«bank-moliya xizmatlari» fakulteti «buxgalteriya hisobi va audit» kafedrasi

Ишлаб чиқариш заҳиралари 

Хом ашё ва материаллар 

 Ёқилғи  

Эҳтиёт қисм 

Қурилиш материаллари 

Идишлар 

Инвентар ва хўжалик 

анжомлари 

---

 

53 

chiqarish moddiy zahiralar tarkibi dinamikasi orqali kilingan tahlillar orkali ko‗rib 

o‗tdik. 

Xulosa qilib shuni aytishim mumkinki, korxona  o‗zining  asosiy ish faoliyatini 

tavsiflovchi    hajm  va  sifat  ko‗rsatkichlarini  yaxshilash  kerak.  Korxona  ishlab 

chiqarish  moddiy  zahiralar  tarkibi  bo‗lgan  ehtiyot  qismlarnining  likvidsiz 

bo‗lganlarini  ombordan  chiqarish  tashlash  kerak.  Chunki  ehtiyot  qismlar  ishlab 

chiqarish  moddiy  zahiralarining  80%  -  90%  ga  yaqin  ulushini  o‗z  ichiga  oladi. 

Shundagina korxona tovar moddiy zahiralarini turib qolmay aylanishiga erishadi

. 

Moddiy  zahiralar  bir  ishlab  chiqarish  jarayonida  qatnashib,  o‗z  kiymatini 

ishlab  chiqarilgan  mahsulot  qiymatiga  shu  davrning  o‗zida  to‗la  o‗tkazadi. 

Materiallar bilan birgalikda, xom-ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yoqilg‗i, 

ehtiyot qismlar korxona oborot aktivlarini tashkil qiladi.  

Materiallar - keyinchalik sotish maqsadida normal faoliyat yuritish jarayonida 

tutib  turiladigan  va  ishlab  chiqarish  jarayonida  mavjud  bo‗lgan,  shuningdek 

mahsulot  ishlab  chiqarish,  ishlarni  bajarish  yoki  xizmatlar  ko‗rsatish  jarayonida 

yoxud  ma‘muriy  va  ijtimoiy-madaniy  vazifalarni  amalga  oshirish  uchun 

foydalaniladigan moddiy aktivlar; 

Ishlab chiqarish zahiralarini hisobga olishning vazifalari quyidagilardan iborat: 



  Ishlab  chiqarish  zahiralari  harakati  bilan  bog‘liq  muomalalarni  o‗z 

vaqtida tegishli hujjatlarda rasmiylashtirish; 



  Ishlab  chiqarish  zahiralarining  to‗g‗ri  saqlanishi  ustidan  nazorat  olib 

borish; 



  Ishlab  chiqarish  zahiralarining  ishlab  chiqarishga  to‗g‗ri  sarflanishi 

hamda ularni sarflash me‘yorlariga rioya qilish ustidan uzluksiz nazorat olib 

borish; 



  Mahsulot 

tannarxini 

hisoblashda 

sarflangan 

materiallarni 

kalkulyatsiya oby‘ektlari o‗rtasida to‗g‗ri taqsimlash. 

Buxgalteriya  hisobini  tashkil  qilishda  materiallar  bo‗yicha  analitik  hisobni 

to‗g‗ri yuritish muhim ahamiyat kasb etadi. 

---

 

54 

Ishlab chiqarish zahiralari ulardan foydalanishning iqtisodiy mazmuniga ko‗ra 

quyidagi guruxlarga bo‗linadi: 



  Xom-ashyo — mahsulotning moddiy asosini tashkil etadigan moddiy 

zahiralaridir.  



  Materiallar  —  xom-ashyoga  ta‘sir  etish  uchun  qo‗llaniladigan  va 

mahsulotga  ma‘lum  iste‘mol  xususiyatini  berishda  foydalaniladigan 

vositalardir.  



