikki taraflama
hukumat kreditlari hamda ayniqsa xususiy banklar kreditlari, yevrokreditlarga nisbatan
summalari bo‘yicha kamtarona o‘rin egallasa-da, katta rol o‘ynaydi.
Xalqaro uzoq muddatli kreditning shakllaridan biri bo‘lib qimmatli qog‘ozlar
emissiyasi
hisoblanadi.
Loyihalarni moliyalashtirish xalqaro uzoq muddatli kreditning zamonaviy shaklidir.
21
O‘zbekiston Respublikasida iqtisodiy islohotlar muvofaqiyatli olib borishi
respublika moliya krediti sohasida bevosita investitsiyalar ko‘rinishida chet el samoryasini
jadb etish sohasida xorijiy banklar bilan hamkorlik rivojlanishiga Yordam berdi. Xorijiy
investitsiyalar mamlakatga kirib keladigan asosiy kanal vazifasini bajarib, milliy bank va
boshqa TB ko‘plab xorijiy banklar va moliya muassasalari ochgan kreditliniyalari
yuzasidan xizmat ko‘rsatayaptilar. Xususan AQSH, Yaponiya, Koreya, Turkiya eksport-
import banklari xalqaro moliya korporatsiyasi (xmk), YETTB, ORB (OsiYo rivojlanish
banki) xalqaro moliya muassasalari, Hermes (Germaniya), Coface (fransiya), ECGD
(Buyuk Britaniya), SACE (italiya), GiEK (norvegiya) eksportni suYourta qilish
agentliklari, Amerikaning Cheyz Manxetten Bank, Germaniyaning Doychemark, Berliner
bank; Shveysariya YUBS, Kredit Sviyes: Belgiyaning Jeneral banki banklari va boshqa
eng katta banklar shular jumlasidandir. Ushbu kredit liniyalari milliy iqtisodiYot tarkiban
o‘zgartirilishini ta’minlovchi, Respublika iqtisodiYoti uchun Yooyat muhim bo‘lgan
investitsiya loyihalarini kreditlash mo‘ljallangan.
1997 yil Yevropa tiklanish va taraqqiYot banki 371,86 mln. AQSH dollari bo‘lgan
bir qaniklanadicha loyihalarni maqulladi. Ular orasidagilarni eng kattalarini sanab
o‘tmochiman. Bular.
Fargona neftni qayta ishlish zavodini rekanstruksiya qilish. Loyiha qiymati 210 mln.
AQSH dollariga teng YETTB ajratgan mablaYo 90 mln. AQSH dol. SirdarYo GRES
rekonstruksiya qilish. Loyiha qiymati - 47 mln. AQSH doll. YETTB krediti 30 mln.
YETTB birinchi kredit liniyasining muvaffaqiyatli o‘zlashtirilishi natijasida kichik va
o‘rta biznes uchun 120 mln. AQSH dollari hajmida 2-kredit liniyasi ochilishiga sharoit
yaratadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
