OZBEKISÒON RESPUBLIKASI OLIY VA ORÒA
MAXSUS ÒALIM VAZIRLIGI
ORÒA MAXSUS, KASB-HUNAR ÒALIMI MARKAZI
Ê.Z. XOMITOV, À.À. RAXIMOV
BANK MARKEÒINGI VA
MENEJMENÒI
Kasb-hunar kollejlari uchun oquv qollanma
Toshkent «ILM ZIYO» 2015
2
UOÊ: 336.71 (075)
KBK 65.290-2
X-63
Oliy va orta maxsus, kasb-hunar talimi ilmiy-metodik
birlashmalari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi Kengash
tomonidan nashrga tavsiya etilgan.
Mazkur oquv qollanmada bank marketingi va menejmentining tashkiliy
asoslari, uning boshqaruv jarayonining tarkibi, bank boshqaruvi apparatining
tuzilishi, bank siyosati va bank sohasida marketingning qollanilishi kabi
masalalar yoritilgan. Shu bilan birga bankdagi moliyaviy menejment boyicha
ayrim savollar, yani bank xususiy kapitali, aktivlari, qarz mablaglari, passivi,
daromadlari, bank riski, investitsiya va kredit portfelini boshqarish masalalari
korib otilgan.
Ushbu oquv qollanma «Bank ishi» mutaxassisligi boyicha talim olayotgan
kollej talabalariga moljallangan. Shuningdek, undan bank xodimlari, tadbirkor-
lar va barcha bank marketingi va menejmenti bilan qiziquvchilar foydalanishlari
mumkin.
ISBN 978-9943-16-265-5
© «ILM ZIYO» nashriyot uyi, 2015-y.
Ò a q r i z c h i l a r : O.Y. RASHIDOV Òoshkent davlat iqtisodiyot
universiteti «Bank ishi» kafedrasi professori, i.f.d.;
Q.A. SHAKAROV Òoshkent Axborot texnologiya-
lari universiteti «Menejment» kafedrasi dotsenti, i.f.n.
3
KIRISH
Bozor iqtisodiyoti sharoitida hamma tijorat tashkilotlarining
faoliyati yuqori darajali boshqaruvni talab qiladi. Yuqori darajali
boshqaruvsiz tashkilot oldiga qoyilgan maqsadlarga, raqobatbar-
doshligiga va samarali faoliyatga erishib bolmaydi.
«Menejment» (ingl. managment boshqaruv) sozi har xil
talqin qilinadi. Bir xil adabiyotlarda tor manoda «bozor iqtisodiyoti
sharoitida tashkilotni boshqarish», boshqa adabiyotlarda «bozor
iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarishni jami bilimlar, tamoyillar,
vositalar va boshqarish shakllari bilan boshqarish» kabi keng
manoda talqin qilinadi. Bunday talqin menejmentning mohiyatini
aniqroq ochib beradi. Haqiqatan ham bozor iqtisodiyoti sharoitida
boshqaruv chuqur bilimlarga asoslangan bolishi lozim.
«Marketing» (ingl. market bozor) sozi XX asrning bosh-
laridangina keng qollanila boshlanib, u raqobat sharoitida ishlab
chiqaruvchilarning oz tovar va xizmatlarining sotilishini tamin-
lash yolidagi faoliyatini bildiradi.
Òijorat banklari bozor munosabatlarining faol elementi hi-
soblanadi. Banklarning asosiy faoliyat turi bu bosh turgan pul
mablaglarini toplash, kreditga yonaltirish va aholining bank
xizmatlariga bolgan ehtiyojini qondirishdir. Shuning uchun ham
tijorat banklari bir xojalik subyekti bolib, oz mijozlariga turli
bank xizmatlarini korsatadi, yani mablag qoyuvchilardan bank
resursini shakllantiradi va ushbu mablaglar bilan qarz oluvchilarni
kreditlaydi. Òijorat banklarining asosiy vazifasi kreditorlar va
qarzdorlar ortasida vositachilik qilishdan iborat, shu bilan birga
banklar boshqa moliyaviy nobank tashkilotlarga nisbatan aniq bir
davlat iqtisodiyotida barcha pul mablaglari muomalasining asosiy
qismini taminlaydilar.
Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida banklarni samarali bosh-
qarish muhim ahamiyat kasb etadi. Bank marketingi va menejmenti
4
bank boshqaruvining ilmiy tizimiga, professional kadrlarning maho-
ratiga, bank risklarini ilgay olish va bartaraf eta olish hamda bank
bozorini chuqur tahlil qila olish qobiliyatiga asoslanmogi lozim.
Bank menejmenti umumiy holatda bank faoliyatini strategik va
taktik rejalashtirish, tahlil, muvofiqlashtirish, nazorat qilish,
moliyaviy boshqaruv, marketing faoliyatini boshqarish hamda bank
operatsiyalarini amalga oshiradigan personalni boshqarish bilan
bogliq munosabatlarni boshqarishni ifodalaydi. Boshqacha qilib
aytganda, bank menejmenti bu pul resurslarini shakllantirish va
ulardan foydalanish bilan bogliq munosabatlarni boshqarish,
moliyaviy menejment va bank sohasida band bolgan personalni
boshqarishning ozaro bir-biriga bogliq yigindisidir.
Yuqoridagilar bayon etilgan ushbu oquv qollanma talabalarni
«Bank ishi» ixtisosligiga tegishli bolgan tor masalalarnigina emas,
balki shu masalalar bilan bogliq bolgan moliyaviy muammolarni
ham hal qila oladigan bank ishi boyicha malakali mutaxassis sifatida
tayyorlashga komak berishni oz oldiga maqsad qilib qoygan.
Ushbu oquv qollanma «Bank marketingi va menejmenti» fani
boyicha respublikamizda chiqarilayotgan ilk ishlanmalardan biri
sanaladi. Shu tufayli mualliflar ushbu fanni organishda yuzaga
kelishi mumkin bolgan tanqidiy mulohazalarni minnatdorchilik
bilan qabul qiladi.
5
1-bob. «BANK MARKEÒINGI VA MENEJMENÒI»
FANINING MAZMUNI VA MOHIYAÒI
1.1. «Bank marketingi va menejmenti» fanining mohiyati
Marketingning mohiyati boyicha dunyo olimlarining nuqtai
nazarlarini chuqur organib chiqib, uni korxona xojalik faoliyati,
tashqi va ichki mafkurasi, strategiya, taktika va siyosatining yetakchi
sohasi deb hisoblaymiz.
Bank marketingi marketing sohalaridan biri hisoblanib, kredit
resurslari bozorini organish, mijozlarning moliyaviy holatini tahlil
qilish va shunga asoslanib bankka mablag quyilmalarini jalb etish
hamda bankning kelgusidagi xatti-harakatlarini prognoz qilishga
qaratilgan bolishi kepak. Demak, bank marketingi bu bank-
ning strategiya va falsafasi bolib, unga obdan tayyorgarlik ko-
rilishini, chuqur va har tomonlama tahlil qilinishini hamda hamma
bolimlarning, yani ular qaysi pogonadaligidan qati nazar, faol
ishlashini talab etadi. Bank sohasidagi marketingning xususiyat-
lari, avvalambor, bank mahsulotining oziga xosligidan kelib
chiqadi. Bizdagi iqtisod boyicha adabiyotlarda va amaliyotda
«bank mahsuloti» atamasi bozor iqtisodiyotiga otish davrida paydo
bolib, bank tomonidan bajariladigan har qanday xizmat yoki
operatsiyani bildiradi.
Òovar va xizmatlarni sotish bozor sharoitida ishlayotgan har
qanday korxonaning muhim vazifasi hisoblanadi, chunki busiz
biznes muvaffaqiyatsizlikka uchrashi muqarrar. Bank ishi ham
bundan mustasno emas. Shu sababli bank boshqarmasi siyosatining
maqsadi va hamma bolimlarining faoliyati mijozlarni jalb qilish,
oz xizmatlari sotiladigan sohalarni kengaytirish, bozorni egallash
va olinadigan foydani ostirishga qaratilgan. Bu bank marketingining
muhim ahamiyatga egaligidan dalolat beradi. Bank xizmatlari
6
bozoridagi raqobat keskin kuchayishi tasirida bank marketingining
mazmuni va maqsadi sezilarli darajada ozgarmoqda.
Hozirgi davrda bank bozorida raqobat shu qadar keskinlash-
diki, omon qolish uchun banklar mahsulot va xizmatlarining tola
majmuyini sotishga organishlari zarur, yani mijozga bir rastaning
ozida xizmat korsatadigan oziga xos «bank univermagi» vujudga
keltirishlari lozim. Bank operatsiyalarining diversifikatsiyasi shunga
olib keldiki, garbda banklarni «moliyaviy univermag» deb atay
boshladilar. Masalan, AQSHda Amerika banklarining shunday
reklama elonlari paydo boldi: «Sizning bankingiz sizga zarur
bolgan mahsulot va xizmatlarning tola majmuyiga ega bolgan
moliyaviy tashkilotdir».
Bugungi kunda tijorat banki mijozlarga 200 ga yaqin turli bank
mahsulot va xizmatlarini taklif qilishga qodirdir. Operatsiyalar-
ning keng diversifikatsiyasi banklarga oz mijozlarini saqlab qolish
bilan birga ularning sonini kopaytirishga ham imkon bermoqda.
Zamonaviy banklarning faoliyati doimiy ravishda ozgarib bor-
moqda. Bunday sharoitda bank marketingining muhim aspekti
konkret bank mahsuloti va xizmatiga tarif berishdir.
Bank mahsuloti bu konkret bank hujjati (yoki guvohnomasi)
bolib, bank tomonidan mijozga xizmat korsatish va operatsiyani
otkazish uchun tuziladi. Bu veksel, chek, bank foizi, depozit,
istalgan sertifikat (investitsion) va h.k. bolishi mumkin. Bank xiz-
mati bu mijozga xizmat korsatish boyicha amalga oshiriladigan
bank operatsiyalaridir. Bank mahsuloti va bank xizmatining
oxshashlik tomoni shundaki, ular mijoz ehtiyojini qondirishga
qaratilgan va foyda olish qobiliyatiga ega. Masalan, depozitlar
boyicha tolanadigan bank foizi bank mahsuloti bolib, uni doimiy
ravishda tolash esa bank xizmati hisoblanadi. Ikkala holda ham
ular mijoz ehtiyojini qondirib, daromad olishga xizmat qilmoq-
dalar. Yana bir misolni korib otamiz, bank hisobini ochish bu
mahsulot, mazkur hisob boyicha xizmat korsatish bu xizmatdir.
Lekin bu holda mahsulot ham, xizmat ham komissiya korinishi-
dagi daromad olishni kozda tutadi. Yana shuni takidlab otish
lozimki, kopchilik hollarda bank mahsuloti birlamchi xarakterga
ega boladi, bank xizmati esa ikkilamchi.
7
Bank mahsulotlari va xizmatlarining turlari juda kop bolib,
ularning keng spektri AQSH, Yevropa, Yaponiya va boshqa
davlatlarning deyarli barcha banklari tomonidan taklif etiladi. Ushbu
xizmatlarning royxati tez suratlar bilan ortib bormoqda. Bu esa
bankning marketing boyicha bajaradigan ishlari ahamiyatining
keskin ortishiga sabab boldi. Hozirgi kunda har bir bank boshligi
va mutaxassisi marketing boyicha ekspert bolishi lozim. Ular endi
oz etiborini maksimal darajada mijozlar ehtiyojini qondirishga
qaratmoqdalar.
Bank menejmenti bu bank ishi va bank tizimida band bolgan
xodimlarni boshqarishning ilmiy tizimidir. Bank biznesining maq-
sadi nafaqat foyda olish, balki bank qarzga olgan qoyilmalarni
yoqotishsiz saqlashdan ham iboratdir. Shu maqsadda faoliyat
yuritish bankka bolgan ishonchning ortishiga olib keladi.
Menejment bank barqarorligining asosiy instrumentidir. Me-
nejmentning togri yolga qoyilganligi har qanday holatda bank-
ning barqarorligini taminlaydi. Bank menejmenti quyidagilarni
oz ichiga oladi:
1. Rejalashtirish.
2. Òahlil qilish.
3. Òartibga solish.
4. Nazorat.
Rejalashtirish oldindan bank faoliyatini, maqsadlarga erishishni,
tizimni takomillashtirishni, xarajatlar va daromadlari nisbati asosida
uning faoliyati natijalarini oldindan korishga yordamlashadi. Reja-
lashtirish bank joriy va perspektiv rejalari asosida tuziladi. Unda bank
umumiy vazifalari, strategiyasi, taktikasi va ularning bajarilishi hamda
ixtiyorida bolgan resurslarni boshqarishda katta ahamiyat kasb etadi.
Rejalashtirish kop bosqichli jarayondir. U ozida bank rivoj-
lanishi istiqbollarini jamlaydi. Rejalashtirish asosida biznes-reja va
malum bir yonalishlari (kredit, investitsiya, depozit, foiz va ho-
kazo siyosatlar) boyicha operativ rejalar tuziladi.
Òahlil bankning umumiy va alohida faoliyatlarini baholashga
yonaltirilgan. Òahlil haqiqatda erishilgan natijalarni rejalashtiril-
gan natijalari bilan, otgan davr natijalarini eng yaxshi banklar
natijalari bilan solishtirish asosida amalga oshiriladi. Òahlil qilish
natijasida bank rivojlanishiga tasir qilayotgan salbiy va ijobiy omil-
8
lar, yoqotishlar, ishlamagan rezervlar rejadagi kamchiliklar va
qaror qabul qilishdagi omadsizliklar aniqlanadi.
Òahlilning asosiy yonalishlari quyidagilardan iboratdir:
• bank faoliyati hajmiy korsatkichlari dinamikasini baholash.
Bunda aktivlar, depozitlar, kapital, kreditlar, daromadlar baho-
lanadi. Baholangan korsatkichlar boshqa banklarning shunday
korsatkichlari bilan taqqoslanadi. Bu esa bankning boshqa bank-
lar ortasidagi reytingini aniqlashga yordam beradi. Bu baholash
asosida bankning rivojlanishi strategiyalari belgilanadi;
• resurslar bazasini baholash. Bunday baholash resurslarning
hajmi, strukturasi va kopayishini korsatadi (oz kapitali, depo-
zitlar, banklar ortasidagi kreditlar). Òahlil bankning resurslarini
klassifikatsiyalash asosida va boshqa banklarning shu korsatkichlari
dinamikasini taqqoslash asosida amalga oshiriladi. Bunday tahlil
turi banklarda depozit siyosatini ishlab chiqishda ishlatiladi;
• bank aktivlari holatini baholash. Bunday baholashda bank
aktivlarining hajmi, strukturasi va kopayish tendensiyasi koriladi.
Òahlil bank aktivlarining klassifikatsiyasi, tarkibi, korsatkichlari,
hisobi asosida qilinadi va boshqa banklarni shu korsatkichlari bilan
solishtiriladi.
Bunday tahlilning natijalari bankning investitsion va kredit
siyosatini ishlab chiqishda asos boladi;
• bank likvidliligini baholash. Bunda tahlil moliyaviy koeffi-
tsiyentlar asosida qilinadi va koeffitsiyentlarning ozgarishi, bel-
gilangan chegaralari bilan taqqoslanadi va tasir qiluvchi omillar
organiladi.
Bunday tahlil natijalari bank likvidliligini boshqarish strate-
giyalari va natijalarini belgilashda yordam beradi;
• bank daromadliligini baholash. Bunda tahlil bank balansi hamda
daromad va xarajatlar hisoboti asosida amalga oshiriladi. Òahlil
qilish jarayonida bank daromadliligini xarakterlovchi kor-
satkichlar, aktivlardan samarali foydalanishni korsatayotgan kor-
satkichlar bank daromadlari va xarajatlari strukturasining hajmi va
sifatini korsatayotgan korsatkichlar tizimi asosida hisoblanadi.
Bunday tahlil bank daromadliligini boshqarish metodlarini
ishlab chiqishda asos boladi.
9
Òijorat banklari faoliyatida yuqorida korsatilib otilgan tahlil
turlaridan tashqari quyidagi korsatkichlar ham tahlil qilinadi:
• bank kredit portfelining tahlili;
• qimmatli qogozlar portfelining tahlili;
• mijozlarning kreditga qobilligining tahlili;
• oz kapitali yetarliligining tahlili;
• foizlar marjasining tahlili va h.k.
Bunday tahlil natijalaridan umuman bank faoliyatida yuzaga
keladigan resurslarni boshqarish siyosatini ishlab chiqishda qollaniladi.
Òartibga solish. Bank menejmenti tizimida tartibga solishning
oziga xos xususiyati bank faoliyati ustidan davlat nazoratidir.
Chunki bank birovning pullarini katta hajmda oborotga jalb qi-
luvchi muassasa sifatida faoliyat yuritadi. Bu esa eng yuqori riskli
faoliyat hisoblanadi.
Riskning oldini olish maqsadida davlat litsenziyalashga, fao-
liyat korsatishdagi chegaralarga, kapitalning yetarliligiga, likvidli-
ligiga, majburiy rezervlarni shakllantirishga talablar ornatadi. Bank
ichidagi tartibga solish tizimi davlat nazorat organlari tomonidan
qoyilgan talablar va normativlarning bajarilishiga qaratiladi.
Nazorat. Bank faoliyatida nazorat ikkiga bolinadi: tashqi va ichki.
Ichki nazorat bank menejmentining bir qismi bolib, uni bank-
ning ozi tashkil qiladi. Uning funksiyalarini vakolatli menejerlar
va ichki audit organlari bajaradi. Ichki nazoratning asosiy maqsadi
bank faoliyatiga salbiy tasir qiluvchi omillarni operativ tarzda to-
pish tizimini yaratish va ularni chetlashtirish hamda kamchilik-
larni yoqotishdir.
Òashqi nazorat ichki nazorat bilan chambarchas bogliq bolib,
u, asosan, davlat qonunlari va normativlarining bajarilishi ustidan
nazorat qiladi.
Bank menejmentining mohiyati boshqarish tizimida aks etadi.
Bank menejmenti bu bozor iqtisodiyoti sharoitida bankni
boshqarishdir. U ozini-ozi boshqarishni aks ettiruvchi aniq
belgilangan maqsadlarga erishishga yonaltirilgan professional
faoliyatdir. Unda oz funksiyalari, tamoyillari va metodlaridan kelib
chiqqan holda bank va mehnat resurslaridan samarali foydalaniladi.
Bank menejmentining asosiy tamoyillari bolib quyidagilar
hisoblanadi:
10
• bozor talab va taklifiga qarab bank faoliyatini yonaltirish.
Bunda bank takliflarni va xizmatlarni shunday yolga qoyishi
kerakki, u talab qilingan rejalashtirilgan daromadni olib kelsin;
• xarajatlarni kamaytirish va optimal natijalarga erishish uchun
doimo bank faoliyatini samaradorlikka yonaltirish;
• bankning maqsadlarini, vazifalarini va dasturlarini kredit,
depozit va qimmatli qogozlar va foiz bozorlaridagi holatga qarab
ozgartirish;
• bank va uning filiallari faoliyati oxirgi natijalarining hisobi;
• faoliyati davomida togri qaror qabul qilishda har doim za-
monaviy axborot bazalaridan foydalanish (kompyuter setiga, valuta
fond birjalari va boshqa moliya-kredit institutlari bilan aloqada bolish);
• xodimlarni togri tanlash va ulardan samarali foydalanish.