  Sotib  olinadigan  yarim  tayyor  mahsulotlar  va  butlovchi  qismlar  

ma‘lum  darajada  ishlov  bosqichidan  o‗tgan,  lekin  hali  pirovard  mahsulot 

darajasiga yetkazilmagan mahsulotlar; 



 

Yoqilg‗i — kumir, benzin, torf, gaz hamda neft mahsulotlari; 



  Ehtiyot  qismlar  —  mashina  va  jihozlarni  tuzatishda,  ishdan  chiqqan 

qismlarni almashtirishda qo‗llaniladigan mashina va mexanizmlarning detal, 

agregat va qismlari; 



  Kurilish materiallari — bevosita qurilish va montaj ishlari jarayonida, 

qurilish  kismlarini  tay-yorlashda,  bino  va  inshootlarning  alohida  konstruk-

siya va qurilmaparini ko‗tarishda va qurib tugatishda foydalaniladi.  



  Idish  va  idish  materiallari  —  turli  material  va  mahsulotlarni  o‗rash, 

joylashtirish, tashish hamda saq-lashda ishlatiladigan buyumlardir.  



  Inventar  va  xo‗jalik  anjomlari  —  ushbu  guruhga  korxona  xo‗jalik 

faoliyatida  ishlatiladigan  inventar  buyumlar  hamda  arzon  baholi  va  tez 

eskiruvchi buyumlar kiradi; 



  Boshqa  tomonga  qayta  ishlashga  berilgan  materiallar  —  korxona 

balansida  turgan,  kayta  ishlash  uchun  boshqa  korxonaga  berilgan 

materiallar.  



  Boshqa  materiallar  —  yuqoridagi  satrlarda  ko‗rsatib  o‗tilmagan 

boshqa materiallar kiradi.  

―O‗zbekiston  lokomotiv  deposi‖da  moddiy  zahiralari  tarkibiga  quyidagilar 

kiradi: 

---

 

55 

  -    xom  ashyo  va  materiallar-bularga,  elektrod,  har  xil  turdagi  trubalar, 

oltiburchaklar,  otvodlar,  salniklar,  troslar,  samorezlar,  babbitlar,  kabellar, 

izolentalar, kruglar, stallar, vintillar,  metizlar, mixlar va boshqalar; 

 -  yoqilg‗i-bularga,  benzin,  teplovozlarni  harakati  uchun  ketadigan  moy, 

elektrovozlarni ta‘mirlash uchun moy, dizel yoqilg‗i, mazut, avitsiya moyi, smazka 

grafit, ferganol SAYE-140 va boshqalar kiradi; 

 -      ehtiyot  qismlar-  turli  xil  vkladishlar,  akkumulyator  KL  125,  bosim 

ko‗rsatgichlari, bosim qabul qiluvchi asboblar, klapanlar, deshifratorlar, komplekt 

porshenlar,  silindr  bloklari,  elektro  shetkalar,  rele  R-101,  silindrli  D50  vtulka, 

kolodkalar va boshqalar;  

- qurilish materiallar - shifer, kafel, plastik, sheben, qum, shlakoblok, smesitel, 

shpatlevka,    har  turdagi  emal  bo‗yoqlari,  koller,  razbovitel,  vodoemulsiyalar 

hisobga oli yuritiladi;  

-  idish  va  idish  materiallar  -  kislorod  baloni,  elektrovoz  akkumlyatori  uchun 

suyuqliklarni olib kelish uchun shisha idishlar; 

-  inventar  va  xo‗jalik  anjomlariga-ishchi  va  xodimlarning  maxsus  kiyimlari, 

shablon, sharf, bluzka, ko‗ylak, kostyum, pogonlar, galstuk, furashka, pilotka.  

Materiallar  harakati  bilan  bog‗liq  muomalalarni  o‗z  vaqtida  hujjatlarda 

rasmiylashtirish  ularning  hisobini  to‗g‗ri  yuritishni  ta‘minlaydi.  Korxonalarga 

materiallarning o‗z vaqtida keltirilishini ta‘minot bo‗limi nazorat qilib boradi.  