1.2. Bank menejmentining tuzilmasi va vazifalari
Bank menejmenti umumiy korinishda bank faoliyatini strategik
va taktik rejalashtirish, tahlil qilish, boshqarish, nazorat qilish,
moliya va marketing faoliyatini boshqarish, bank operatsiyalarini
amalga oshiruvchi xodimlarni boshqarish bilan bogliq muno-
sabatlarni boshqarishdan iborat. Boshqacha sozlar bilan aytganda,
bu pul resurslarini shakllantirish va ulardan foydalanishga oid
munosabatlarni boshqarish, yani moliyaviy menejment bilan bank
sohasida band xodimlarni boshqarishning ozaro bir-biriga bogliq
yigindisi.
Òijorat bankida bank menejmentining moliyaviy menejment va
personalni boshqarishga ajratilishi bank menejmentining boshqaruv
tasiri yonaltirilgan obyekt tuzilmasi bilan belgilanadi. Shuning
uchun uni bankni ichidan boshqarish boyicha faoliyat sifatida
qarash mumkin bolib, bu faoliyat birinchi galda davlat nazorat
organlari tomonidan belgilangan talablar va normativlarga rioya
etilishiga qaratilgan.
Bank bu xususiy va qarz kapitalini boshqarishni amalga
oshiruvchi tashkilot.
Bu kapital oshib boruvchi qiymat yoki uni oshirish nuqtai
nazaridan qaraladi. Kapitalning boshqacha tushunchalari ham bor,
masalan, «insoniy kapital» odamlar ortasidagi ijtimoiy-iqtisodiy
11
jarayonlarda ularning umumiy faoliyati muvaffaqiyatini belgilab
beruvchi munosabatlar pozitsiyasidan qaraladi.
Insoniy kapitalni boshqarish kredit tashkilotini boshqarish
jarayonida insonga bolgan munosabat bolib, u yakuniy natija yoki
tashkilotning oz maqsadlariga erishishdagi odamlarning rolini
tushunishga asoslanadi. Bank uchun bu foyda, likvidlilik, barqaror-
lik, imij yoki boshqa olchamlar bolishi mumkin, ularni bank ozi-
ning jamiyatdagi missiyasi yoki falsafasidan kelib chiqib belgilaydi.
Bank menejmenti sohasi pul oqimlarini oqilona boshqarish
hamda bank xodimlari bilimlari va tajribasidan tijorat banki sa-
marali menejmentining zaruriy sharti sifatida foydalanish boyicha
jarayonlarni qurishni qamrab oladi. Shuning uchun insoniy kapi-
talni boshqarish xususiy va qarz kapitalini boshqarish bilan uz-
viy bogliq bolib, uning bank va mijozlar manfaatlari yolida
samarali foydalanilishini taminlaydi.
Sxematik tarzda bank menejmentining asosiy vazifalari 1.1-
jadvalda keltirilgan.
1.1-jadval
Bank menejmentining asosiy vazifalari
1. Asosiy vazifalarni qoyish, bank faoliyatining aso-
siy maqsadlarini ajratish.
2. Bank faoliyatining asosiy maqsadlariga erishilishini
taminlovchi kompleks dasturlar va loyihalarni
ishlab chiqish.
Vazifalar
Hal etiladigan vazifalar mazmuni
3. Bank faoliyatini boshqarish metodologiyasini ishlab
chiqish.
4. Bankni rivojlantirish boyicha tanlangan siyosatga
muvofiq banklarning tashkiliy tuzilmasini ishlab
chiqish.
5. Bank personalini boshqarish strategiyasi:
• xodimlar ishini tashkil qilish sohasida;
• xodimlar ishi samaradorligini aniqlash sohasida;
• xodimlarni motivatsiyalash sohasida;
• xodimlar innovatsion salohiyatini ragbatlantirish
sohasida;
• xodimlarni ilgari surish sohasida.
Bank siyosati
12
1. Kapitalni kopaytirish.
2. Foyda va likvidlilikni boshqarish.
3. Boshqaruvni mukofotlashni maksimallashtirish.
4. Bank rivojlanishi barqarorligini taminlash.
5. Moliyaviy qarorlarni asoslash.
6. Bank sarf-xarajatlarini boshqarish.
Bankning
mijozlar bazasini
shakllantirish,
mijozlarga xizmat
korsatish,
xizmatlarni sotish
Axborot-tahlil
taminoti
1. Mijozlarning jalb qilingan guruhlari (xojalik
subyektlari, davlat muassasalari, jismoniy shaxs-
lar) uchun bank xizmatlari bozorining ozlash-
tirilgan boginlarida (kredit, operatsion, inves-
titsiyaviy, trastli) pozitsiyalarni mustahkamlash.
2. Yangi bank xizmatlari bozorlarini ozlashtirish.
3. Bankning raqobatbardoshligini oshirish, uning
resurs bazasini kengaytirish, daromad keltiruvchi
qoshimcha pul oqimlarini yaratish.
4. Foyda olish.
Iqtisodiyot va
moliya
Moliyaviy operatsiyalarni rejalashtirish va amalga
oshirishning axborot-tahlil tizimini yaratish.
Bankning tashkiliy tuzilmasini, xodimlar tasnifi va
malakasini tanlangan bankni rivojlantirish strate-
giyasiga moslashtirish.
Mamuriyat
Bank marketingi
1. Bank xizmatlarining mavjud va potensial bozorla-
rini aniqlash.
2. Aniq bozorlarni tanlash va bank mijozlari ehtiyoj-
larini aniqlash.
3. Mavjud bank xizmatlarini rivojlantirish va yangila-
rini yaratish uchun uzoq va qisqa muddatli maq-
sadlarni belgilash.
4. Yangi xizmat turlarini amaliyotga joriy etish va jo-
riy etish dasturining bank tomonidan bajarilishini
nazorat qilish.
Bank mahsulotlarini
yaratish
1. Bank faoliyati jarayonida uning mavjud mijozlari
ehtiyojlarini qondirish uchun pul mablaglari
holati, xossalari va shakllarini ozgartirish usullarini
ishlab chiqish.
2. Mijozlarga xizmat korsatishning yangi bank tex-
nologiyalarini joriy etish.
13
Bank menejmenti bu tijorat bankining oz funksiyalarini
bajarishi jarayonlarini bevosita boshqarish bilan bogliq amaliy
faoliyat. Ushbu jihatdan bank menejmenti boshqaruv obyekti:
aktiv va passiv operatsiyalar, hisob-kitob-kassa operatsiyalari,
meyoriy moliyaviy-iqtisodiy korsatkichlarni bajarish, ichki bank
auditi va nazorat va h.k.ga boshqaruv tasirlarini ishlab chiqish
tizimi sifatida maydonga chiqadi.
Malumki, bankning asosiy vazifasi pul mablaglarining
kreditorlardan qarz oluvchilarga va sotuvchilardan xaridorlarga
otishi jarayonida vositachilik qilish. Bank va mijozning iqtisodiy
manfaatlari toliq mos kelmasligi shu bilan izohlanadiki, bank
ozining iqtisodiy tabiatiga kora moliyaviy vositachi bolib, iq-
tisodiyotda pul oqimlariga xizmat korsatilishini taminlaydi hamda
jalb qilingan pul mablaglarining mulkdori emas, mijoz esa,
odatda, ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlar egasi hisoblanadi,
ular, asosan, moddiy asosga ega. Iqtisodiyotning real sektoriga in-
vestitsiyalar va aylanma mablaglarning moliyalashtirilishi kerak,
banklar esa ishlab chiqarish aktivlari hajmlarining oshirilishidan
manfaatdor. Òijorat banki bozor iqtisodiyotida ozining funk-
siyalarini amalga oshirishi uchun ushbu ikkita maqsad ozaro
boglangan bolishi lozim.
Yuqorida aytib otilganidek, tijorat banki va mijozning iqti-
sodiy manfaatlari toliq mos kelmaydi ular faqat ayrim nuqta-
larda kesishishi mumkin. Shuning uchun erkin bozor ishtirok-
chilari istemolchilarga taklif etadigan mahsulotlar va bank xiz-
matlari ortasida teskari aloqani taminlash uchun bank menej-
mentiga tijorat bankining tashqi muhiti bilan teskari aloqani
ornatish funksiyasi yuklatiladi.
Kredit tashkiloti oz faoliyatini olib borayotgan tashqi sharoit-
larning doimiy ozgarib turishi tijorat banki tomonidan tegishlicha
tasirni taqozo etadi. Bu moliyaviy va makroiqtisodiy siyosatni
chuqur tahlil qilish, qoshimcha mahsulot yaratishning yangi
usullarini izlash boyicha tadqiqotlar olib borishdir (somni
almashtirish kurslari boyicha oddiy operatsiyalar va oyinlar hisobga
kirmaydi). Banklar doim bozorning, mijozlarining, bankdan
tashqari moliya tashkilotlarining ozgarib turuvchi talablariga hamda
14
narxdan tashqari raqobatning keskinlashuviga tasir korsatishi
lozim. Bank oz faoliyatining bank mahsulotlari va xizmatlarini
ishlab chiqish va sotish boyicha yangi yonalishlarini muttasil
shakllantirib borishda muayyan qiyinchiliklarga muqarrar uch-
raydi, ular bankning funksional bolinmalari ortasida talab
darajasidagi ozaro tasirlashuvning, ular ortasida axborot al-
mashinuvining hamda ular say-harakatlarini muvofiqlashti-
rishning yoqligi bilan bogliq. Aynan bank bolinmalari ortasidagi
ozaro tasirlashuvning yoqligi tufayli uning asosiy sifat pa-
rametrlari va korsatkichlari yomonlashadi, strategik qarorlar
qabul qilish jarayonlari murakkablashadi, tanlangan yechimlar
afzalliklari va kamchiliklarini baholash qiyinlashadi. Shuning
uchun bank menejmentining asosiy vazifasi bu zamonaviy
tijorat bankidek murakkab dinamik tizimning koplab elementlari
ortasidagi tasirlashuvni optimal darajada tashkil qilish bilan
bogliq munosabatlar tizimini yaratish, shuningdek, uning amal
qilishi uchun optimal rejimlarni aniqlashdir. Shu munosabatda
bank menejmenti munosabatlar tizimi sifatida moliyaviy-iqtisodiy,
tarkibiy-funksional va funksional-texnologik parametlarning ozaro
aloqasidan iborat.
Boshqacha qilib aytadigan bolsak, bank menejmenti:
• moliyaviy-iqtisodiy (MI) korsatkichlarning;
• bank oldida turgan vazifalarning bajarilishi uchun javobgar
tashkiliy tuzilmaning (ÒÒ);
• bank mahsulotlarini funksional-texnologik (FÒ) boshqa-
rishning ozaro aloqador va ozaro bir-biriga boysunadigan ti-
zimli parametrlarini tashkil qiladi.
Òizimli parametrlarni ranjirlasak, ular ortasidagi ozaro bog-
liqlik va boysinuvni quyidagicha ifodalash mumkin: MIÒÒFÒ.
Pul oqimlarini shakllantirish va ulardan foydalanish, mijoz-
larga xizmat korsatish biznes-jarayonlarining reinjiniringi, tijorat
bankining holati va faoliyatini tahlil qilish vazifalarini kompleks
bajarishga bogliq optimal munosabatlarni qurish boyicha kom-
pleks texnologiyalarni ishlab chiqish va amalga oshirish jarayon-
lari boshqaruv tizimi tomonidan olib boriladi va bu «moliyaviy
menejment» nomini olgan.
15
1.3. Bank menejmenti tizimi va tarkibi
Òarixiy taraqqiyot davomida banklar mablaglarni yigish, saq-
lab berish, kredit-hisob va boshqa turli xil vositachilik operatsiya-
larini bajarib kelganliklari sabab, banklar kredit muassasa bolib,
foyda olish maqsadida barcha risklarni oziga qabul qilgan holda
operatsiyalarini amalga oshiradilar. Ozbekiston Respublikasining
1996-yil 26-aprelda qabul qilingan «Banklar va bank faoliyati
togrisida»gi Qonunining 1-moddasiga asosan, «Bank tijorat tash-
kiloti bolib, bank faoliyati deb hisoblanadigan quyidagi faoliyat
turlari majmuyini amalga oshiradigan, yani:
yuridik va jismoniy shaxslardan omonatlar qabul qilish hamda
qabul qilingan mablaglardan tavakkal qilib kredit berish yoki
investitsiyalash uchun foydalanish;
tolovlarni amalga oshirish bilan shugullanuvchi yuridik
shaxsdir».
Demak, bank barcha riskni oz zimmasiga olib, yuridik va jis-
moniy shaxslarning pul mablaglarini jalb qilib, bank resurslarini
tashkil qilgan holda, bu mablaglarni muddatlilik, qaytarib
berishlik, tolovlilik va taminlanganlik shartlari asosida oz nomi-
dan joylashtiradi hamda yuridik va jismoniy shaxslar ortasidagi
hisob-kitob va vositachilik operatsiyalarini olib boruvchi kredit
muassasa hisoblanadi.
Bazi adabiyotlarda «bank bu korxona», deb ham izoh be-
riladi. Malumki, bank yaxlit olingan korxona sifatida ishlab chi-
qarish jarayonini amalga oshirmaydi. Òijorat banklarining faoliyatini
korxona faoliyatiga shu jihatdan oxshatish mumkinki, tijorat
banklari ham korxonalar singari oz faoliyatini oz daromadini
kopaytirishga qaratadi, lekin korxonalar faoliyatidan farqli ra-
vishda banklar shu asosida birinchidan, oz tasischilari aksiya-
dorlarining manfaatlarini, ikkinchidan, oz mijozlarining manfaat-
larini himoya qilishni taminlaydi.
Òijorat banklariga bizning fikrimizcha shunchaki «korxona»
emas, balki «maxsus korxona» deb qarash zarur. Chunki tijorat
banklari ssuda kapitali harakatini amalga oshiradi va shu asosda
bank oz aksiyadorlariga, paychilariga foyda olishni taminlaydi.
16
Òijorat banklari bank tizimining muhim bogini bolib, kredit
resurslarining asosiy qismi shu banklarda yigiladi va bu banklar
huquqiy, jismoniy shaxslarga oz xizmatlarini korsatadilar.
Bank bu shunday korxonaki, unda xomashyo bolib depozit va
qoyilmalar hisoblansa, oxirgi tovar bu berilgan ssudalardir.
Depozit va qoyilmalar jalb qilingan qarz mablaglari, berilgan
ssudalar esa joylashtirilgan mablaglar bolib hisoblanadi.
Bankning asosiy faoliyati vositachilik bilan bogliq bolib, u
pul mablaglarini qarz beruvchidan qarz oluvchilarga otkazish
bilan bogliq bolgan operatsiyalarni bajarishdan iborat. Banklar
bilan bir qatorda pul mablaglari harakatini boshqa moliyaviy va
kredit tashkilotlari, investitsion fondlar, sugurta kompaniyalari
ham amalga oshiradilar. Biroq, bankning moliyaviy risklarning
subyekti sifatida yuqorida keltirilgan boshqa subyektlar faoliyati-
dan farq qiladigan ikkita oziga xos xususiyati mavjud:
• birinchidan, banklar faqat ular uchun xos bolgan qarz maj-
buriyatlarini (depozitlar, omonat sertifikatlari va boshqalar)
chiqaradilar va bu yol bilan yigilgan mablaglarni boshqa sub-
yektlar tomonidan chiqarilgan qimmatli qogozlar va qarz maj-
buriyatlariga joylashtiradilar. Bankning bu xususiyati moliyaviy
broker va dilerlar faoliyatidan farq qiladi, chunki ular moliya
bozorida oz qarz majburiyatlarini chiqarmasdan faoliyat kor-
satadilar;
• ikkinchidan, banklar jismoniy va yuridik shaxslar oldida
mijozlarning pul mablaglarini hisob varaqlariga qoyish va jam-
garma otkazish, depozit sertifikatlarini chiqarish va boshqalar
orqali qatiy belgilangan qarz majburiyatlarini oladilar. Qatiy
belgilangan qarz majburiyatlari bilan faoliyat korsatish banklar
uchun riskli hisoblanadi, chunki banklar oz kreditorlari oldida
olgan majburiyatlarini toliq bajarishlari lozim. Investitsion fond-
lar esa oz aktivlari va passivlarining qiymati ozgarishi bilan bogliq
risklarni oz aksiyadorlari zimmasiga yuklaydilar.
Ozbekiston Respublikasida tijorat banklarini tashkil etish va
ularning faoliyatini olib borish «Banklar va bank faoliyati tog-
risida»gi Qonunga asoslanadi. Ushbu qonunga asosan, Ozbekiston
17
Respublikasida banklar universal faoliyatni amalga oshiradilar.
Aniqroq qilib aytadigan bolsak, turli xilda kreditlar berish,
qimmatli qogozlar va xorijiy valuta oldi-sotdisi bilan shugullanish,
bosh turgan pul mablaglarni jalb etish, hisob-kitoblarni amalga
oshirish, kafolat va garantiyalar berish va hokazolar tijorat banki-
ning asosiy faoliyat turlaridan hisoblanadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida banklarning roli, ularning iqtiso-
diyotga tasiri osib bormoqda. Kredit muassasalari aholi, korxona,
tashkilotlar, kompaniyalarning bosh pul mablaglarini yigish va
joylashtirishdan tashqari, korxonalarning xojalik faoliyatini tako-
millashtirishga yordam beradi va korxonalar faoliyatini kuzatib
borishi mumkin.
Banklar va uning krediti yordamida mavjud kapital tarmoqlar
ortasida, ishlab chiqarish va muomala sohasi ortasida taqsimlanadi
va qayta taqsimlanadi.
Sanoat, transport, qishloq xojaligi sohasida qoshimcha in-
vestitsiyaga bolgan talablarni moliyalashtirib, banklar xalq xo-
jaligida progressiv yutuqlarga erishishni taminlashi mumkin.
Òijorat banklarining iqtisodiy roli uning faoliyat doirasining
keng bolishiga olib keladi. Shu sababli tijorat banklari quyidagi
funksiyalarni bajaradi:
• vaqtincha bosh turgan pul mablaglarni yigish va ularni
kapitalga aylantirish;
• korxona, tashkilotlar va aholini kreditlash;
• iqtisodiyotda hisob-kitoblar va tolovlarni amalga oshirish;
• moliya-valuta bozorida faoliyat korsatish;
• iqtisodiy-moliyaviy axborotlar berish va maslahat xizmat-
larini korsatish va boshqalar.
Banklar bosh pul mablaglarini yigish va ularni kapitalga aylanti-
rish funksiyasini bajara turib mavjud bosh pul daromadlari va
jamgarmalarini yigadi. Jamgaruvchi (bosh pul mablag egasi)
oz mablaglarini bankga ishonib topshirgani uchun va bank bu
mablaglardan foydalangani uchun malum foiz hisobida daromad
oladilar. Bosh pul mablaglari hisobidan ssuda kapitali fondi vujudga
keladi va bu fond iqtisodiyot tarmoqlarini kreditlash uchun ishlatiladi.
18
Òijorat bankining bosh turgan mablaglarni jalb etish, ularni
kapitalga aylantirish funksiyasi asosiy funksiyalardan hisoblanib,
jalb etilgan mablaglardan daromad qarz mablaglariga bolgan talab
va taklif asosida shakllanadi.
Bankning vositachilik operatsiyalari bozor iqtisodiyoti tizimini
rivojlantirish borasida bank oz faoliyatida risk va noaniqlikning ol-
dini olishga sharoit yaratadi. Pul mablaglari bank vositachiligisiz
ham kreditor va qarz oluvchi orasida muomalada bolishi mumkin,
ammo bu bilan mablaglarni yoqotish bilan bogliq risk darajasi
oshadi va mablaglarni oz vaqtida qaytarib berish muammolari
yuzaga keladi. Bu muammolarning yuzaga kelishi kreditor va qarz
oluvchi bir-birovi haqida yetarli darajada malumotga ega emasligi,
mablaglarga bolgan talabning taklif bilan doimo miqdoran va bir
vaqtda teng emasligidadir. Òijorat banklari mablaglarni depozitga
jalb etishi, ssuda berishi mumkin. Bank oz aktivlari boyicha keng
diversifikatsiya usulini qollab omonatlarni qaytara olmaslik riski
darajasini kamaytirishi mumkin.