Korxona  o‗zaro  tuzilgan  shartnomaga  muvofiq  mol  yetkazib  beruvchilardan 

kelgan  materiallar  uchun  hisob-kitob,  yuklash  va  boshqa  yo‗llanma  hujjatlar 

(to‗lov talabnomasi, schyot-faktura, tovar-transport harajatlari) oladi. 

Korxonaga  kelgan  hujjatlar  operativ  xodim  tomonidan  kelgan  materiallarni 

qayd  qilish  uchun  ochilgan  M-1  shaklidagi  maxsus  daftarda  ro‗yxatga  olinadi 

hamda  shartnomada  ko‗zda  tutilgan  talablarga  moye  ke-lishi  nazoratdan 

o‗tkaziladi. 

---

 

56 

Korxonaga  mol  yetkazib  beruvchi  yoki  transport  tashkiloti  om-boridan 

materiallarni  olish  uchun  buxgalter  ta‘minotchiga    M-2,  M-2a  shakldagi 

ishonchnoma yozib beradi. 

Moddiy boyliklarni olishga beriladigan ishonchnoma — korxona mol yetkazib 

beruvchilaridan  tovar-moddiy  boyliklarni  olish  uchun  o‗z  vakiliga  beradigan 

hujjatidir. 

Korxona  moddiy  boyliklarni  ommaviy  tarzda  ishonchnoma  bilan  oladigan 

hollarda M-2a shaklidagi ishonchnomadan foydalanadi. Berilgan ishonchnoma esa 

maxsus daftarda ro‗yxatdan o‗tkaziladi. 

Ishonchnoma korxona rahbari va bosh buxgalteri tomonidan muxrlangan holda 

beriladi,  so‗ngra  u  M-26  shaklidagi  maxsus  daftarga  qayd  qilinadi.  Ta‘minotchi  

esa ishonchnomani olishda daftarga imzo chekadi. 

Materiallarni  omborga  ombor  mudiri  yoki  omborchi  qabul  qiladi.  Keltirilgan 

materiallar  mol  yetkazib  beruvchining  hujjatlari  bilan  muvofiq  bo‗lsa,  omborchi 

M-4  shaklidagi  kirim  orderi  schet  faktura  tuzadi.  Kirim  operatsiyalari  soni  kam 

bo‗lganida,  mol  yetkazib  beruvchining  hujjatiga  muhr  qo‗yishga  ruxsat  etiladi. 

Korxonada  har  bir  kirim  qilingan  moddiy  zahiralar  uchun  alohida  kartochkalar 

ochiladi. 

Lokomotiv  deposida  elektrovoz,  teplovoz,  motorvagonlarni  ta‘mirlash 

bo‗yicha  bir  nechta  sexlar  mavjud  bo‗lib,  sexlarga  materiallar  talabnoma  orqali 

beriladi.  Talabnoma  sex  ustasi  tomonidan  rasmiylashtiriladi  va  ombor  mudiriga 

taqdim etiladi. 

Korxonada materiallar sarfi FIFO usuli yordamida amalga oshiriladi. 

Buxgalteriya hisobida materiallarning hisobini yuritishda quyidagi 

hisobvaraqlardan foydalanish mumkin: 

1010—"Xom-ashyo va materiallar"; 

1020—"Sotib olinadigan yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi qismlar"; 

1030 -- "Yoqilg‗i"; 

1040—"Ehtiyot qismlar"; 

---

 

57 

1050—"Qurilish mollari"; 

1060—"Idish va idish materiallari"; 

1070—"Boshqa tomonga qayta ishlash uchun berilgan materiallar"; 

1080—"Inventar va xo‗jalik anjomlari"; 

1090—"Boshqa materiallar". 

Ushbu  hisobvaraqlarning  debetida  ishlab  chiqarish  zahiralarining  ko‗payishi, 

kreditida esa ularning ishlab chiqarish va boshqa maqsadlar uchun sarflanishi aks 

ettiriladi.  Yuqorida  sanab  o‗tilgan  hisobvarakdar  aktiv  hisoblanib,  ularning 

debetidagi qoldiq hisobot davri boshidagi materiallar qoldig‗ini aks ettiradi. 