Iqtisodiy tizimni qayta qurish uchun asosan va birinchi galda
ichki xojalik jamgarmalariga tayanish lozim. Òijorat banki moliya
bozoriga kredit resurslariga talab bilan kirar ekan, nafaqat iqti-
sodiyotda mavjud bolgan barcha jamgarmalarni maksimal darajada
yigishga, balki joriy istemolni chegaralash bilan jamgarmani
shakllantirishga samarali tasir korsatmogi lozim. Jamgarma
mablaglarni shakllantirishda tijorat banklari depozit siyosatining
tasiri katta. Omonatchilarga yuqori foizlardan tashqari, bank
kreditlariga yuqori kafolat va ishonchlilik kerak. Omonatlarni
qoyishda xavfsizlik bilan bir qatorda mijoz tijorat banki faoliyati
togrisida yetarlicha malumotga ega bolishi va bu bilan u bankning
moliyaviy ahvoliga baho bera olishi mumkin.
Òijorat banklari faoliyatida asosiy orinni korxona, tashkilotlar,
aholi va turli subyektlarni kreditlash egallaydi. Kreditlash ja-
rayonini tashkil qilishda bank moliyaviy vositachi rolini oynaydi.
U bosh turgan mablaglarni jalb qiladi va oz nomidan mijoz-
larga vaqtincha foylanishga beradi. Bank krediti hisobidan iqtiso-
diyotning muhim tarmoqlari sanoat, qishloq xojaligi, savdo
19
va boshqalar moliyalashtiriladi va ishlab chiqarishni kengayti-
rishga asos boladi.
Òijorat banklari shartnoma asosida bir-birlarining mablaglarini
depozit, kredit shaklida jalb etishlari, joylashtirishlari, oz ustavlarida
korsatilgan boshqa ozaro operatsiyalarni amalga oshirishlari
mumkin.
Mijozlarga kredit berish va oz zimmasiga olgan majburiyatlarni
bajarish uchun mablag yetishmay qolgan taqdirda tijorat banklari
kredit resurslari olish uchun Markaziy bankka murojaat qilishlari
mumkin.
Òijorat banklari operatsiyalari boyicha foiz stavkalari ularning
ozlari tomonidan mustaqil belgilanadi. Ammo bu stavkalar davlat
pul-kredit siyosatining bosh yonalishlarida belgilab beriladigan
foiz stavkalari siyoatiga asoslangan bolishi lozim.
Bozor iqtisodiyotiga otish davrida qimmatli qogozlar
bozorining yaxshi taraqqiy etmagan bosqichlarida iqtisodiyotda
mavjud bolgan asosiy moliyaviy resurslar banklarga omonatlarni
jalb qilish orqali amalga oshiriladi.
Banklarning keyingi funksiyasi bu mustaqil subyektlararo to-
lov operatsiyalarini amalga oshirish funksiyasidir. Rejali iqtiso-
diyot davrida barcha tolovlar bir davlat banki orqali amalga
oshirilgan, hisob-kitoblarning bunday tizimida tolovlarni amalga
oshirishda davlat ozi kafil bolardi. Mustaqil tijorat bank tizimini
shakllantirish hisob-kitob tizimining ajralishiga olib keladi va
banklar oz zimmalariga oladigan risk darajasini kopaytirdi. MFO
hisob varaqlaridan foydalangan holda amalga oshiriladigan hisob-
kitoblar orniga banklararo hisobning korrespondent schyotlarga
otishi ham risk darajasining kopayishiga olib keldi. Bunday sha-
roitda tijorat banklari mijozlar hisob-kitoblari boyicha tolovlarni
oz vaqtida amalga oshirishilishi boyicha masuldir.
Bozor iqtisodiyotiga asoslangan barcha mamlakatlarda ti-
jorat banklari iqtisodiyotning tolov mexanizmida yetakchi orin
tutadi.
Bankning ustav kapitali aksiyalar nominal qiymatini pasaytirish
yoki aksiyalar umumiy sonini qisqartirish, jumladan, keyinchalik
ularni tolash sharti bilan sotib olish orqali kamaytirilishi mumkin.
20
Bank faoliyati bu jami bank operatsiyalari va bu operatsiya-
larni bajarishda kerakli resurslar, xizmatlar va axborotlar bilan
taminlash faoliyatidir. Bank oz maqsadlariga erishish yolida doimo
yangi vositalarni jalb qilish va ulardan foydalanish imkoniyatlarini
qidirishi lozim. Bank minimum xarajat qilib, samarali va yuqori
darajalarga erishish yollarini topishi lozim.
Bank menejment tizimi ikki blokka (1.2-jadval) bolinadi:
• moliyaviy menejment;
• personalni boshqarish.
1.2-jadval
Bank menejmenti tizimi
Moliyaviy menejment bank maqsadlari va vazifalariga mos holda
pul resurslari harakatini, ularni shakllantirish va joylashtirishni
boshqarishni qamrab oladi.
Moliyaviy menejmentning asosiy yonalishi bolib bank siyosati,
bank marketingi, aktiv va passivlarni boshqarish, bank likvidliligini
boshqarish va hokazolar hisoblanadi.
Moliyaviy menejmentning oziga xos xususiyati yagona bank
tizimida iqtisodiy hodisalarni boshqarishning yagona boshqarish
texnologiyasining yoqligidir. Chunki moliya bozorida raqobatning
mavjudligi sababli har bir bank oz siyosatini ozi ishlab chiqadi.
Doimiy ozgaruvchan iqtisodiyotda bankdan bank ishidagi usullarni
saralashni va takomillashtirishni talab qiladi.
Personalni boshqarish bank menejmenti tizimining ikkinchi
qismi bolib hisoblanadi. Personalni boshqarish ishchilarning
Moliyaviy menejment
Personalni boshqarish
• Bank siyosati
• Aktiv va passivlarni boshqarish
• Likvidlilikni boshqarish
• Foydani boshqarish
• Oz kapitalini boshqarish
• Kredit bolimini boshqarish
• Bank risklarini (valuta, foiz va h.k.)
boshqarish
• Informatsion tizimni tashkil qilish
• Mehnat motivatsiyasi
• Bankning tashkiliy tuzilmasi
• Kadrlarni joylashtirish
• Kadrlarni tayyorlash va qayta
tayyorlash tizimi
• Nazoratni tashkil qilish
• Lavozimga kotarish tizimi
• Kollektivdagi muomala tamoyili
21
bilimlarini va tajribalarini samarali ishlatishga yonaltirilgan. Bu
moliyaviy menejmentni samarali boshqarishning asosiy shartidir.
Personalni boshqarish oz ichiga mehnatni motivlashtirish va
xodimlar mehnatini tahlil qilish, mehnat haqi mexanizmini ken-
gaytirish va taqsimlash, nazoratni tashkil qilish, kollektivdagi muo-
mala munosabati tamoyilini yolga qoyishni qamrab oladi.
Personalni boshqarishda psixologiya va ishbilarmon etikasi il-
miy asos bolib hisoblanadi. Har bir xodim bilan til topishga bu
asoslar yordam beradi.
Bank menejmentini baholash katta ahamiyatga egadir. Chunki
boshqaruvchi orqali bankning umumiy bank tizimidagi raqobat-
bardoshligi taminlanadi.
Quyidagi hollardan menejmentning notogri yolga qoyil-
ganligini korish mumkin:
• bank boshqaruvchisi va uning xodimlarining bank bosh-
qaruvida layoqatsizliklari tufayli yol qoyilgan texnik xatolarida;
• banklararo kreditlarni jalb qilish orqali hosil bolgan qiyin
moliyaviy ahvolini berkitish;
• aktivlar va yoqotishlarning real holatini berkitish orqali hiso-
botlar tuzish;
• togridan togri aldash va firibgarlik.
Notogri menejmentni tartibga solish davlat nazorat organlari-
ning vazifasidir. Ular boshqarishni yolga solishda menejerlarni
almashtirish, bankni yopish yoki qayta tashkil qilish huquqiga egadirlar.
1.4. Marketing bank menejmentining bir qismi sifatida
Bugungi kunda juda katta ozgarishlar yuz bermoqda. Bozor
iqtisodiyotiga otish goyasi tarafdorlari tobora kopayib bormoqda.
Bank sohasiga qiziqish ortmoqda. Òijorat banklari tashkil etil-
moqda, mavjudlari yiriklashib, raqobatga bardosh berolmaganlari
yoq bolib ketmoqda. Boshqa moliya institutlari ham yaratil-
moqda. Zamonaviy bank sohasi bu har qanday davlat milliy
xojaligining muhim sohasidir. Songgi yillarda bu soha juda katta
ozgarishlarga uchradi. Amerikalik tadqiqotchilar yuz berayotgan
22
ozgarishlarni «moliyaviy inqilob» deb tariflamoqdalar. Bank
tizimining barcha qismlari ham ozgarib bormoqda. Bunda bank
tizimlaridagi dinamik siljishlar jiddiy ozgarishlar bilan belgilanadi.
Zamonaviy marketing mutaxassislar tomonidan maksimal
foyda olish maqsadida bozorni va mijozlarning haqiqiy ehtiyoj-
larini kompleks organish asosida bank (firma)ning tovarlar ishlab
chiqish, ishlab chiqarish va sotish, xizmatlar korsatish boyicha
butun faoliyatini tashkil qilish tizimi sifatida qaraladi.
Haqiqiy bank tizimining yaratilishi tijorat banklari tomonidan
zamonaviy marketing usullari va yollarini joriy etish zaruratiga
olib keldi. Bank faoliyatining internatsionallashuvi va univer-
sallashuvi, xorijiy banklar bilan raqobatning kuchayishi, shu-
ningdek, bankdan tashqari muassasalar: sugurta, brokerlik tash-
kilotlari, turli fondlar, savdo-sanoat va moliyaviy korporatsiyalar
shaklida bank raqobatchilarining paydo bolishi ham shuni ta-
qozo etadi. Raqobat kurashida jon saqlash uchun banklar har
bir mijoz uchun kurashishi kerak. Bunday sharoitlarda bank
marketingi alohida ahamiyat kasb etadi.
Marketing kompaniyalar, firmalar, banklar faoliyatini boshqa-
rish va tashkil qilish tizimi sifatida malum bolib, u bozorda yuz
berayotgan barcha jarayonlarni hisobga oladi. Bank marketingi oziga
xos xususiyatlari tufayli alohida marketing sohasini tashkil qiladi.
Bu bank faoliyatining tashqi va ichki mafkurasi, strategiyasi,
taktikasi va siyosati bolib, muayyan ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy
vaziyat bilan belgilanadi. Bank tizimidagi songgi ozgarishlar, bu-
gungi kunda xojalikdagi haqiqiy ahvol banklarning zamonaviy
marketing usullari va uslublarini ozlashtirish zaruratini keltirib
chiqardi.
Bank faoliyatining universallashuvi, uning ananaviy opera-
tsiyalar chegarasidan chiqib ketishi, xorijiy banklar bilan raqo-
batning kuchayishi, bankdan tashqari muassasalar shaklida
raqobatchilarning paydo bolishi ham shuni taqozo etadi. Raqobat
kurashida golib bolish uchun banklar yangi xizmatlar turlarini,
biznesning yangi shakllarini ozlashtirmoqdalar, birinchi oringa
aksiyadorlarning manfaatlarini qoyish bilan birga, har bir mijoz
23
uchun kurashmoqdalar. Ayni paytda bank marketingi bank
xizmatchilarining yangi tafakkuri bilan ishlashning muayyan texnik
usullari birikuvi sifatida qaraladi. Marketing barcha bank bolin-
malari ishining asosini tashkil qilmoqda. Bozor organilmoqda,
zarur axborot toplanmoqda, u tahlil qilinib, uning asosida bo-
zorni ozlashtirish strategiyalari ishlab chiqilmoqda.
Yuridik va jismoniy shaxslarning kopchiligi qanday jon saqlash,
iqtisodiy faoliyatning qanday sohasida oz bilimlari, konikmalari
va mahoratlarini ozi uchun eng foydali darajada qollash yoki
qanday qilib (va qayerga) jamgarilgan mablaglarni maksimal foyda
keltiradigan qilib joylashtirish, yoqotishlar yuz bergan taqdirda
esa, ularni minimallashtirish haqida qaygurmoqda.
Bank sohasida marketing iqtisodiyotning boshqa sohalaridagi-
dek funksiyalarni bajaradi va xuddi shunday tamoyillar asosida
quriladi. Marketing yaxlit konsepsiya sifatida bank sohasida AQSHda
otgan asrning 80-yillari oxirida qaror topgan.
Banklarning marketing strategiyasiga otishining asosiy sa-
babi banklar ortasida ham, shuningdek, banklar va bankdan
tashqari kredit tashkilotlari ortasida ham raqobatning kuchayi-
shidan iborat.
Bank marketingining oziga xos xususiyati bankdagi butun
boshqaruv tizimini kredit-moliya sohasida yuz berayotgan ja-
rayonlarga qaratishdan iborat. Marketing xatti-harakatlari obyekti
puldir, shuning uchun bank sohasida marketing birinchi navbatda
pul aylanmasini tezlashtirishga qaratilgan.
Bank mahsulotlari bu bank hisob raqami, depozit, veksel,
chek korinishidagi hujjat; kiritma yoki kredit boyicha foiz va h.k.
Bank mahsulotlarining asosiy xususiyatlariga quyidagilar kiradi:
• noashyoviy yoki hujjatli shakl;
• mahsulot vaqt doirasi bilan cheklangan;
• shartnoma shaklini olgan;
• boshqa kredit-moliya muassasalari tomonidan tez nusxalanadi.
Bank xizmati pul aylanmasini tashkil qilish va mijozlarga
turli bank mahsulotlarini taklif qilish boyicha oziga xos faoliyat.
Kredit tashkilotlari xizmatlari mijozlar guruhlari va operatsiyalar
24
turlari (aktiv va passiv) boyicha tasniflanadi, bunday guruhlash-
dan kelib chiqib marketing usullari va vositalari belgilanadi. Pas-
siv operatsiyalar boyicha bank pullarning «xaridori» sifatida, aktiv
operatsiyalarda esa oz xizmatlari ishlab chiqaruvchisi va sotuvchisi
sifatida ish tutadi. Marketing xususiyati shundan iboratki, har ikkala
holda banklar mijozlar bilan munosabatda boladilar.
Banklar risklarini uch guruhga bolish mumkin:
• istemolchilar talabi dinamikasiga, taklif etilayotgan xizmat-
lar toplamiga, mijozlar va boshqa kontragentlarning tolov qobi-
liyatiga, valuta, qimmatli qogozlar qiymati dinamikasiga va h.k.larga
bogliq bolgan tijorat risklari;
• siyosiy risklar, ichki va tashqi bozorlardagi inflatsiya, tabiiy
ofatlar, milliy valutaning konvertatsiyalanishi va uning kursi dina-
mikasi va h.k.;
• mijozlarning vijdonsizligi tufayli kelib chiqadigan risklar.
Bunday qaltisliklarni kamaytirish uchun mijozlar kredit qo-
biliyatini ham, bankning oz moliyaviy barqarorligini ham mun-
tazam tahlil qilib borish kerak. Bank tadbirkorligida marketing
faoliyatining konsepsiyasi bu istemolchiga qaratilgan maqsad
falsafasi va bank strategiyasi. U, umuman, moliya-kredit tizimiga
va, xususan, bankga tasir qiluvchi barcha korsatkichlarni tahlil
qilishga asoslanadi. Marketing konsepsiyalari asosida bank fao-
liyatini optimallashtirish boyicha takliflar tayyorlanadi, bankning
ichki va tashqi faoliyati kompleks tarzda rejalashtiriladi.
Bank tadbirkorligida quyidagi marketing konsepsiyalari qol-
lanilishi mumkin:
1. Ishlab chiqarish konsepsiyasi yoki bank texnologiyalarini
mukammallashtirish konsepsiyasi. Unga kora mijozlar narxi yuqori
bolmagan xizmatlardan foydalanadilar. Shu munosabatda, maz-
kur konsepsiyaga amal qiladigan banklar koproq yuqori sama-
radorlikka ega bolgan ananaviy xizmatlarni taklif qiladi. Mazkur
bank konsepsiyasi quyidagi sharoitlarda tanlanadi:
• bankning haqiqiy va potensial mijozlari asosiy qismining
daromadi yuqori bolmaganda;
• muayyan bank xizmatlariga talab tez osib borayotganda;
25
• bankning mijozlar bazasi osayotganda, bu uning shartli
doimiy sarf-xarajatlarining qisqarishiga olib keladi, bozorda
bankning alohida xizmatlari ulushini oshirish uchun mablaglar
ajratish imkonini beradi.
Marketingning ishlab chiqarish konsepsiyasiga amal qiladigan
banklar rahbariyatining say-harakatlari, birinchi galda, mijozlar-
ning bankni tanlashdagi motivatsiyasini va ularning bir bankdan
boshqasiga otib ketishiga undovchi omillarni organishga hamda
bank texnologiyalarini takomillashtirish asosida mijozlar bazasini
oshirish boyicha takliflarni tayyorlashga qaratilgan bolishi lozim.
2. Mahsulot konsepsiyasi yoki bank xizmatlarini takomillash-
tirish konsepsiyasi. Asosiy tamoyil mijozlarga taklif qilinayotgan
xizmatlar raqobatchilarning xuddi shunday xizmatlaridan sifati va
xususiyatlari boyicha yuqoriroq bolsin. Bu istemolchilarga juda
katta afzallik beradi. Bu holda banklar xizmatlar sifatini oshirishga
ancha kop kuch sarflaydi. Mahsulot konsepsiyasiga koproq xiz-
matlarining noananaviyligi, individualligi, bazida ancha qim-
matligi va oziga xos noyobligi bilan ajralib turuvchi banklar va
moliya-kredit institutlari amal qiladilar. Bunday xizmatlarga lizing
va auditorlik xizmatlarini misol qilish mumkin. Marketingning
mahsulot konsepsiyasi quyidagilarga asoslanadi:
• korsatiladigan bank xizmatlarining sifat tavsiflariga;
• xizmatlar sifatiga tasir qiluvchi siyosiy va iqtisodiy konyunk-
turani hisobga olishga;
• bank xizmatlarini korsatishda risklarning pasayishiga.
3. Savdo konsepsiyasi yoki tijorat harakatlarini intensifikatsiya-
lash konsepsiyasi. Marketing tadqiqotlari asosidagi faol axborot va
bank xizmatlarini reklama qilishga asoslanadi va mijozlarni jalb
qilishning zaruriy darajasini, xizmatlarni sotish hajmlarining orti-
shini taminlaydi. Ushbu konsepsiyaga xos uslub: banklar tomonidan
mijozlarga kompleks xizmatlar, jumladan, banklarga xos bolmagan
noananaviy xizmatlar korsatish orqali ularni kengroq jalb qilish
maqsadida sugurta kompaniyalari, pensiya jamgarmalari, lizing
kompaniyalarini tashkil qilish. Uning maqsadlari orta muddatli: bank
xizmatlari istemolchilarining etiborini qozonish, xususan, tajovuz-
kor reklama kampaniyasini olib borish va ozini faol sotish orqali.