Lokomotiv  deposida  meteriallarni  hisobga  olishda  quyidagi  schotlar 

yordamida  amalga oshiriladi: 

1010-xom ashyo va materiallar, shu jumladan 

1013-elektr  uskunalar,  ya‘ni  lampochka,  avtomat,  rozetka,  patron, 

predoxranitel , vklyuchatel va boshqalar; 

1017-kimyoviy  materiallar,  ya‘ni  kislorod,  siqilgan  gaz,  gidroxlorit  natriya, 

trinatriy fosfor, karbit kalsiy, kaliy va boshqalar; 

1025 - sotib olinadigan yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi qismlar. Bularga 

pryaja, krug shlifovalniy 400 va boshqalar. 

1030 - Yoqilg‗i. Bularga benzin, teplovozlarni harakati uchun ketadigan moy, 

elektrovozlarni ta‘mirlash uchun moy, dizel yoqilg‗i, mazut, avitsiya moyi, smazka 

grafit, ferganol SAYE-140. 

1040  —Ehtiyot  qismlar.  Bularga  esa  turli  xil  vkladishlar,  akkumulyator  KL 

125, bosim ko‗rsatkichi, bosim qabul qiluvchi asbob, klapan, deshifrator, porshen 

komplekt,  silindr  blok,  elektro  shetka  EG-61,  rele  R-101,  vtulka  silindr  D50, 

kolodkalar va boshqalar kiradi. 

1050—Qurilish mollari, shu jumladan 

1051 – qurilish mollari: piloles 50mm, fanera 18mm, cherepitsa, har xil turdagi 

oynalar, kafel, plastik, sheben, pesok, vodoprovod, shlakoblok, smesitel, rakovina, 

shpatlevka va boshqalar kiradi. 

---

 

58 

1052 – bo‗yoq mahsulotlari: kizil, sariq, qora, yashil, jigarrang, oq va yana bair 

qancha turdagi bo‗yoqlar, razbovitel, koler, vodoemulsiya va boshqalar kiradi. 

1060—Idish  va  idish  materiallariga:  PET  kanistra  (28l),  para  (konistor), 

baraban, katushkalar kiradi. 

1080—Inventar va xo‗jalik anjomlariga esa: har xal turdagi idish tovoqlar, har 

xil  turdagi  shablonlar,  ishchi  botinkalar,  shim,  erkaklar  pidjak,  kerza  etiklar, 

polubotinka,  ayollar  tuflisi,  jilet,  araliash  qo‗lqoplar,  texnik  qo‗lqoplar  va 

boshqalar kiradi. 

Materiallarning  sarflanishini  buxgalteriya  hisobida  hisobga  olishning  muxim 

xususiyatlari mavjud. Korxonada materiallar quyidagi maqsadlar tufayli omfordan 

chiqib ketishi mumkin: 

♦ ishlab chiqarishga sarflanganida; 

♦ ortiqcha materiallar sotilganida va boshqa hollarda. 

Hisob-kitobning  jurnal-order  shaklidagi  korxonalarda  ishlab  chiqarish  uchun 

sarflangan materiallarning ulgurji bahosi, shartnoma yoki reja tannarxi bo‗iicha 10-

jurnal-order,  boshqa  maqsadlar  uchun  sarflangan  materiallar  esa  10/1  -jurnal-

orderga yoziladi. 