26
4. Ananaviy marketing konsepsiyasi. Unga muvofiq bank xiz-
matlarini istemol qilish hajmlarining oshirilishini alohida aholi
qatlamlarining mazkur xizmatlarga bolgan ehtiyojlarini tahlil qi-
lish va talabini motivatsiyalashni olib borish hamda bank xizmat-
larini tarqatish boyicha manzilli takliflarni ishlab chiqish orqali
taminlash mumkin. Marketing bu yerda xizmatga bolgan talabni
tahlil qilishdan boshlanadi, shundan song xizmatni ilgari surish
boyicha takliflar va dasturlar tuziladi. Konsepsiya quyidagi omillar
bilan bogliq:
• bank xizmatlariga talabning toliq qondirilishi;
• banklarning bir qismi tashqi va ichki infratuzilmaga ega;
• davlat va xalqaro moliya bozorlarining rivojlanishi;
• pul resurslarining cheklanishi.
Mazkur konsepsiyaga amal qiladigan banklar boshqalarga qa-
raganda koproq oz brendiga ega boladi va toliq xizmatlar kom-
pleksini taklif qiladi.
5. Ijtimoiy axloqiy marketing konsepsiyasi. U shunga asosla-
nadiki, bank strategiyasi potensial mijozlarning ehtiyojlari va umu-
man jamiyatning manfaatlariga qaratilgan boladi. Konsepsiya va-
riantlaridan bittasi «7 S konsepsiyasi» 1.1-chizmada keltirilgan.
Ushbu konsepsiya tarkibiy qismlarini korib chiqamiz.
Bank
mijozlari
S 1
Muvofiq-
lashtirish
S 4
Sifat
S 5
Madaniyat
S 7
Raqobat
S 6
Kadrlar
S 2
Kommuni-
katsiya
S 3
1.1-chizma. Ijtimoiy yonaltirilgan «7 S konsepsiyasi» elementlari.
27
S 1 bank mijozi yoki bank xizmatining istemolchisi. Banklar
ortasida raqobatning keskinlashishi har bir mijoz bilan munosa-
batlarni yaxshilash muammaosiga, bank va mijoz ortasida hamkor-
lik munosabatlarini yolga qoyishga alohida etibor berilishini ta-
qozo etmoqda, chunki bu raqobat kurashida ularga ustunlik beradi.
S 2 kadrlar. Bank, kontragent va mijozlarni birlashtiradigan,
bankning raqobatbardoshligiga jiddiy tasir korsatadigan element.
Kadrlar malakasi har qanday bank faoliyatining samaradorligini
belgilab beradi.
S 3 kommunikatsiya. Bu bank goyalari va u yoki bu xizmat
haqidagi qoidalarini bank xizmatlari istemolchilariga yetkazish
usullari va shakllaridir. Bu texnologik taminot, hamkor uchun
axborotning toliqligi, goyalarni ifodalashning aniq va londaligi,
munosabatlardagi farosatlilik, barcha darajalardagi muloqotlar
jarayonlarida punktuallik va qatiylik.
S 4 muvofiqlashtirish. Bank muassasasi faoliyati obyektlari
va subyektlari ortasida strategiyani optimal amalga oshirishning
zaruriy elementi sifatida togri va teskari aloqaning mavjudligi.
S 5 sifat. Bu mijoz ehtiyojlarini qondira oladigan xiz-
matlar tavsiflari yigindisi.
S 6 raqobat. Bank xizmatlari ishlab chiqaruvchilarining
istemolchi uchun kurashi, ozaro tasirlashuvi jarayoni.
S 7 madaniyat. Ushbu element uning tilga olingan barcha
komponentlarini qamrab oladi va bankning korporativ mada-
niyatini aks ettiradi.
Barcha tarkibiy qismlarni korib chiqib, xulosa qilish mumkinki,
mijozlar talablarini qondirish jarayonida banklar oz daromadini
shakllantiradi, jamiyat esa budjet ajratmalari yoki ijtimoiy
dasturlarni kreditlash shaklida foyda koradi.
Marketing kompleksi bu marketingning nazorat qilinadigan
ozgaruvchan omillari toplami bolib, ularning yigindisi firma
tomonidan maqsadli bozorning ozi uchun maqbul bolgan javob
tasirini keltirib chiqarish niyatida qollaniladi.
Marketing kompleksi oz ichiga tortta tarkibiy qismni oladi.
Bular: tovar, narx, taqsimlash usullari, ragbatlantirish usullari.
28
Òayanch iboralar
Bank marketingi va menejmenti, rejalashtirish, tahlil, tartibga solish,
nazorat qilish, bank resurslari, bank likvidliligi, bank menejmentining
asosiy tamoyillari, moliyaviy menejment, personalni boshqarish.
Nazorat savollari
1. Bank marketingi va menejmenti deganda nimani tushunasiz?
2. Bank marketingi va menejmentining asosiy vazifalari nimalardan
iborat?
3. Bank menejmentining asosiy tamoyillarini sanab bering.
4. Bank menejmenti qanday tizimlardan iborat?
5. Moliyaviy menejment nima?
6. Personalni boshqarish deganda nima tushuniladi?
Òavsiya etilgan adabiyotlar
1. Ozbekiston Respublikasining «Markaziy bank togrisida»gi
Qonuni. 1995-yil 21-dekabr.
2. Ozbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati tog-
risida»gi Qonuni. 1996-yil 25-aprel.
3. Abdullayeva Sh.Z. Bank ishi. Darslik. Ò.: «IQTISOD-MOLIYA»,
2010.
4. Abdullayeva Sh.Z. Pul muomalasi va kredit. Oquv qollanma.
Ò.: «ILM ZIYO», 2009.
5. Abdullayeva Sh.Z., Z.B. Safarova. Òijorat banklari moliyaviy
resurslarini boshqarish. Ò.: «IQTISOD-MOLIYA», 2008.
6. Ñòàðîäóáöåâà. Å.Á. Îñíîâû áàíêîâñêîãî äåëà. Ó÷åáíèê. Ì.:
ÔÎÐÓÌ: «ÈÍÔÐÀ-Ì», 2006.
7. Xudoyberdiyev Z.Y., Xomitov K.Z. Bank menejmenti. Ò.:
«IQTISOD-MOLIYA», 2006.
29
2-bob. BANK BOSHQARUVINING ÒARKIBIY ÒUZILISHI
VA BOSHQARISHNI ÒASHKIL EÒISHNING
ZAMONAVIY YOLLARI
2.1. Òijorat banklari boshqaruvining tarkibiy tuzilishi
Ozbekiston Respublikasida xorijiy banklar va har qanday
mulkchilik shakliga asoslangan banklar faoliyat korsatishi mum-
kin. Ozbekiston Respublikasida faoliyat korsatayotgan tijorat
banklari turli mulkchilikka asoslangandir.
Odatda, Ozbekistonda banklar aksionerlik jamiyati korini-
shida tashkil etiladi. Aksionerlar bankning ustav fondiga qoshgan
hissalariga qarab bankning majburiyatlariga javobgardirlar. Ak-
sionerlar bank faoliyatini boshlash bosqichida bankdan bank tasis
qilingandagi qoshgan hissalari qaytarilishini talab qilish huqu-
qiga ega emaslar (bazi hollar bundan mustasno). Bu holat bank
barqarorligini, ishonchliligini tartibga solishda yordam beradi.
Bankning ustav kapitalini shakllantirish uchun davlat organ-
larining mablaglari, jamoa birlashmalari va fondlarining mab-
laglari, garov va kreditga olingan mablaglardan foydalanish mum-
kin emas.
Òijorat banklarining tashkiliy tuzilishi aksionerlik jamiyati
tuzilishiga oxshashdir. Òijorat bankining oliy organi aksiyadorlar-
ning umumiy yigilishi hisoblanadi. Bu yigilishlarda aksiyador-
larning vakillari va aksiyador korxonalarning rahbarlari ishtirok
etadilar. Aksiyadorlarning umumiy yigilishi korib chiqishga qo-
yilgan masalalar boyicha qaror qabul qilishi uchun aksiyador-
larning kamida 3/4 qismi ishtirok etishi lozim.
Aksionerlarning umumiy yigilishi, bank kengashi va boshqaruvi
bankning boshqaruv organlari hisoblanadi.
30
Bank kengashi omonatchilar va aksiyadorlarni himoya qilish
maqsadida:
• bank faoliyatini, shu jumladan, kreditlash va mablaglarni
investitsiyalashning togriligini nazorat qilish;
• bank rahbarlarini ishga tayinlash va ishdan boshatish;
• bank kapitalining bir tekis osib borishini taminlab turish;
• bank siyosatini ishlab chiqish;
• qonun hujjatlariga rioya qilishni taminlash va boshqa vazifa-
larni amalga oshiradi.
Malumki, bank maxsus tashkilot bolib, malum turdagi tovar
ishlab chiqaradi, yani bosh pul mablaglarini jalb qiladi, kredit
beradi, hisob-kitob, valuta va boshqa operatsiyalarni amalga oshi-
radi, keng kolamdagi xizmatlar turini yuridik va jismoniy shaxs-
larga taqdim etadi. Bank xizmatlari pullik va tijoriy xarakterga ega,
chunki banklar pullar bilan savdo-sotiq qiladi. Banklarning ti-
jorat tashkilot sifatidagi malum vazifa va operatsiyalarni ba-
jarishining mohiyati uning tashkiliy tuzilishiga, boshqaruv appa-
ratining tuzilmasida oz izini qoldiradi.
Bankning tijorat tashkiloti sifatidagi mohiyati uning aniq funk-
siyalarni va operatsiyalarni amalga oshiruvchi boshqaruv appa-
ratining tarkibiy tuzilishida namoyon boladi.
Òijorat banklari oz strukturasiga egadir. Bank strukturasi de-
ganda, uning faoliyatini taminlovchi jami bank bolimlari (sek-
torlar, boshqarmalar) tushuniladi.
Banklar quyidagi turlarda bolishi mumkin: universal, ix-
tisoslashgan, investitsion, ipoteka, jamgarma va hokazolar. Bank-
lar aksiyadorlik jamiyati kabi ochiq turdagi yoki yopiq turdagi
aksiyadorlik banklari bolishi mumkin. Aksiyadorlar safiga kirish
aksiyalarni sotib olish yoli bilan amalga oshiriladi. Huquqiy va
jismoniy shaxslar banklarning aksiyadorlarini sotib olishi va
aksiyadorlar bolishi mumkin.
Bazi tijorat banklari paylar (badallar) hisobidan tashkil qili-
nishi mumkin. Bu turdagi banklarning qatnashchilari ham hu-
quqiy va jismoniy shaxslar bolishi mumkin.
Xususiy banklar jismoniy shaxslarning pul mablaglari hiso-
bidan tashkil qilingan banklar hisoblanadi.
31
Bajaradigan operatsiyalariga qarab tijorat banklari universal
va maxsus banklarga bolinadi.
Universal banklar xilma-xil operatsiyalar bajarish, har xil
xizmatlarni amalga oshirish xususiyatiga ega boladi. Maxsus
banklar malum yonalishlarga xizmat korsatib, oz faoliyatini
shu yonalishlarda yutuqlarga, samaradorlikka erishishga bagish-
laydi. Bunday banklarga tarmoqlarga xizmat korsatuvchi banklar,
eksport-import operatsiyalarini olib boruvchi banklar, investitsiya
banklari, ipoteka-zamin banklarini kiritish mumkin.
Joylashish belgisiga qarab tijorat banklari: xalqaro, respublika,
mintaqaviy, viloyat banklariga bolinishi mumkin.
Òarmoqlarga xizmat korsatishga qarab: sanoat, qurilish, qish-
loq xojaligi, savdo va boshqa banklarga bolinadi. Banklar qaysi
turga tegishli bolishidan qati nazar quyidagi majburiy boshqaruv
bloklariga ega boladi:
1. Bank kengashi.
2. Boshqaruv (direktorlar kengashi).
3. Boshqaruvning umumiy faoliyati.
4. Òijorat faoliyati.
5. Moliya.
6. Avtomatlashtirish.
7. Administratsiya (mamuriyat).
Birinchi blok bank kengashi. U bank tasischilaridan tashkil
topgan bolib, ularning soni har xil bolishi mumkin. Har bir
tasischining ustav kapitaldagi ulushi 35% dan oshmasligi lozim.
Bank kengashi bank faoliyatining asosiy yonalishini, kredit
siyosati va bankning boshqa rejalarini korib chiqish, daromad,
xarajatlar, foyda rejalarini tasdiqlash, shubalarni ochish yoki
yopish masalalarini korib chiqish kabi masalalar bilan shu-
gullanadi.
Bank boshqaruvi bank faoliyatiga bevosita rahbarlik qiladi.
Bank boshqaruvi aksiyadorlarning umumiy yigilishi va direktorlar
kengashi oldida javobgardir. Bank boshqaruvi boshqaruv raisi,
rais orinbosari va boshqa xodimlardan tarkib topgan. U oz fao-
liyatini Nizom va yoriqnomalarga asoslangan holda amalga oshiradi.
32
Jahon amaliyotida eng qulay mulk shakli bolib aksionerlik mulk
shakli hisoblanadi. Bunda tasischi va aksioner bolib turli mulk
egalari bolgan yuridik va jismoniy shaxslar ishtirok etadi.
Bank kengashi yillik bank hisobotini tasdiqlaydi, tasischilar va
paychilarning yillik yigilishlarini tashkil qiladi, bank faoliyatining
strategik qarorlarini qabul qilishda qatnashadi.
Bank kengashi azolari kamida besh kishidan iborat bolishi
lozim. Aksiyadorlardan tashqari bank sohasi olimlari va mutaxas-
sislari ham bank kengashi azosi bolishlari mumkin.
Ikkinchi blok boshqaruv (direktorlar kengashi). Umumiy
bank boshqaruviga javob beradi; bank faoliyatining strategik
yonalishlarini tasdiqlaydi. Boshqaruv tarkibiga bankning yuqori
mansabdagi boshqaruvchilari (menejerlar), bankning boshqa-
ruvchisi (prezidenti) va uning orinbosarlari, bankning muhim
bolimlarining boshliqlari kiradi.
Bank boshqaruvini direktorlar kengashi amalga oshirar ekan,
unga qoshimcha tarzda bank boshqaruvini kuzatish va nazorat qi-
lish masuliyati ham yuklatilgan. Direktorlar kengashi azolari-
ning tarkibi va saylanish muddati tijorat bankining nizomi bilan
belgilanadi.
Boshqarmaga kredit uyushmalarining mulkiga toliq yoki qisman
egalik qiluvchi shaxslar ham kiradi.
Uchinchi blok umumiy muammolarni yechish boshqar-
masiga rejalashtirish, bank faoliyatini prognozlashtirish va meto-
dologiyani tayyorlash, yuridik va xavfsizlik xizmatlarini tashkil
qilish kiradi.
U bankning maqsadini rivojlantirishni taminlash, oz oldiga
qoygan masalalarni bajarish, daromad va xarajatlarni tartibga so-
lish, resurslar bilan taminlash maqsadida tashkil qilingan.
Òortinchi blok tijorat faoliyati. U har xil bank xizmatlarini
oz ichiga oladi (kreditlash, investitsiyalash, valuta, trast va boshqa
aktiv operatsiyalar). Bunday faoliyatga mijozga xizmat korsatish
bilan bogliq bolgan barcha pullik xizmatlar kiradi. Òijorat faoliyatiga
kredit boshqarmasi, operatsion boshqarma, qimmatli qogozlar
va valuta operatsiyalarini amalga oshiruvchi boshqarma va h.k. kiradi.
33
Kredit boshqarmasi kredit portfelini shakllantirish, mijozlarni
kreditlash, ssudalarning taminlanganligi ustidan nazorat qilish,
filiallarning kredit faoliyati ustidan nazorat qilish, kredit opera-
tsiyalarining tahlili va metodologik taminlanganligi boyicha hamma
ishlarni bajaradi.
Kredit portfelini shakllantirish bolimi. Kredit olish uchun
berilgan murojaatnomalarni (ariza) korib chiqadi; shartnomalarni
ekspertizadan otkazadi; mijozlarning moliyaviy faoliyatini tahlil
qiladi va ularning ustav hujjatlarini tekshiradi va shu bilan birgalikda
bankning kredit qomitasiga yirik kreditlar yuzasidan oz takliflarini
beradi; bank kafolatini berish yuzasidan takliflarni organadi.
Kredit bolimi kredit shartnomasini rasmiylashtiradi va ssuda
berishni tugatish boyicha operatsion boshqarmaga korsatma
berishni tayyorlaydi; asosiy qarzni va foizlarni oz vaqtida tolash
ustidan nazoratni amalga oshiradi; uzaytirilgan kreditlar boyicha
qoshimcha hujjatlarni rasmiylashtiradi; mijozning moliyaviy ho-
lati ustidan strategik tahlil otkazadi; har oyda kreditlar holati va
tolangan foizlar togrisida hisobot tayyorlaydi.
Bolim xodimlari kredit qoyilmalarning strukturasini opti-
mallashtirish boyicha takliflar beradilar, mijozlarni kreditlash
boyicha yangi shakllar va metodologiyalarni kiritadilar.
Kreditning taminlanganligi ustidan nazorat qilish bolimi.
Garov va garov shartnomalarini rasmiylashtiradi; garovga qabul
qilingan qiymatliklar holati ustidan nazoratni amalga oshiradi;
umidsiz kreditlarni hisobdan chiqarish togrisida takliflarni aytadi;
ozgartirilgan kreditlarni tugatish mexanizmini takomillashtiradi.
Filiallarning kredit faoliyatini nazorat qiluvchi bolim. Or-
natilgan limitlarning bajarilishi ustidan nazorat olib boradi; limitga
murojaatlarni va uni amalga oshirishni korib chiqadi; kredit
ishlarining holatini tekshiradi va tahlil qiladi.
Metodologiya va tahlil bolimining vazifalari. Normativ huj-
jatlarni ishlab chiqarish; yillik va kvartallik hisobot tayyorlash; kre-
dit bozori konyunkturasini tahlil qilish, foiz stavkasi dinamikasini
organish; kredit qoyilmalari strukturasi va foiz stavkalarini ta-
komillashtirish boyicha takliflar beradi.
34
Kredit boshqarmasiga jalb qilingan resurslarni aktiv operatsiya-
larga joylashtirishni amalga oshiruvchi resurslar bolimi ham kiradi.
Bank xizmatlari orasida etiborli orinni komission mukofot
oladigan hisob-kitob operatsiyalari egallaydi.
Operatsion boshqarma naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimida bank
ishini tashkil qiladi. U tolov hujjatlari orqali hisob-kitoblar,
joriy va ssuda schyotlar boyicha toliq xizmat korsatadi. Operatsion
bolim xodimlari mijozlarga quyidagi xizmatlarni korsatadi:
korxonalar, tashkilotlar, korporatsiyalar, jismoniy shaxslardan oz
hisob varagidan pul mablaglarini olish uchun tolov hujjatlarni
oladilar; hisob-kitob chekini qabul qiladi va beradi; akkreditivlar
boyicha operatsiyalarni otkazadi; mijozlarga tolov hujjatlarini
togri toldirishda komaklashadi.
Òijorat banklarining qimmatli qogozlar boyicha operatsiyalar
boshqarmasi qimmatli qogozlarni qabul qiladi va hisobini yuritadi.
Bundan bank qilgan ishi uchun malum komission mukofot oladi.
Beshinchi blok daromadlar va xarajatlar hisobini va oz
faoliyati hisobini taminlaydi. Moliyaviy blokka quyidagi bolimlar
kiradi: buxgalteriya, ichki bank hisob-kitoblari va korrespondentlik
aloqalari bolimi, kassa va naqd pul yigish huquqiga ega bolgan
bank inkassatsion xizmatlari.
Oltinchi blok avtomatlashtirish bloki. Òijorat banki struk-
turasining majburiy elementi hisoblanadi. Chunki pul oqimlarini
(kreditlash; hisob-kitoblar va boshqa operatsiyalar) qolda tar-
tibga solish mumkin bolmaganligi sababli texnika vositalari
kompleksi zarurdir.
Yettinchi blok administratsiya (mamuriyat). Bunga xodimlar
bolimi (personalni boshqarish) kiradi. Bu bolim ishchilar bilan
taminlaydi; aniq lavozimda ishlamoqchi bolgan nomzodlarni
tanlaydi; ishchilarning malakasini oshiradi; personalni ishga qabul
qiladi va boshatadi.
Banklar ortasidagi raqobat paytida yuqori darajali personal
asosiy orinlarni egallaydi.
Shuningdek, mazkur blokka kotibiyat, devonxona va inshoot-
larni kapital tamirlash xizmati bolimlari ham kiradi.
35
2.2. Bank faoliyatini boshqarishni tashkil etish asoslari
Rentabelikka erishish bank tarkibi shakllanishining oxirgi
maqsadidir. Shunga asosan bank tarkibi turgunlikda turmasligi, u
doimo ozgaruvchan bolishi kerak.
Rivojlanish strategiyasiga asoslangan banklar oz tarkibini
ertangi kunga moslashtirishi lozim. Òarkibining ozgaruvchanligi
joriy faoliyatning ozgaruvchanligiga bogliqdir. Bank bozori tahlili
bank ayrim operatsiyalarining amalga oshirilishi bankning noren-
tabel rivojlanishining pasayishiga, boshqa bir operatsiyalarning
amalga oshirilishi rentabelli rivojlanishiga olib kelishini anglatadi.
Bu esa, oz navbatida, malum bolim faoliyatining qisqarishiga,
ikkinchi bir bolim faoliyatining kengayishiga olib keladi.
Kattaligi jihatidan orta bolgan banklarning tarkibi quyidagi
korinishda bolishi mumkin (2.1-chizma).
Ushbu chizmalar bank tarkibi qanday tuzilishi mumkinligidan
dalolat beradi. Har bir bank ozining foydasini kozlab, rivojlanish
konsepsiyasiga asosan oldiga qoyilgan maqsadlar va imkoniyatlardan
kelib chiqqan holda oz tarkibiy tuzilishini ozi tuzishi mumkin.
Bank kengashi
Bank boshqaruvi
Kredit
qomitasi
Taftish
qomitasi
Bank operatsiyalarini
rejalashtirish va rivojlantirish
bolimi
Bank likvidliligini
boshqarish bolimi
Iqtisodiy tahlil va mijozlarning
kreditga layoqatliligini
organish bolimi
Marketing bolimi
Bankning tijorat faoliyati
rejalarini va asoslarini
ishlab chiqish
36
Depozit operatsiyalari
boshqarmasi
Depozit operatsiyalari
bolimi
Fond bolimi
Xalqaro bank operatsiyalari
boshqarmasi
Valuta va kredit
operatsiyalari bolimi
Xalqaro hisob-kitoblar
bolimi
Vositachilik va boshqa
operatsiyalar boshqarmasi
Kafolatlar bilan
shugullanuvchi
bolim
Bank xizmatlari
bolimi
Qimmatli qogozlar
bilan operatsiyalar
bolimi
Kredit operatsiyalari
boshqarmasi
Mijozlarni qisqa va
uzoq muddatli kreditlash
bolimi
Kreditlash bilan bogliq
bolgan noananaviy bank
operatsiyalari
Aholini
kreditlash bolimi
Xizmatlar
Administrativ bolim
Revizion bolim
Huquq bolimi
Kadrlar
bolimi
EHMlarni
kiritish va ishlatish
bolimi
37
2.3. Bank strategiyasi va uni shakllantirish mexanizmi
Bank strategiyasi bu bank hujjatlarida rasmiy mustahkamlab
qoyilgan, uni bozorda faoliyat yuritishining eng asosiy maqsadlari
hamda ularni amalga oshirishga yondashuvlar yigindisi (2.2-chizma).
Mazkur tarifning ikkinchi tarkibiy qismi, xuddi birinchisidek,
juda muhimdir. Strategiyani ishlab chiquvchi qoyilgan maqsadni
amalga oshirishga nisbatan aniq bir yondashuvga tarif berar ekan,
bu bilan uni haqiqatan ham amalga oshirish mumkinligini
tasdiqlaydi. Strategiyani maqsadlar yigindisi deb tariflash esa uni
ish hujjatidan oziga mos amaliy qimmatga ega bolgan istaklar
royxati (niyatlar haqidagi qandaydir bayonnoma)ga aylantiradi.
Bank strategiyasida mustahkamlab qoyilgan yondashuvlarni
tanlash variantlari:
• muqobillik asosida (ikkita mutlaqo qarama-qarshi variant va
ehtimol, ular ortasidagi murosa);
Operatsion-hisob
boshqarmasi
Operatsion
bolim
Kassa operatsiyalari
bolimi
Hisob-kitob
bolimi
2.1-chizma. Òijorat banklari boshqaruvining tarkibiy tuzilmasi.
2.2-chizma. Bank biznesining umumiy strategiyasi.
Bank biznesining umumiy
strategiyasi
Bankning bozor munosabatlariga mos strategiyasi
Marketing
strategiyasi
Moliyaviy
strategiya
Kadrlar
strategiyasi
Taminot
strategiyasi
Risk
menejment
strategiyasi
X
X
X
X
X
X
38
• ustuvorlik asosida (qoyilgan strategik maqsadga erishishning
barcha tariflab berilgan variantlaridan foydalanilishi mumkin,
ammo ulardan bittasi ustuvor deb tanlanadi).
Yaxlit strategiyani ishlab chiqish zarurati quyidagilar bilan
izohlanadi:
• asosiy rivojlanish kursini aniq belgilab olmasdan bozorga
omadli chiqish va unda muvaffaqiyatli faoliyat yuritish mumkin
emas, bunday kurs bank faoliyatining barcha yonalishlari boyicha
kutilayotgan xavf-xatarlar va imkoniyatlarni hisobga oladi;
• bozordagi oz pozitsiyalarini doim kuchaytirib borishga,
yani uzoq muddatli raqobat afzalliklarini taminlashga intilish;
• faoliyatning tijorat samaradorligini oshirish uchun uni
boshqarishni muttasil mukammallashtirib borish ehtiyojlari.
Bank strategiyasini shakllantirishga yondashuvlar.
Ananaviy yondashuvda strategiya bevosita kredit tashkiloti
tomonidan ishlab chiqiladi (bunday yondashuv bugungi kunda
yakkabosh mulkdor va ijrochi rahbar bir kishi bolgan katta bol-
magan xususiy banklar uchungina dolzarb).
Òanlovli yondashuvda strategiya birinchi rahbar lavozimiga
nomzodlar (prezident, boshqaruvchi va h.k.) tomonidan muas-
sislar tariflab bergan asosiy maqsadlar va belgilangan resurs
cheklovlari asosida ishlab chiqiladi. Keyin taklif etilgan variantlar
tanlovga qoyiladi, uning golibi tegishli lavozimni egallaydi va
ozi taklif qilgan strategiyani amalga oshirishga kirishadi (bunday
yondashuv yangi tashkil qilinayotgan banklar uchun dolzarb).
I z o h : mazkur yondashuv ushbu ota muhim lavozimga
nomzodlarni tanlash tartibotining samaradorligni oshiradi. Bu-
gungi kunda u odatda rezyumelar tanlovi, yani oldingi yillar xiz-
matlarini solishtirish asosida amalga oshiriladi. Muhokama eti-
layotgan yondashuvni qollashda rezyumega strategiyalar loyiha-
lari ham qoshiladi, bu esa mulkdorlarga ushbu masala yuzasidan
puxta oylab qaror qabul qilish imkonini beradi.
Integrativ yondashuvga asosan ikkita izchil bosqichdan iborat
strategiya ishlab chiqiladi. Birinchi bosqichda bank faoliyatining
asosiy yonalishlari (moliyaviy, tijorat, kadrlar boyicha va h.k.)
39
rahbarlari prezidentdan olingan korsatma vazifalar asosida stra-
tegiyaning tegishli bolimlarini ishlab chiqadilar. Ikkinchi bos-
qichda bu bolimlar birinchi rahbar tomonidan yaxlit strategiyaga
integratsiyalanadi (bunday yondashuv qayta tashkil etilayotgan
banklar uchun dolzarb).
Yangitdan tashkil etilayotgan va faoliyatini anchadan beri yuri-
tayotgan banklar uchun strategiyalarning oziga xos xususiyatlari.
Òashkil etilayotgan bank strategiyasi uchun quyidagilar xos:
• bozorda ishlashning shaxsiy tajribasi yoqligi oqibatida stra-
tegiyani royobga chiqarish darajasining pastligi (tegishlicha, uni
muvaffaqiyatli amalga oshirish ehtimoli ham past);
• bankning butun tarixi davomida shakllanadigan obyektiv
cheklovlarning yoqligi oqibatida strategik boshqaruvning innova-
tsion elementlarini joriy etish imkoniyatlari juda yuqori mijozlar,
personal, ichki tuzilma va h.k. (tegishlicha, strategiya muvaffaqiyat
bilan amalga oshirilsa, yakuniy samara ham yuqori boladi).
Faoliyatini malum vaqtdan beri yuritayotgan bank strategiyasi
uchun (oldingi amalga oshirilayotgan strategiyani tuzatish reji-
mida) quyidagilar xos:
• bank ishi davomida qaror topgan obyektiv cheklovlar mav-
judligi oqibatida yuqori darajadagi konservativlik mijozlar, ichki
tuzilma va h.k. (tegishlicha, yakuniy samara ham cheklangan boladi);
• bozorda ishlash boyicha shaxsiy tajriba orttirilgani bois stra-
tegiyaning amalga oshirilishi ehtimolligining yuqoriligi (tegishlicha,
uni samarali amalga oshirish ehtimoli ham yuqori boladi).
Strategiyaning tarmoq xususiyatlari:
• hozirgi zamon moliya bozorlarining beqarorligini hisobga
oladigan yuqori moslashuvchanlikni (yani tez moslashish qo-
biliyatini);
• davlatning bank faoliyatini markazlashtirilgan holda qatiy
tartibga solinishini aks ettiruvchi joriy moliyaviy siyosatiga bog-
liqlikni;
• makroiqtisodiy vaziyat ozgarishlariga tasirchanlikni (bank
manfaatlariga bevosita daxldor ozgarishlar, kopincha, hech bol-
masa uning bitta mijozlar guruhiga tasir qiladi);
40
• bankning tashkiliy-boshqaruv madaniyati (qollaniladi-
gan texnologiyalarning ilgorligi, insoniy kapital sifati, axborot
taminoti samaradorligi va h.k.) darajasiga bogliqlikni nazarda
tutadi.
Mahalliy bank strategiyasining qoshimcha xususiyatlari:
• makromuhitning beqarorligi hamda davlat moliyaviy siyo-
satini prognozlash qiyinligi oqibatida uzoq muddatli strategiyani
ishlab chiqishning mumkin emasligi;
• aksariyat banklarda dastlabki resurs (birinchi galda moliyaviy
va axborot resurslari) taminotining yetarli emasligi oqibatida
strategik maqsadlar kolami cheklanganligi;
• bozorda ishlash tajribasining yetarli emasligi (1415 yildan
kop emas) oqibatida strategiyani ishlab chiqish va amalga oshirish
jarayonidagi xatolarning kopligi.
Bank menejmenti, boshqaruvning alohida sohasi sifatida, faqat
bozor iqtisodiyoti rivojlangan sharoitlarda shakllanadi. Bank ope-
ratsiyalari doirasi taraqqiy etgan davlatlarda qabul qilingan darajaga
olib chiqilganda bank xizmatlariga qimmatli qogozlar, kredit
kartochkalari, valuta bilan operatsiyalar, boshqa banklar va tijorat
tuzilmalari aksiyalarini tejashga yordam, mijozlarga oz mablag-
larini oqilona joylashtirishga yordam, investitsiya loyihalarini
baholash, lizing, faktoring va boshqa xizmatlar kiritiladi. Bundan
tashqari, bankning ustav kapitali boshqa tijorat banklari uchun
zaxira fondiga aylanishi mumkin.
Bozor iqtisodiyotini moliyaviy bozorda kredit tashkilotlari
ortasidagi haqiqiy raqobatga asoslangan bank menejmentisiz
tasavvur qilib bolmaydi, u shuningdek, korxonalarning davlat
tomonidan moliyalashtirilishini (bu muqarrar inflatsiyaga olib
keladi) yangi tovar massasini yaratishga qaratilgan aniq investitsiya
loyihalari va biznes-rejalarni kreditlashning bozor mexanizmlari
bilan almashtirishga ham asoslanadi.
Bank menejmenti nafaqat u yoki bu dasturni kreditlashi, balki
kreditlarning, ayniqsa, imtiyozli kreditlarning elon qilingan
maqsadlarga sarflanishini, ularning oz vaqtida qaytarilishini ku-
zatib borishi ham lozim.
41
2.4. Òijorat bankida moliyaviy menejmentning orni va roli
Òijorat banki oz faoliyati davomida, asosan, makroiqtisodiy
omillar va mijozlarning barqarorligiga tayanadi. Bunday yonda-
shuv zamonaviy sharoitlarda, ayniqsa, dolzarb, chunki mahsulot
(ishlar, xizmatlar)ni yaratish zanjirining dastlabki bogini moddiy
qimmatliklarni yaratuvchilardir. Òijorat banki ham bozor iqti-
sodiyoti uchun birlamchidir, Markaziy bank esa bank tizimini
qayta qurish konstruktori hisoblanadi.
Bundan shunday xulosa qilish mumkinki, zamonaviy sharoit-
larda tijorat bankida moliyaviy menejmentning oziga xos xususiyat-
laridan biri bu mavjud kredit-bank tizimida kredit tashkilotidagi
iqtisodiy jarayonlarni boshqarishning bir xil texnologiyasining
yoqligi. Hozirgi sharoitlarda tijorat bankidagi moliyaviy menejment-
ning asosiy xususiyati esa shu bilan asoslanadiki, tijorat banki
bu pulning barcha funksiyalarini (qiymat olchovi, muomala,
tolov va jamgarish funksiyasi) tizimli boshqaradigan yagona
iqtisodiy subyekt bolib, shu munosabatda bozor iqtisodiyotining
birlamchi boginidir. Òijorat bankida moliyaviy menejmentning
tashqi muhiti bu moliyaviy munosabatlar yigindisi hisoblanadi.
Òijorat bankida moliyaviy menejment faoliyati obyekti: bank
moliyaviy operatsiyalarini organish va bank mijozlari pul mab-
laglarining oqimlarini boshqarish.
Òijorat bankida moliyaviy menejment faoliyatining predmeti:
moliyaviy operatsiyalarni oqilona rejalashtirish va amalga oshirish
tizimlari va metodikalarini ishlab chiqish va qollash (pul
mablaglarini jalb qilish va joylashtirish jarayonlari).
Òijorat bankida moliyaviy menejment maqsadi bank moliyaviy
operatsiyalarini rejalashtirish va amalga oshirishni taminlaydigan
va berilgan parametrlarda (ular tijorat bankining barqarorligi va
turgunligi saqlab qolinishi sharti bilan xususiy kapitalni (ak-
siyadorlik kapitalini) va/yoki foydani kopaytirishga qaratiladi)
uning barqarorligini qollab turadigan optimal tashkiliy tuzilma-
larni va funksional-texnologik tizimlar ish tartibini qurishning
oqilona talablari va metodik asoslarini aniqlash.
Òijorat bankining barqarorligiga tasir qiluvchi parametrlarga
misollar 2.1-jadvalga keltirilgan.
42
2.1-jadval
Òijorat bankining barqarorligiga tasir qiluvchi parametrlar
r
a
l
r
t
e
m
a
r
a
p
n
a
g
li
r
e
B
i
m
ij
e
r
t
a
y
il
o
a
F
h
s
i
r
it
h
s
a
ll
a
m
i
s
k
a
m
i
n
i
s
a
d
y
o
f
k
n
a
B
y
i
r
o
y
e
m
n
a
g
i
d
a
li
y
o
q
l
o
y
l
a
m
i
n
i
M
k
il
il
d
i
v
k
il
h
s
i
r
it
h
s
a
ll
a
m
i
s
k
a
m
i
n
i
g
il
il
d
i
v
k
il
k
n
a
B
i
n
i
r
a
l
a
y
i
s
t
a
r
e
p
o
y
i
v
a
y
il
o
m
g
n
i
n
k
n
a
B
i
s
a
m
r
o
n
a
d
y
o
f
n
a
g
i
d
y
a
l
p
o
q
-
i
g
il
il
d
i
v
k
il
a
v
i
g
il
il
a
d
y
o
f
g
n
i
n
k
n
a
B
i
g
il
n
a
g
n
a
lt
a
n
a
z
o
v
u
m
g
n
i
n
i
h
c
v
o
l
n
i
m
a
t
i
n
i
d
a
m
o
r
a
d
r
o
z
o
B
i
n
i
s
a
z
a
b
s
r
u
s
e
r
k
n
a
B
.i
s
a
m
r
o
n
a
d
y
o
f
t
a
m
y
i
q
a
v
r
a
l
m
j
a
h
,
r
a
lt
a
d
d
u
m
i
n
u
k
n
a
b
a
d
i
s
o
s
a
h
s
i
r
it
h
s
a
l
a
q
a
b
a
t
a
h
c
i
y
o
b
-
t
a
y
i
n
o
k
m
i
g
n
i
n
i
r
a
l
a
y
i
s
t
a
r
e
p
o
v
it
k
a
h
s
i
r
a
q
h
s
o
b
a
d
l
o
h
s
o
m
a
g
i
r
a
l
Òijorat bankida moliyaviy menejment, har qanday boshqaruv
tizimi kabi ikkita kichik tizimdan iborat:
• boshqariladigan yoki boshqaruv obyekti;
• boshqaradigan yoki boshqaruv subyekti. Òijorat bankidagi
moliyaviy menejmentda boshqarishning asosiy obyekti tijorat
bankida moliyaviy operatsiyalar yordamida muomalada bolgan
pul mablaglari.
Òijorat bankida moliyaviy menejmentning boshqaruv subyekti
oliy rahbariyat, boshqaruv apparati, bank xodimlari bolib, u
boshqaruv tasirining turli shakllari orqali obyektning maqsadga
qaratilgan faoliyatini amalga oshiradi.
Boshqaruv obyekti bank mijozlarining pul mablaglari
rasmiylashtirilgan bitimlar (shartnomalar)ga muvofiq holda hara-
katlanadi. Ushbu jarayonning huquqiy tomoni bevosita boshqaruv
subyekti tijorat banki yoki yuridik shaxs orqali amalga oshiriladi.
Jarayonning iqtisodiy tomoni bankning moliyaviy operatsiyalari
(bank mahsulotlari, operatsiyalari, xizmatlari)ga asoslangan, ular
boshqaruv obyekti ehtiyojlariga javob beradi. Moliyaviy menejment
jarayonida uning faoliyati obyekti, predmeti va maqsadlariga muvofiq
bank mijozlarining pul mablaglari bankning moliyaviy operatsiya-
lariga transformatsiyalanadi va shuning hisobiga bank kapitalining
kopayishini taminlaydigan qoshimcha qiymat yaratiladi.
43
Òijorat banki moliyaviy menejmenti tizimida pul mablaglari-
ning transformatsiyalanishi jarayoni bank moliyaviy operatsiyala-
rini boshqarish orqali otadi, ular bankning barqarorligida aks
etadi. Shuning uchun 2.2-jadvalda beshta barqarorlik bloki va 12 ta
kichik bloklar ajratilgan, ular barqarorlikning har bir turi boyicha
funksiyalar hisoblanadi. Quyida tijorat bankining barqarorlik blok-
lari ular funksiyalari mazmuniga izohlar bilan birga berilgan.