9-jadval 

Korxona bo‗yicha ishlab chiqarish zahiralari harakatini buxgalteriya hisob 

varaqlarida aks ettirilishi (2013 yil) 

Operatsiyalar nomi 

Debet 

Kredit 

Summa, so‗m 

1. MTUdan korxonaga material kelib tushdi 

1010 

4110 

214 324 231  

2. Elektrovozlarni ta‘mirlash uchun ehtiyot 

qismlar ishlab chiqarishga berildi 

2014 

1040 

1 521 645 521  

3. Teplovozlarni moylash ishlari uchun yoqilg‗i 

sarflandi 

2014 

1030 

321 514 528  

4. Mol etkazab beruvchilardan qurilish mollari 

1050 

6010 

41 235 612 

---

 

59 

kirim qilindi 

5. O‗z ehtiyozlari uchun omborga tayyor 

mahsulot sifatida kirim qilindi 

1010 

9010 

2 564 211 

6. Asosiy vosita chikib ketishidan ombotga 

material kirim qilindi 

1090 

9210 

851 200 

7. Begaraz olingan material omborga kirim 

qilindi 

1010 

8530 

325 500 

9. Inventarizatsiya natijasida ortikcha material 

omborga kirim kilindi 

1010 

9390 

1 256 215 

10. Xizmat kursatishga material berildi 

2710 

1010 

856 500 

11. Boshka tashkilotlarga berilgan mahsulot 

tannarxi hisobdan chikarildi 

9220 

1010 

600 412 

12. Inventarizvsiya natija yokilgi kamomati 

9220 

1030 

321 945 

13. Ishlab chiqarishga inventar buyumlar berildi 

2014 

1080 

55 632 964 

14. Qayta ishlash uchun material berildi 

1070 

1010 

4 254 531 

 

Moddiy  boyliklardan  to‗g‗ri  foydalanish  maqsadida  har  bir  korxona  zarur 

bo‗lmagan  materiallarning  bor  yo‗kligini  tekshirib  ko‗rishi  lozim.  Agarda 

korxonada keraksiz yoki ortiqcha material borligi aniqlansa, uni boshqa korxonaga 

sotishi mumkin. 

Kurs  ishimning  ob‘yekti  bo‗lgan  korxonada  moddiy  zahiralarining  

buxgalteriya hisobi, O‗zbekiston Respublikasi qonunlariga va 4-sonli O‗zbekiston 

Respublikasi  buxgalteriya  hisobi  milliy  standarti  bo‗yicha  hisobga  olib  boriladi. 

10-jadvalda 2013 yil uchun korxonadagi bazi bulgalteriya namunalari berilgan. 

---

 

60 

Korxona o‗zining ishlab chiqarish xususiyatidan kelib chiqib,  korxona asosan 

ta‘mirlash  shug‗ullangani  uchun  asosiy  ishlab  chiqarishni  hisobga  oluvchi 

schetlarda o‗ziga mos ravishda  2014 schoti bilan hisobga olib boradi. 

Lekin  korxonada  moddiy  zahiralarining  sintetik  hisobini  olib  borishda  bir 

necha kamchiliklar mavjud. Bularga misol qilib shuni aytish mumkinki, korxonada 

harakatlanuvchi  tarkibni  ta‘mirlash  uchun  ishlatiladigan  oynalar  ham  1040  scher 

orqali, ham 1010 schet orqali hisobga olib borilmoqda. Yana elektr lampalar ham 

1040 schotida va 1013 schetida hisobga olinib borilmoqda.  

Taklif  o‗rnida  shuni  aytishim  mumkinki,  u  kamchiliklarni  tuzatib  korxona 

o‗zining  moddiy  zahiralarining    buxgalteriya  hisobi  olib  borsa,  korxona  moddiy 

zahiralarining  analitik  hisobi  va    sintetik  hisobi  yanayam  aniqlashgan  bo‗lardi. 

Bundan  tashqari,  rivojlanib  borayotgan  davrda  korxona  raqobatbardoshliligini 

ta‘minlash maqsadida buxgalteriya hisobi tizimini albatta avtomatlashtirish lozim. 

Korxonada  esa  haligacha  buxgalteriya  tizimi  birlamchi  hujjatlar  va  hisobotlar 

orqali  hisobga  olinib  kelinmoqda.  Avtomatlashtirilgan  buxgalteriya  tizimini  bir 

qancha qulayliklarga ega ekanligi hech birimizga sir emas. 

 

 

---

 

61