2.2-jadval
Òijorat bankining barqarorlik bloklari
.
1
m
g
n
i
n
k
n
a
B
y
i
v
a
y
il
o
i
g
il
r
o
r
a
q
r
a
b
-
it
q
i
-
y
i
v
a
y
il
o
m
)
i
k
h
c
i
a
v
i
q
h
s
a
t
(
g
n
i
n
it
a
y
il
o
a
f
k
n
a
B
k
n
a
b
,
h
s
a
l
r
u
t
s
a
d
i
n
k
n
a
b
a
d
i
s
o
s
a
i
r
a
l
v
it
a
m
r
o
n
y
i
d
o
s
i
s
a
y
i
g
e
t
a
r
t
s
a
v
h
s
a
l
r
u
t
s
a
d
i
n
it
a
y
il
o
a
f
-
a
b
,
h
s
il
i
q
li
l
h
a
t
a
v
h
s
a
l
g
n
i
r
o
ti
n
o
m
i
n
it
a
y
il
o
a
f
k
n
a
B
-
a
l
k
s
i
r
k
n
a
b
y
i
v
a
n
a
n
a
a
d
i
s
o
s
a
i
r
a
l
a
m
h
s
a
l
m
u
m
u
s
n
a
l
h
s
a
l
a
y
i
s
t
a
k
if
it
n
e
d
i
i
n
i
r
-
n
o
i
s
t
a
r
e
p
o
i
n
k
n
a
b
,
h
s
a
l
o
h
a
b
y
i
r
o
j
i
n
a
d
y
o
f
y
i
d
o
s
it
q
I
y
i
q
n
a
ll
k
a
h
s
x
r
a
n
t
r
e
f
s
n
a
r
t
a
v
h
s
il
i
q
li
l
h
a
t
il
t
a
m
i
h
s
il
i
r
it
.
2
y
il
i
k
h
s
a
t
g
n
i
n
k
n
a
B
i
g
il
r
o
r
a
q
r
a
b
i
s
a
y
i
g
e
t
a
r
t
s
g
n
it
e
k
r
a
m
:
h
s
i
r
it
h
s
a
l
a
j
e
r
i
n
it
a
y
il
o
a
f
k
n
a
B
i
h
s
il
i
r
it
h
s
a
l
a
j
e
r
-
s
e
n
z
i
b
g
n
i
n
i
r
a
l
a
m
n
il
o
b
k
n
a
b
a
v
,
n
o
i
z
i
v
i
d
,i
l
q
i
z
i
h
c
(
i
s
a
m
li
r
u
q
y
il
i
k
h
s
a
t
g
n
i
n
k
n
a
B
h
s
il
a
n
o
y
a
g
z
o
ji
m
i
k
o
y
a
g
t
a
m
z
i
x
;
a
m
li
z
u
t
il
a
s
ti
r
t
a
m
)
h
s
il
o
-
d
o
m
,
h
s
a
l
a
y
i
s
t
a
v
it
o
m
:
h
s
i
r
a
q
h
s
o
b
i
n
l
a
ti
p
a
k
y
i
n
o
s
n
I
h
s
i
h
c
o
i
n
t
a
y
i
h
o
l
a
s
n
o
i
s
t
a
v
o
n
n
i
,
h
s
i
r
it
n
a
lt
a
b
g
a
r
y
i
d
.
3
g
n
i
n
k
n
a
B
u
f
-
k
n
i
g
il
r
o
r
a
q
r
a
b
l
a
n
o
i
s
i
v
u
h
s
a
l
s
o
s
it
x
i
k
n
a
B
i
v
u
h
s
a
ll
a
s
r
e
v
i
n
u
k
n
a
B
.
4
t
a
r
o
ji
t
g
n
i
n
k
n
a
B
i
g
il
r
o
r
a
q
r
a
b
a
v
it
a
s
o
y
i
s
t
o
l
u
s
h
a
m
g
n
i
n
k
n
a
B
k
n
a
b
i
r
a
lt
o
l
u
s
h
a
m
h
s
a
lt
a
v
v
u
q
-
b
a
ll
o
q
k
i
g
o
l
o
n
x
e
t
-
l
a
n
o
i
s
k
n
u
f
i
n
i
r
o
t
a
q
a
v
it
n
e
m
j
e
n
e
m
y
i
v
a
y
il
o
m
i
r
a
l
z
o
ji
m
k
n
a
B
z
o
ji
m
i
n
u
-
g
n
i
n
it
a
y
il
o
a
f
k
n
a
b
a
d
i
s
o
s
a
i
r
a
l
b
a
l
a
t
)
r
o
z
o
b
(
r
a
l
a
d
i
h
s
il
a
n
o
y
n
o
i
s
t
a
v
o
n
n
i
-
z
o
i
k
o
y
h
s
i
r
it
n
a
lj
o
v
i
r
i
n
u
a
g
r
a
l
z
o
ji
m
(
h
s
i
r
a
q
h
s
o
b
i
n
r
a
l
h
s
i
r
a
g
h
s
it
a
s
r
o
k
t
a
m
z
i
x
)
i
g
n
i
r
i
n
ij
n
i
e
r
i
r
a
l
n
o
y
a
r
a
j
.
5
l
a
ti
p
a
k
g
n
i
n
k
n
a
B
i
g
il
r
o
r
a
q
r
a
b
it
a
s
o
y
i
s
n
o
i
s
ti
t
s
e
v
n
i
-
ti
d
e
r
k
g
n
i
n
k
n
a
B
it
a
s
o
y
i
s
d
n
o
f
a
v
s
i
s
a
t
-
n
o
i
s
s
i
m
e
g
n
i
n
k
n
a
B
44
Òijorat bankida moliyaviy menejment bu pul resurslarini
shakllantirish va ulardan foydalanish jarayonlarini boshqarish.
Moliyaviy menejment tashkiliy-texnologik menejment bank
bolinmalarini, bank faoliyatining turli jarayonlarida ular ortasidagi
ozaro munosabatlarni boshqarish, shu jumladan personalni
boshqarish bilan uzviy boglangan. Òijorat bankida moliyaviy,
tashkiliy-texnologik muammolar bilan birga, tijorat bankida mo-
liyaviy menejmentning axborot va mantiqiy-tahliliy taminoti,
tijorat bankining xojalik yurituvchi subyekt sifatidagi faoliyatini
optimallashtirish hamda texnologik jarayonlar va tashkiliy tu-
zilmalarni optimallashtirish muammolari ham katta ahamiyatga
ega. Bu muammolarning ayrimlari (oxirgisi) tizimli tahlil (opera-
tsiyalarni, informatikani organish) muammolariga tegishli.
Òijorat bankida moliyaviy menejmentning uch olchamli
klassifikatorini sxematik tarzda pul resurslarini shakllantirish va
ulardan foydalanishni boshqarishning uchta yirik bloki korinishida
ifodalash mumkin.
1. Frontal blok belgilangan cheklovlarni hisobga olib bank
faoliyati kompleks dasturlari va loyihalarini ishlab chiqish boyicha
boshqaruv tizimini; boshqaruv tasirlari metodologiyasini; reja-
lashtirish, tizimlashtirish jarayonlarini tashkil qilish va boshqa-
rish, ishlanmalarning kompleksliligi; prinsipial va rejali texnik
yechimlarni topish; jarayonlarning reja va topshiriqlarga mosli-
gini monitoring qilish, rejalarni korreksiyalash, iqtisodiy va biz-
nes-rejalashtirish; bank moliyaviy faoliyatini moliyaviy-iqtisodiy
monitoringlash va hisobga olish va hisobotini tashkillashtirish;
personal menejmenti strategiyasini ishlab chiqish, xodimlarni
ragbatlantirish va motivatsiyalash; texnologik jarayonlar va bank
ichidagi tashkiliy tuzilmalarni optimallashtirish; marketing stra-
tegiyalari va dasturlarini ishlab chiqishni oz ichiga oladi.
2. Yuqori blok alohida bir bankning oz missiyasi va faoliyati
konsepsiyasiga mos holda tanlagan operatsion funksiyalari top-
lamidan iborat bolib, u birinchi (frontal) blokning boshqaruv
tasirlari bilan belgilanadi.
3. Ong blok bank faoliyatining mahsulot siyosati sohasidagi
texnologik jihatlarini, bank mijozlariga xizmat korsatish boyicha
45
biznes-jarayonlar reinjiniringini
1
, murakkab va integratsiyalangan
bank mahsulotlari va xizmatlari boyicha ekspertiza va konsaltingni;
bank resurs bazasini boshqarishning texnologik vositalarini for-
mallashtirishni, bank mijozlari va bank atrof-muhiti ehtiyojlari
muammolarini formallashtirish va texnologik birxillashtirishni,
bankning moliyaviy faoliyati va uning mijozlar bilan ozaro tasir-
lashuvi texnologik vositalarini ishlab chiqish va amalga oshirishni
qamrab oladi.
E s l a t m a : tijorat bankida moliyaviy menejmentning maqsad
va vazifalari bankning moliyaviy operatsiyalarini rejalashtirish
va amalga oshirishni taminlaydigan, belgilangan parametrlarda
uning barqarorligini saqlab turadigan funksional-texnologik tizimlar
faoliyatining optimal tashkiliy tuzilmalari va rejimlarini qurish
boyicha oqilona talablar va uslubiy asoslarni belgilash, bank moliya-
viy faoliyatini rejalashtirish hamda pul mablaglarini jalb qilish va
joylashtirish jarayonlarini boshqarish bank faoliyatining quyidagi
bloklariga kiritilmagan: buxgalteriya hisobi va hisoboti, valuta opera-
tsiyalarini boshqarish, bank huquqi, direktiv hisobot va iqtisodiy
normativlarni boshqarish, jumladan qimmatli qogozlar bilan opera-
tsiyalar va beriladigan kreditlar qadrsizlanishini majburiy rezervlash
va rezervlar hosil qilish, chunki bu davlat darajasida (Ozbekiston
Respublikasi Markaziy Banki, Ozbekiston Respublikasi Moliya
vazirligi va h.k.) joriy etilgan direktiv normalar bolib, bankning
ichki va tashqi rezervlaridan foydalanish orqali boshqarila olmaydi.
Moliyaviy menejment maqsadlarini amalga oshirish uchun tijo-
rat banki bolinmalari kichik tizimining asosiy funksiyalarini belgilab
olish zarur. Kichik tizimning bunday funksiyalariga quyidagilar kiradi:
1. Strategik rejalashtirish istiqbolli moliyaviy vazifalarni belgi-
lash va bu vazifalarni bajarishga qaratilgan samarali harakatlar dastu-
rini ishlab chiqish. Vazifa muayyan sharoitlarda (masalan, muam-
moli vaziyatda) berilgan faoliyat maqsadi bolib, muayyan protse-
duraga muvofiq ushbu sharoitlarni ozgartirish orqali erishilishi lozim.
1
Biznes-jarayonlar reinjiniringi bu qiymat, sifat, servis darajasi va faoliyat
yuritish tezligi, jami kritik muhim korsatkichlarni yaxshilash maqsadida biznes-
jarayonlarni fundamental qayta idrok etish va radikal qayta qurish. (Maykl Xammer)
46
2. Modellashtirish yuqori rahbariyatni taklif etilayotgan
loyihalarning samaraliligiga hamda taklif etilayotgan harakatlar-
ning maqsadga muvofiqligiga ishontira oladigan, shuningdek,
boshqaruv obyektining joriy va istiqboldagi prognoz holatini ba-
holash uchun zarur axborotni tayyorlashning usullari, texnolo-
giyalari va instrumental vositalari yigindisidan foydalanish. Mo-
del organilayotgan obyektning tuzilmasi yoki faoliyat yuriti-
shini takrorlaydigan moddiy obyekt yoki belgili tizimdir.
3. Operativ rejalashtirish bankning istiqbolli moliyaviy maq-
sadlariga erishish zaruratini hisobga olib joriy moliyaviy vazifa-
larni hal qilishning oqilona usullarini belgilash.
4. Monitoring boshqaruv obyekti va atrof-muhitning holati
haqidagi axborotni toplash.
5. Diagnostika obyekt holatini korsatadigan parametrlar
joriy qiymatlarining mazkur vaqt davridagi reja korsatkichlariga
mosligini baholash.
6. Boshqaruv maqsadi boshqaruv obyekti ishonchliligini
taminlash.
Bundan tijorat bankida moliyaviy menejmentning uchinchi
xususiyati va ikkinchi predmet sohasi kelib chiqadi, bu bank-
ning mahsulot qatorini yaratish. Moliyaviy menejment predmetini
yanada chuqurroq identifikatsiyalash maqsadida «bank opera-
tsiyasi» tushunchasini va uning «bank mahsuloti» va «bank xiz-
mati» tushunchalari bilan bogliqligini korib chiqamiz.
Bank mahsuloti bank mijoziga xizmatlar korsatish usuli
(«bank mijoz» munosabatlari shakli); xizmat korsatishda bank
xizmatchilarining mijoz bilan ozaro tasirlashuvi reglamenti, yani
mijozga xizmat korsatishning yagona texnologiyasiga birlashgan
va ozaro boglangan tashkiliy, axborot, moliyaviy va yuridik
tadbirlar kompleksi.
Bank operatsiyasi mijozga xizmat korsatish boyicha bel-
gilangan vazifani hal qilishga qaratilgan, maqsadlar, joy va vaqt
boyicha muvofiqlashtirib olingan harakatlar tizimi.
Bank xizmati mijoz banki ehtiyojlarini (kredit, hisob-kitob kassa
xizmatlari, kafolatlar, qimmatli qogozlar oldi-sotdisi va ularni saqlash,
xorijiy valuta va h.k.larga bolgan ehtiyojlarini) qoniqtirish shakli.
47
Bankning mahsulot qatori bank mahsuloti.
Oddiy mahsulot bankning bitta funksional bolinmasi
tomonidan mijozga bitta xizmat korsatish orqali amalga oshi-
riladigan mahsulot.
Murakkab mahsulot bankning bir necha bolinmasi tomo-
nidan uzoq vaqt davomida mijozga kompleks xizmat korsatish
orqali amalga oshiriladigan mahsulot.
Mahsulot qatorini rivojlantirish deganda, bank mahsulot qa-
torini kengaytirishning quyidagi mexanizmi tushuniladi:
a)mijozlarning yangi bank xizmatlariga bolgan ehtiyojlarini
aniqlash;
b)talab etilayotgan xizmatlar korsatishni taminlaydigan mah-
sulot realizatsiyasini amalga oshirish vazifasini qoyish;
d) talab etilayotgan xizmat reglamentini ishlab chiqish;
e)xizmat korsatish jarayonining axborot taminoti metodi-
kasini ishlab chiqish;
f) xizmat korsatish uchun ishchi guruhni (zarur bolganda)
tashkil etish boyicha tashkiliy masalalarni hal qilish;
g)xizmat korsatish qiymatini baholash boyicha masalalarni
hal qilish;
h) xizmat ijrochilari va mahsulot ishlab chiqaruvchilarini
moddiy ragbatlantirish bilan bogliq masalalarni hal qilish;
i) xizmat korsatilishini tartibga soladigan hujjatlar va buyurt-
machi bilan shartnoma kompleksini ishlab chiqish.
Maqsadiga qarab operatsiyalarning quyidagi guruhlarini ajra-
tish mumkin:
1. Passiv operatsiyalar bank xizmatlarini korsatish uchun
pul resurslarini toplash.
2. Aktiv operatsiyalar joriy va bolajak daromadlarni olish
uchun xususiy va jalb qilingan vositalardan foydalanish.
3. Vositachilik operatsiyalari komissiya mukofoti evaziga
mijozlarga xizmat korsatish.
«Bankning vositachilik operatsiyalari» predmet sohasi tuzil-
masini batafsil korib chiqamiz. Buning uchun «bank triadasi» de-
gan yangi tushunchadan foydalanamiz.
48
Bank triadasi «mahsulot operatsiya xizmat» deb nom-
langan uchta tushuncha yigindisi.
Mahsulot mijozga xizmat korsatish boyicha operatsiyani
bajarish reglamenti (hujjatlashtirilgan va tartibga keltirilgan qoida-
lar yigindisi).
Operatsiya mijoz buyurtma bergan ehtiyojini qoniqtirish
boyicha xatti-harakatlarning tartibga solingan yigindisi.
Xizmat mijozga xizmat korsatish (operatsiyani bajarish) natijasi.
Murakkablik darajasiga qarab triadalarning uchta guruhini
ajratish mumkin elementar, aralash, integratsiyalangan.
«Bank triadasi» tushunchasi joriy etilishining maqsadga mu-
vofiqligi shu bilan izohlanadiki uning yordamida «mijozlarga xizmat
korsatishning bank texnologiyasi» tushunchasi mazmunini
aniqlashtirish hamda bunday tushunchalarning kopini tasniflash
mumkin. «Mijozlarga xizmat korsatishning bank texnologiyasi»
hamda «bank triadasi» tushunchalari ortasida muvofiqlikni or-
natish sxemasi quyidagicha:
Òexnologiya = (material + instrument + harakatlar toplami) >
ehtiyojlarni qondirish.
Mijozlarga xizmat korsatishning bank texnologiyasi = (mijozlar
ehtiyojlari + mahsulotlar + operatsiyalar) > xizmatlar = bank
triadasi + uning elementlari ortasidagi ozaro aloqalar.
Ornatilgan muvofiqlik mijozlarga xizmat korsatishning bank
texnologiyalarini bank triadalariga oxshab elementar, aralash va
integratsiyalangan guruhga ajratish imkonini beradi.
Mijozlarga xizmat korsatish jarayonlarining reinjiniringi ob-
yekti mijozlarga xizmat korsatishning aralash va integratsiyalan-
gan bank texnologiyalaridir.
Mijozlarga xizmat korsatish jarayonlarining reinjiniringi pred-
meti mijozlarga xizmat korsatishning individual integratsiyalangan
bank texnologiyasini ishlab chiqish va amalga oshirishdan iborat.
Mijoz bilan olib boriladigan ishlarni rasmiy jihatdan bank
xodimlari bilan mijoz ortasidagi ozaro tasirlashuvning quyidagi
ketma-ketlikdagi fazalari shaklida tariflash mumkin.
1. Mijozga bank xizmatlari sohasi haqida axborot berish.
49
2. Mijozga xizmatlarni sotib olish uchun shartnomalarni ras-
miylashtirish tartibi haqida konsultatsiya berish.
3. Mijozga xizmat korsatish shartlari va tizimi haqida bank-
ning yuqori rahbarlari tomonidan qarorlar qabul qilinishi uchun
hujjatlarni tayyorlash.
4. Bankning yuqori rahbariyati tomonidan mijozga xizmat kor-
satish reglamentini (texnologiyasini) tasdiqlash uchun (zarurat
bolsa) hujjatlarni tayyorlash.
5. Mijozga xizmat korsatish va u qabul qilgan majburiyatlarning
bajarilishini nazorat qilish.
6. Keyingi kalendar yil uchun shartnoma boyicha takliflar
tayyorlash.
Bugungi kunda mijozlar bilan ishlashning ikkita tizimi malum:
• Funksiyalarga yonaltirilgan va mehnat taqsimoti prinsipini
amalga oshiradigan tizim. Ushbu tizimga bolinmalari funksional
belgilari boyicha ajratilgan va iyerarxik piramidali tuzilmaga ega
bolgan banklar mos keladi. Bunda mijozlar iyerarxiyaning eng
quyi darajasiga joylashtiriladi, unda ular «ommaviy istemolchi»
sifatida namoyon boladi.
• Jarayonga yonaltirilgan va alohida operatsiyalarni mijozga
xizmat korsatishning integratsiyalangan texnologiyasiga integ-
ratsiyalash tamoyilini amalga oshiruvchi tizim.
Birinchi tizim mayda va orta mijozlarga va alohida funksional
xizmatlarga muhtoj mijozlarga xizmat korsatishda samara beradi,
ikkinchi tizim esa ozaro boglangan bank xizmatlari kompleksiga
(oz moliyaviy menejmentiga bank xizmatini korsatishga) muhtoj
yirik mijozlarga mos. Shu munosabatda zamonaviy banklar ularni
kompleks tarzda qollaydilar.
Shunday qilib, moliyaviy menejmentning keyingi predmet
sohasi bank mahsulot qatorini yaratish tijorat bankining
tijorat va funksional barqarorligini boshqarish boyicha ehtiyoj-
lariga javob berishi bilan birga, mijozlar ehtiyojlarini qondirish
asnosida boshqaruv obyektining ishonchliligini ham taminlaydi.
Shu tariqa har qanday tijorat bankining asosiy konsepsiyasi:
ishonchli mijoz barqaror bank konsepsiyasi amalga oshiriladi.
50
Korib turganimizdek, bank menejmentining asosiy tarkibiy
qismi moliyaviy menejmentdir. U bankning moliyaviy opera-
tsiyalarini rejalashtirish va amalga oshirishni taminlaydigan hamda
xususiy kapital (aksiyadorlik kapitali) va/yoki foydani tijorat
bankining barqarorligini saqlab qolgan holda kopaytirish maqsa-
dida belgilangan parametrlarda uning barqarorligini saqlab tura-
digan funksional-texnologik tizimlar faoliyatining optimal tashkiliy
tuzilmalari va rejimlarini qurish boyicha oqilona talablar va uslubiy
asoslarni belgilash imkonini beradi. Òijorat bankida moliyaviy
menejment bu pul resurslarini shakllantirish va ulardan foy-
dalanish jarayonlarini boshqarish. Moliyaviy menejment tashkiliy-
texnologik menejment bank bolinmalarini, bank faoliyatining turli
jarayonlarida ular ortasidagi ozaro munosabatlarni boshqarish,
shu jumladan personalni boshqarish bilan uzviy boglangan. Òijorat
bankida moliyaviy menejmentning axborot va mantiqiy-tahliliy
taminoti katta ahamiyatga ega.
Òijorat bankida moliyaviy menejmentning oziga xos xususiyat-
laridan biri bankning mahsulot qatorini yaratishdan iborat (aytish
mumkinki, bank marketingi ham shunga qaratilgan). Bu xususiyat
tijorat bankining tijorat va funksional barqarorligini boshqarish
boyicha ehtiyojlariga javob berish bilan birga, boshqaruv obyekti
barqarorligini ham taminlaydi, mijozlar ehtiyojlarini qondiradi,
bu esa har qanday tijorat bankining asosiy konsepsiyasi: ishonchli
mijoz barqaror bank konsepsiyasini amalga oshiradi.
Òayanch iboralar
Universal tijorat banki, ixtisoslashgan tijorat banki, investitsion tijorat
banki, ipoteka tijorat banki, jamgarma tijorat banki, bank kengashi,
boshqarma (direktorlar kengashi), boshqaruvning umumiy faoliyati,
tijorat faoliyati, moliya, avtomatlashtirish, mamuriyat, bank faoliyatini
boshqarishni tashkil etish asoslari, rentabellik.
Nazorat savollari
1. Òijorat banklarining qanday turlari mavjud?
2. Òijorat banklarininig boshqaruv bloklarini sanab bering.
3. Har bir boshqaruv blokining vazifalarini tushuntirib bering.
4. Bank faoliyatini boshqarishni tashkil etish asoslarini izohlab bering.
51
Òavsiya etilgan adabiyotlar
1. Ozbekiston Respublikasining «Markaziy bank togrisida»gi Qo-
nuni. 1995-yil 21-dekabr.
2. Ozbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati tog-
risida»gi Qonuni. 1996-yil 25-aprel.
3. Abdullayeva Sh.Z. Bank ishi. Darslik. Ò.: «IQTISOD-MOLIYA»,
2010.
4. Abdullayeva Sh.Z. Pul muomalasi va kredit. Oquv qollanma. Ò.:
«ILM ZIYO», 2009.
5. Abdullayeva Sh.Z., Amanov A. Òijorat banklari kapitalini bosh-
qarish. Ò.: «IQTISOD-MOLIYA», 2006.
6. Abdullayeva Sh.Z., Safarova Z.B. Òijorat banklari moliyaviy
resurslarini boshqarish. Ò.: «IQTISOD-MOLIYA», 2008.
7. Xudoyberdiyev Z.Y., Xomitov K.Z. Bank menejmenti. Ò.:
«IQTISOD-MOLIYA», 2006.
8. Ñòàðîäóáöåâà. Å.Á. Îñíîâû áàíêîâñêîãî äåëà. Ó÷åáíèê.
Ì.: ÔÎÐÓÌ: «ÈÍÔÐÀ-Ì», 2006.
52
3-bob. ÒIJORAÒ BANKLARI SIYOSAÒI: MAQSADI
VA VAZIFALARI
3.1. Bank tizimi, bank turlari va ularning tasniflanishi
Ozbekiston tanlab olgan yol yaqin va olis xorijdagi kopgina
davlatlarning diqqat-etiborini oziga tortayotganligi sir emas. Bu-
ning sababi ravshan, chunki, birinchidan, milliy taraqqiyot mode-
liga asos qilib olingan iqtisodiy islohot tamoyillari garbdagi mo-
dellarga kop jihatdan oxshamaydi va Osiyodagi modellarga koproq
yaqin, ikkinchidan, Ozbekistonning islohotlar modelini amalga
oshirish ijobiy natijalar bermoqda. Bozor iqtisodiyotini yanada
takomillashtirish va ozgartirish uchun amalga oshirilayotgan
vazifalardan eng muhimi bu davr talabiga toliq javob bera oladigan
bank tizimini yaratishdan iboratdir. Chunki, bozor talabiga toliq
javob beradigan banklar bozor infratuzilmalarini kerakli moliyaviy
mablaglar bilan taminlaydi va ularga moddiy asos yaratadi. Demak,
bozor iqtisodiyoti uchun bank va u bilan bogliq bolgan aksiya,
obligatsiya hamda boshqa qimmatli qogozlar bozori kerak va zarurdir.
Biroq, banklarning mohiyati bugungi kunga qadar toliq ozgarib
ketdi. Buning asosiy sababi banklar tomonidan amalga oshirilayotgan
va ular bajaradigan vazifalar hamda operatsiyalar zamon talabiga
mos ravishda kundan kunga ozgarib turishi va rivojlanayotganligidir.
Ammo banklarning mohiyati bu tafsilotlar bilan toliq ochib
berilmaydi va buning iloji ham yoq. Chunki, banklarning toliq
mohiyatini tushunish uchun bir qancha talablarni esda tutish ke-
rak. Ularni quyidagi guruhlar boyicha turkumlash mumkin:
1. Bankning mohiyatini alohida olingan bank misolida orga-
nish mumkin emas, chunki har bir bankning oz mijozlariga
korsatadigan operatsiyalari chegaralangan (mijozlar turlicha bol-
53
gani uchun ular talab qiladigan xizmatlar ham turlicha va che-
garalangan) bolishi mumkin. Shu sababli bankning mohiyatini
ularning ozaro raqobati asosidagi operatsiyalari asosida emas, balki
makrodarajadagi banklar tizimidagi operatsiyalari orqali korib
chiqish mumkin. Qisqacha qilib aytganda, bankning mohiyatini
uning iqtisodiyotda bajarayotgan vazifasi, yani uning iqtisodiyotda
tutgan orniga qarab organish mumkin.
2. Banklarning mohiyati uning turidan qati nazar, hammasi
uchun bir xildir, chunki barcha banklarning bajaradigan opera-
tsiyalari va vazifalari birdir. Haqiqatda barcha banklar oziga xos
xususiyatga ega, ammo ular bankning iqtisodiyotda tutgan or-
nidan kelib chiqqan holda umumiy mohiyatga egadir.
3. Bankning mohiyatini organish ularni boshqa iqtisodiy va
moliyaviy institutlardan farqlovchi xususiyatlarini organishni talab
qiladi. Buning asosiy sababi shuki, bank iqtisodiy tashkilot (kor-
xona) sifatida mahsulot ishlab chiqaradi. Biroq bankning mahsuloti
boshqa korxonalar tovaridan umuman farq qiladi. Chunki, bank
maxsus xususiyatga ega bolgan tovar-pulni ishlab chiqaradi.
4. Banklarni boshqa moliyaviy institutlardan farqlovchi xu-
susiyatlari ularning huquqlarida oz aksini topgan:
a) banklar depozit operatsiyalarini amalga oshirish huquqiga
egadirlar;
b) banklar jalb qilgan pul mablaglarini kredit sifatida tarqatish
huquqiga egadirlar;
d) banklar xojalik subyektlari ortasida pullik hisob-kitob
operatsiyalarini amalga oshiradilar.
Òijorat bankining muhim vazifasi ananaviy tarzda quyidagilardir:
• vaqtinchalik bosh pul mablaglari, jamgarmalar va yigim-
larni mujassamlashtirish;
• hisob-kitob-tolov mexanizmining faoliyat korsatishini
taminlash, xalq xojaligida hisob-kitobni amalga oshirish va tashkil
etish, tolov muomalasini yolga qoyish;
• alohida xojalik birliklarini, yuridik va jismoniy shaxslarni
kreditlash, ichki moliya xizmati korsatish;
• veksellarni hisobga olish va ular bilan operatsiyalar otkazish;
54
• moliyaviy va moddiy boyliklarini saqlash;
• mijozlarning mulkini ishonchli tarzda boshqarish (trast
operatsiyalari).
Yuqorida zikr etilgan xususiyatlar bank mohiyatini organishga
va uni toliqroq tushunishga imkon yaratadi.
Hozirda banklar turli xil operatsiyalar bilan shugullanadilar.
Ular faqat pul oboroti va kredit munosabatlarni tashkil qilib qolmas-
dan, xojalik sektorlarining turli subyektlarini moliyalashtirishni,
sugurta operatsiyalarini, qimmatli qogozlar oldi-sotdisini, vosita-
chilik ishlarini, mol-mulkni boshqarishni amalga oshiradilar. Kredit
muassasalariga konsultant sifatida chiqishib, xojalik dasturlari mu-
hokamasida qatnashadilar, statistika hisobotini olib borishda komak-
lashadilar hamda turli xil mijozlarga oz yordamini beradilar va h.k.
Bozor munosabatlari sharoitida xojalik yuritishning yuksak
daromadlarga erishilishini taminlovchi samarali usul va uslublarini
izlash alohida ahamiyat kasb etmoqda. Bu maqsadga erishuvda ishlab
chiqarishni boshqarish uslublari hamda vositalarini takomillashtira
borishga, yani menejment va marketingga alohida rol ajratilmoqda.
Xorijiy mamlakatlarda allaqachonlardan beri nihoyatda katta
ahamiyat berib kelinayotgan bu jarayon bizning respublikamizda
ham rivojlanib bormoqda. Bu sohada tezroq muvaffaqiyat qozo-
nish uchun esa shu davrga qadar toplangan, hozirgi paytda mu-
jassamlashgan boshqaruvga doir bilimlardan foydalanish zarur.
Chunki, amerikalik olim F.U. Òeylor tabiri bilan aytganda, «Fan
aniq belgilangan qonunlar, qoidalar va prinsiplarga tayanadi».
Bularni takomillashtirish, amaliyotga kiritish, foydalanish bugungi
kunning dolzarb mavzularidan hisoblanadi. Chunki juda kop hol-
larda bank xodimlari bu mexanizmni togri tushunib yetmayotirlar.
Bank tizimida yuzaga kelayotgan holatlar, bugungi kunda bank
menejmenti va marketingini yanada rivojlantirishni talab qil-
moqda. Banklar sonining kopayishi raqobatning kuchayishidir.
Malumki, rivojlangan mamlakatlarning aksariyatida iqti-
sodiyotni boshqarish borasida boy tajriba toplangan. Shu tajriba
asosida boshqaruv sohasi rahbarlari va mutaxassislarining yangi
avlodini tarbiyalash respublikamizda ham tobora keng yoyilmoqda.
55
Ayni shu masala etiborga molik topilganligi bejiz emas, chunki
boshqarish darajasi bilan xojalik faoliyatining asosiy korsatkichlari
ortasida bevosita bogliqlik mavjud. Boshqaruvning yuksak darajasi
bilan yuqori darajadagi mehnat intizomi va mehnat unumdorligi,
yuqori daromadlar va shunga muvofiq ravishda tannarxning, re-
surslar isrofgarchiligining pastligi ozaro uygunlashib ketadi.
Boshqaruv, eng avvalo, ishlab chiqariladigan mahsulot obyekti
va tuzilishini belgilab olishni, xodimlar ortasida ishlarning hajmi
va turlarini taqsimlashni, resurslar bilan taminlashni, qilinayotgan
sarf-xarajatlarni hisob-kitob va nazorat qilib borishni, moliyalash-
tirish va mehnatga haq tolashni, daromadlarni vujudga keltirish va
ularni taqsimlashni, davlatga mahsulot yetkazib beruvchilar va is-
temolchilar oldidagi majburiyatlarni oz ichiga oladi.
3.2. Òijorat banklari maqsadi
Bank siyosati ozi bankning kredit siyosati, investitsiya siyosati,
depozit siyosati, foiz siyosati, valuta siyosati, mijozlarga kassa-
hisob xizmatini korsatish siyosati, banklarning likvidliligini
taminlash siyosati, kadrlar siyosati majmuasidan iborat. Buni
quyidagi chizmada korish mumkin (3.1-chizma).
Depozit
siyosati
Kredit
siyosati
Kadrlar
siyosati
Investitsiya
siyosati
Bank
siyosati
Valuta
siyosati
Foiz
siyosati
Banklarning risklarini boshqarish
sohasidagi siyosati
Mijozlarga kassa-hisob
xizmatini korsatish
siyosati
Likvidlilikni
boshqarish siyosati
Banklarning foyda va
samaradorlikni boshqarish
sohasidagi siyosati
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
3.1-chizma. Bank siyosatining asosiy unsurlari.
56
Òijorat banklarining strategik rejalari qatoriga bank siyosati ham
kiradi. Bank siyosati uzoq muddatli maqsadlarni, bank rivojlanish
yollarini va ularni amalga oshirish yonalishlarini belgilaydi.
Maqsadlar bankning boshlangich yondashuvini aniqlaydi.
Bank tijorat tashkiloti singari oz faoliyatini foyda olishga yonal-
tiradi. Foydaning hajmi aktiv va passivlarning hajmiga va struk-
turasiga, daromadlar va xarajatlar hajmiga va bankning samarali
faoliyatiga bogliq boladi.
Bank rivojlanishining uzoq muddatli maqsadlari bankning
ishonchliligini taminlovchi faoliyatga qaratiladi. Bankning ishonch-
liligini korsatuvchi alomatlar (kriteriyalar) quyidagilardir:
• bank kapitalining yetarliligi;
• aktivlarning sifati;
• likvidlilik;
• daromadlilik;
• bank boshqaruvining sifati.
Bozor iqtisodiyotida kattaligi jihatidan har xil banklar faoliyat
korsatadi: yirik banklar, orta banklar va kichik banklar.
Har biri oz faoliyati, oz biznesi, oz mijozlariga ega boladi.
Yirik korxonalar va mijozlar yirik banklarga ehtiyoj sezadi. Orta va
kichik biznes tashkilotlari va shaxslar orta bank mijozi boladi.
Davlat ichida yirik bank nufuzini egallagan banklar xalqaro bank
elitasiga qoshilishi uchun prognozlar tuzilishi mumkin.
Bozor iqtisodiyoti uchun har xil yonalishda faoliyat korsa-
tadigan kredit institutlari zarurdir. Har bir davlatda turli xil
xizmatlarga har doim talab chiqadi. Bank va bank uyushmalari-
ning maxsuslashtirilganligi tufayli banklar malum bank biznesi
yolidan borishi mumkin (ipoteka, investitsion, lizing, faktoring
faoliyati) hamda individual sektorga operatsiyalarni yonaltirishi
mumkin (aholi, fermer va hokazo).
Bank rivojlanishi konsepsiyasi oz ichiga bank bozorga taklif
qilayotgan mahsulotlarni oladi: kredit turi, pullik xizmatlar turi,
konsultatsiya va yordam. Bank rivojlanishi konsepsiyasi quyidagi
savollarni oz ichiga olishi lozim: qanday hajmda bank ozini koradi;
kimlar bizning mijoz boladi; qanaqa mahsulotni bank taklif qiladi.
57
3.3. Òijorat banklari vazifalari
Bankda marketing strategiyasini ishlab chiqish va marketing xiz-
matlarini tashkil qilish lozim. Shu bilan birga bank faoliyatini kelajakda
kengaytirish imkoniyatini aniqlovchi boshqa bank faoliyati bilan
taqqoslab real baho beruvchi analitik xizmatlarni tashkil qilish lozim.
Bank siyosatini ishlab chiqishda quyidagi yonalishlar etiborga
olinadi:
1. Strategik maqsadlar va vazifalarni shakllantirish.
2. Bankning kuchli va bosh tarmoqlarini tahlil qilish.
3. Bank faoliyatining joriy va istiqbolli yonalishlarini baholash.
4. Òashqi omillar va ularning bank faoliyatiga tasirining tahlili.
5. Bank faoliyatining alternativ shakllarini ishlab chiqish va
aniqlash.
6. Strategiyalarni tanlash.
7. Bankning va bolimlarning yillik hisobotlarini taminlashi.
8. Òashqi va ichki auditorlik tekshiruvi.
Bankning maqsadi va strategiyalarini ishlab chiqish uchun
manba joriy davrdagi bank faoliyati natijalaridir.
Strategik pozitsiyani ishlab chiqishda aniq miqdoriy va sifat
korsatkichlaridan foydalaniladi. Sifat korsatkichlar yonalish
deb, miqdor esa vazifalar deb ataladi.
Yonaltirish bu strategiyalarni ishlab chiqish orqali eri-
shilgan aniq bir maqsad.
Har bir maqsadga erishish uchun bank ozining strategiya-
laridan foydalanadi. Yonalishlar, maqsadlar va strategiyalar or-
tasida ozaro bogliqlik mavjuddir.
Bank maqsadlari yaqin va uzoq muddatlarni kozlab tuzilishi
mumkin. Qaysi maqsadni tanlash bankning potensial imkoniyat-
lari va uning yetarli resurslar bilan taminlanganligiga bogliq boladi.
Bank faoliyatida umumiy va spetsifik maqsadlar boladi. Umu-
miy maqsadlar butun bankning rivojlanishiga qaratiladi. Spetsifik
maqsadlar umumiy bank maqsadlarining ajralmas qismi bolib, u
bankning asosiy faoliyatiga qaratiladi.
Bank boshqarmasi tomonidan ishlab chiqilgan strategiya
malum bolimlar uchun maqsad va yonalish bolib xizmat qiladi.
58
Shuning uchun maqsadlarni umumiy (butun bank uchun) va
spetsifik (har xil bolimlar uchun) maqsadlarga bolinadi.
Umumiy maqsadlar bank rivojlanish konsepsiyasini aks etti-
radi va uzoq muddatga moljallanadi. Bu esa, oz navbatida, maq-
sadlarni aniq shakllantirishni talab qiladi.
Maqsadlarni shakllantirish bilan bir vaqtda imkoniyatlar ba-
holanadi yoki ketma-ketlik bilan taqsimlanadi.
Maqsadlarning imkoniyatliligini miqdor korsatkichlarda aks
etganligini quyidagicha korish mumkin:
1. Optimal rentabellilikni taminlash: depozit operatsiyalarining
hajmi; foyda normasi va darajasi (foyda hajmi, aktiv yoki kapitalga
qoyilgan foyda normasi; foydaning aksioner kapitalga nisbati,
operatsiya hajmi nisbati, foydaning yillik osish hajmi, bir aksiyaga
togri keladigan daromad); bozorda bolishi, kapitalning tarkibi,
aksiyalarning birlamchi va ikkilamchi bozordagi narxi, dividendlar
darajasi, ish haqiga tolangan mablaglar summasi, bank mahsu-
lotlarining darajasi va sifati.
2. Bank barqarorligini taminlash: texnik siyosat (yangi mah-
sulotlarni ishlab chiqarish va organishga qilingan xarajatlar); po-
tensial raqobatbardoshligi (xarajatlarni kamaytirish, ishlab chi-
qarilgan mahsulotlarning raqobatbardoshligini kuchaytirish); in-
vestitsion va kredit siyosati; kadrlar siyosati.
3. Yangi rivojlanish yonalishlarini ishlab chiqish yangi bank
faoliyatini ishlab chiqish: faoliyatini diversifikatsiyalash (yangi
mahsulotlarni qoshgan holda); informatsion tizimini rivojlantirish;
aksiya sotib olish mumkin bolgan firma va korxonalarni aniqlash;
bank faoliyatining yangi sektorlarini ishlab chiqish.
Maxsus (spetsifik) maqsadlar umumiy maqsadlar chegarasi
doirasida asosiy faoliyat turi boyicha, har bir bolim boyicha
ishlab chiqiladi. Ular ham sifat va miqdor korsatkichlarida korilishi
mumkin. Ular ichida asosiy orinni quyidagilar egallaydi:
1. Bankning har bir bolimlari boyicha rentabellilikni aniqlash
(foyda darajasi, foyda normasi, aksiya devidendlarining osishi).
Rentabellik aniqlangandan song boshqa spetsifik maqsadlar ishlab
chiqiladi. Ular maqsadlar ichida maqsad xarakteriga ega boladi.
59
2. Marketingdagi yutuqlarni kirituvchi boshqa spetsifik maq-
sadlar (bir yoki bir necha bozordagi realizatsiya hajmi, yangi
mahsulotlarni joriy qilish, xizmatlarni kengaytirish); yangi izla-
nishlar va ixtirolar kirituvchi; bank resurslarini yanada samarali
ishlatish uchun yangi normativ korsatkichlarni belgilash (xa-
rajatlarni kamaytirish, mahsulotning sifatini oshirish); moliya-
lashtirishning manbayi va tarkibi; soliqni minimallashtirish.
3. Bank bolimlari va filiallarining maqsadi: operatsiyalar-
ning kengayishi; bozordagi ulushning oshishi; foydaning osishi;
tashqi faoliyatning kengayishi.
Bu maqsadlarning hammasi quyidagi strategiyalar orqali amalga
oshiriladi:
• Mahsulot bozor strategiyasi: aniq bank mahsulotlarini va
xizmatlarini aniqlash; ularni realizatsiya qilish usullari; raqobat-
bardoshlilikni oshirish yollari.
• Marketing strategiyasi: bozor sharoitiga bankni moslashtirish.
• Raqobat strategiyasi: mahsulot sifatini oshirish orqali xara-
jatlarni kamaytirishga qaratilgan.
• Yangilash strategiyasi: yangi texnologiyalarni kiritish.
• Investitsiya strategiyasi: foyda olish maqsadida qimmatli qo-
gozlar bozoriga qilinayotgan qoyilmalarni kengaytirish.
• Rivojlantirish strategiyasi: bank barqaror rivojlanishini tamin-
laydi hamda aktiv va passiv operatsiyalar tizimida kapitalning bar-
qaror yigilishini ham taminlaydi.
• Egallash strategiyasi: boshqa banklar yoki kredit-moliya ins-
titutlarining aksiyalariga egalik qilishi bilan bogliq.
• Òashqi investitsiya strategiyasi: tashqi banklarga egalik qilish
va xorijiy qimmatli qogozlarga hamda kochmas mulkga qilinadigan
qoyilmalar kozda tutiladi.
• Òashqi iqtisodiy faoliyatni kengaytirish strategiyasi: tashqi
iqtisodiy faoliyatni kengaytirish bilan bogliq harakatlar.
Bank siyosati kompleks hujjatlar shaklida rasmiylashtiriladi,
zarur bolgan hollarda qoshimchalar va ozgartirishlar kiritiladi.
U boshqaruv uchun dastur hisoblanadi, shu bilan birga iqtisodiy
vazifalarni ijodiy hal etish uchun keng imkoniyatlar taqdim etadi.
60
Òayanch iboralar
Bank maqsadi, bankning asosiy vazifalari, bank siyosati, tijorat bank-
larining ishonchliligi, optimal rentabellilikka erishish, mahsulotbozor
strategiyasi, marketing strategiyasi, raqobat strategiyasi, yangilash stra-
tegiyasi, investitsiya strategiyasi, rivojlantirish strategiyasi, egallash
strategiyasi, tashqi investitsiya strategiyasi, tashqi iqtisodiy faoliyatni
kengaytirish strategiyasi.
Nazorat savollari
1. Bank faoliyatining maqsadi nimadan iborat?
2. Bank faoliyatining asosiy vazifalarini sanab bering.
3. Bank siyosatining asosiy unsurlari nimalardan iborat?
4. Bankning ishonchliligini korsatuvchi alomatlar qaysilar?
5. Bank siyosatini ishlab chiqishda asosan nimalarga etibor qaratiladi?
6. Bank oz maqsadiga erishish uchun qanday strategik yonalish-
lardan foydalanadi?
Òavsiya etilgan adabiyotlar
1. Ozbekiston Respublikasining «Markaziy bank togrisida»gi Qo-
nuni. 1995-yil 21-dekabr.
2. Ozbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati tog-
risida»gi Qonuni. 1996-yil 25-aprel.
3. Abdullayeva Sh.Z. Bank ishi. Darslik. Ò.: «IQTISOD-MOLIYA»,
2010.
4. Abdullayeva Sh.Z. Pul muomalasi va kredit. Oquv qollanma. Ò.:
«ILM ZIYO», 2009.
5. Abdullayeva Sh.Z., Amanov A. Òijorat banklari kapitalini bosh-
qarish. Ò.: «IQTISOD-MOLIYA», 2006.
6. Abdullayeva Sh.Z., Safarova Z.B. Òijorat banklari moliyaviy re-
surslarini boshqarish. Ò.: «IQTISOD-MOLIYA», 2008.
7. Xudoyberdiyev Z.Y., Xomitov K.Z. Bank menejmenti. Ò.:
«IQTISOD-MOLIYA», 2006.
8. Ñòàðîäóáöåâà. Å.Á. Îñíîâû áàíêîâñêîãî äåëà. Ó÷åáíèê. Ì.:
ÔÎÐÓÌ: «ÈÍÔÐÀ-Ì», 2006.
61
4-bob. BANK XODIMLARI MEHNAÒIGA HAQ ÒOLASH
VA ULARNI BOSHQARISH
4.1. Bank xodimlarini boshqarishning ahamiyati
Òijorat bankining tashkiliy tuzilmasi bank xizmatlari bozori-
dagi holatga maksimal darajada mos kelishi lozim. Shu bilan
birga, u bankning bozordagi ishi xususiyatlari va strategik dasturi
xususiyatlarini belgilab beradi.
Bundan tashqari, banklar doimo oz tuzilmasini, yani bolim
va qomitalar majmuyi hamda boshqaruv opganlari tarkibini oz-
gartirib turadi. Bu ozgarishlar banklar ixtisoslashuvining chu-
qurlashishi, faoliyat sohasining kengayishi, bank oldiga qoyilgan
yangi masalalarni yechish maqsadida uning ish sharoitlari ozga-
rishi bilan bogliq. Shu bilan birga, bu ozgarishlar bankning katta-
kichikligi, tarkibi, rahbar va xodimlar malakasi hamda ayrim
operatsiyalarning ahamiyatliligiga bogliq. Ayrim hollarda bunday
ozgarishlar menejment boyicha tashqi ekspertlarning tavsiya-
siga binoan ham amalga oshirilishi mumkin. Bankda biron-bir
bolimning yoqligi bunday operatsiyalarning bajarilmayotgan-
ligidan dalolat bermaydi.
Bankning tashkiliy tuzilmasini organishda uni ikkita yirik bo-
lakka, yani bank boshqaruvi tuzilmasi va bankning funksional
bolinma va xizmatlari tuzilmasiga bolib organish maqsadga
muvofiq.
Bank boshqaruvi tuzilmasining asosiy vazifasi tijorat banki
oz funksiyalarini amalga oshirishi uchun samarali boshqaruvni
taminlashdan iborat. Bank boshqaruvi tuzilmasini belgilash bosh-
qaruv organlarini ajratish, ularning vakolatini tasdiqlash, ja-
62
vobgarlik darajasini va oz funksiyalarini amalga oshirishdagi
ozaro munosabatlarini belgilash kabi masalalarni nazarda tutadi.
Malumki, bank boshqaruvi tuzilmasiga bolgan qarashlar bank
qonunlari bilan belgilanadi. Shu bilan birga, tijorat banki bosh-
qaruvining tuzilmasiga tegishli bolgan bir qator masalalar bank-
lar tomonidan mustaqil ravishda hal etiladi. Bank xususiy kapi-
talini safarbar qilishning huquqiy shakli (aksionerlik, paychilik va
h.k.) bank boshqaruvi tuzilmasiga jiddiy tasir korsatadi. Bundan
tashqari, unga bankning tashkiliy tuzilmasi, yani uning tarmoq-
larining rivojlanganlik va mustaqillik darajasi ham oz tasirini
korsatadi.
Bankning barcha funksional bolimlari va xizmatlari oz hu-
quq va majburiyatlariga ega. Bu yerda shuni takidlash joizki, bank
uchun funksional bolinma va xizmatlarning eng optimal tashkiliy
tuzilmasini tanlash mehnatni samarali tashkil etish hamda tijorat
faoliyatini muvaffaqiyatli olib borishning asosiy sharti hisobla-
nadi. Bank tashkiliy tuzilmalarining asosiy korsatkichi bank
bajarayotgan operatsiyalarning iqtisodiy mohiyati va hajmidir.
Oz navbatida, bankning funksional bolinma va xizmatlari
tuzilishida bolimlar ikki turda bolishi mumkin:
1. Operativ bolimlar bank oldida turgan masalalarni hal
qilish bilan bevosita mashgul. Bunga faoliyatning kreditlash,
investitsiya qilish, trast operatsiyalari, xalqaro hisob-kitoblarni
amalga oshirish hamda qoyilmalarni qabul qilish va ular boyicha
xizmat korsatish kabi turlari kiradi.
2. Shtab bolimlari operativ bolimlarga xizmat korsatish bilan
shugullanib, ularga faoliyat samaradorligini oshirishga yordam
beradi. Shtab bolimlarining vazifalari xodimlarni ishga qabul qi-
lish, ularning malakasini oshirish, marketing, nazorat, rejalash
va yuridik maslahatlar berishdan iborat. Kichik banklarda bu bo-
limlarning vazifalari ajratilmaydi va rahbarlar ham, xodimlar ham
u yoki bu vazifalarni bajaraverishadi. Bu yerda yana shuni takid-
lash lozimki, bank qanchalik katta bolsa, uning operativ va shtab
bolimlari vazifalari ham shunchalik aniq ajratiladi.
63
Bank tuzilmasi ozgarmas, qotib qolgan narsa emas. U doimo
bankning yangi maqsad va vazifalariga muvofiq ravishda yangila-
nib, takomillashib boradi. Shu bilan birga, rahbar va xodimlar
xatti-harakatining asosini belgilovchi bankdagi ichki madaniyat,
ananalarning mavjudligi ham bankning tashkiliy tuzilmasida oz
aksini topadi.
Bank tuzilishidagi har qanday ozgarishlar, yani yangi xiz-
matlarni amaliyotga tatbiq etish, mijozlarga xizmat korsatishdagi
ozgarishlar, rahbariyatning bozorni qamrab olish darajasini
kengaytirish haqidagi niyatlari, eng zamonaviy texnikadan va yangi
ish usullaridan foydalanish bazan bank xodimlariga qoyiladigan
talablarni tubdan ozgartirib yuboradi.
Bozor munosabatlari sharoitida xojalik yuritishning yuqori
daromadlar olishni taminlovchi samarali yollari va uslublarini
izlash alohida ahamiyat kasb etmoqda. Bu maqsadga erishishda
tijorat banklarini boshqarish uslublariga hamda ularni tako-
millashtirishda menejment va marketingga alohida etibor qara-
tilmoqda.
Xorijiy mamlakatlarda kop yillardan beri katta ahamiyat berilib
kelayotgan bu jarayon songgi yillarda bizning respublikamizda
ham rivojlanib bormoqda. Bu sohada qisqa muddatlarda muvaf-
faqiyat qozonish uchun esa shu davrga qadar toplangan boshqa-
ruvga doir bilimlardan samarali foydalanish zarur. Bu bilimlarni
takomillashtirish, amaliyotga kiritish, foydalanish bugungi kun-
ning dolzarb mavzularidan hisoblanadi.
Bugungi kunda bank tizimida yuzaga kelayotgan bunday ho-
latlar bank menejmenti va marketingini yanada rivojlantirishni
talab qilmoqda. Banklar sonining kopayishi raqobatning kucha-
yishiga olib keladi. Bu esa bank boshqaruvi oldiga yangi vazifalarni
qoyadi. Shu munosabatda bank tizimidagi menejment va marke-
tingni rivojlantirish yollarini ishlab chiqish zarur masaladir. Bu-
larni amalga oshirishda quyidagi vazifalarni belgilab olish lozim:
• bank menejmentining iqtisodiy mohiyatini nazariy organish
va ularni xorij tajribasi bilan solishtirish;
64
• yangi xizmat turlarini taklif etish, bankdagi operatsiyalarni
boshqarishni yaxshilash;
• bank xodimlarini boshqarishni yaxshilash orqali mijozlarga
sifatli xizmat korsatish.
4.2. Bank xodimlarini boshqarish
Òijorat banklarida markaziy orinlardan birini personalni bosh-
qarish egallaydi. Bank faoliyatining samaradorligi, kopincha,
bankda ishlovchi xodimlarga bogliq boladi. Òijorat bankining
personali soni ular tomonidan operatsiyalarni amalga oshirish hajmi
va xodimlarning mehnati samarasiga bogliqdir. Bankning har bir
bolimi boyicha lavozim nomenklaturasi va ishchilarning umumiy
soni shtat royxati orqali aniqlanadi. Lavozim instruksiyalari va
malaka xarakteristikalari turli kategoriyalardagi mutaxassislarga
bolgan talablarni inobatga oladi. Korsatilgan hujjatlar bankning
xodimlar boyicha ehtiyojlarini rejalashtirishga asos boladi. Bu-
ning natijasida quyidagilar ishlab chiqiladi:
• mavjud mehnat resurslari;
• xodimlar soni va ularning har bir operatsiyalarda haqiqatda
bandligi.
Bu bosqichda har bir bolimdagi xodimlar yetarliligini hi-
sobga olish (yetishmovchilik, ortiqchalik) va ularning mehnati
qanchalik samarali yoki samarasiz ekanligini aniqlash kerak. Bunda
kelajakdagi ehtiyojlar hisobi, yani bank oldida turgan vazifalarni
bajarish uchun kerak bolgan xodimlar soni aniqlanadi hamda
bank personali sohasida qoyilgan vazifalar va maqsadlarga yeti-
shish uchun aniq ishlar belgilanadi.
Bank xodimlarini shakllantirishda unga kerakli bolgan odam-
larni izlash, yani xodimlarni toplash muhim bosqich bolib
hisoblanadi. Bu yetishmayotgan xodimlar soni orqali aniqlanadi.
Bunda kadrlarning chiqib ketishi va uning kopaytirilishi lozimligi
hisobga olinadi. Bank personalining kamayishiga nafaqaga chi-
qishi, shartnoma muddati tugaganligi uchun boshatilishi va ishdan
ozod qilinishi sabab boladi. Shtatning kopayishiga bank opera-
65
tsiyalari hajmining oshishi tasir korsatadi. Buning uchun kadr-
larni tashqaridan hamda bank ichidan izlash mumkin. Bank oz
xodimlarini mavjud bolgan vakansiyalar haqida xabardor qilib
turishi kerak. Chunki xodimlar oz anketalarini bosh joylarga otish
uchun berishlari lozim. Òashqi jalb qilishga quyidagilarni kiritish
mumkin: gazetalar va professional jurnallarga xabar berish, ish
bilan taminlash agentliklariga murojaat qilish, mustaqil tarzda
universitetlar, kollejlardan tanlab olish va boshqalar.
Kerak bolganda bank boshqarmasi nomzodlar orasida biron-
bir lavozimga koproq togri keladigan kadrlarni oqishga jonatadi.
Keyingi bosqich suhbat yoki test asosida tashkil etilgan personal
tanlovi hisoblanadi. Yuqori malakaga ega yaxshi xodimlar tanlab
olinadi (nomzodlar malumoti, professional konikma, oldingi
mehnat tajribasi, shaxsiy sifatlar hisobga olinadi). Boshqaruvchi
lavozimiga xodimlarni tanlashda tarmoqlararo munosabatlar,
yuqori turuvchi boshliqlar va qol ostidagilari bilan nomzodning
ishlay olishi hisobga olinadi.
Nomzodlarning ish joylariga loyiqligini baholashda attestatsiya
otkaziladi. Buning uchun oldindan tuzilgan formulyar toldiriladi:
• xodimning F.I.Sh.;
• xodim ishlaydigan boshqarma (bolim);
• shu bankdagi mehnat staji;
• hozirgi lavozimi;
• bank tizimida umumiy mehnat staji;
• ish haqi miqdori;
• attestatsiya davrida ishda bolmagan vaqti;
• shu davrda malakasining oshishi;
• shu lavozimda oxirgi 3 martalik ish haqining osishi.
Bank xodimlarining mehnat natijalarini baholash uchun boshqa
«mezon»lar ham mavjud. Masalan, kredit bolimida: professional
qobiliyat, ishonchlilik sifati, yangilikni bilish xohishi, hamkasb-
lari bilan munosabat, bank texnikasini bilish darajasi, bank ris-
kini sezish va boshqalar.
Boshqarmalar boshliqlari faoliyatini baholashni quyidagi me-
zonlar orqali amalga oshirish mumkin:
66
• vazifani qoyish qobiliyati;
• qaror qabul qilish qobiliyati:
• xodimlar ishlarini nazorat qila olishi;
• javobgarlik hissi;
• tinglash qobiliyati.
4.3. Bank xodimlarini boshqarish tamoyillari
va strategik vazifalari
Bank menejmenti boshqaruv jarayonini amalga oshirar ekan,
moliyaviy, moddiy, tashkiliy, huquqiy, manaviy, psixologik shart-
sharoitlarni yaratish, boshqaruv vazifalarini bevosita ijro etish bilan
bogliq jarayonlarni oz ichiga oladi.
Bank menejmenti asosida, avvalambor, insonlar bilan ishlay
olish mahorati yotadi, shu bois bank menejmentining muhim
tarkibiy qismlaridan biri xodimlarni boshqarishdir. Sir emaski,
inson resurslari sifati ularning bank oldida turgan maqsadlarini
amalga oshirishga qoshgan hissasi bilan belgilanadi, bank fao-
liyatining sifati esa kop jihatdan xodimlar bilan ishlashni samarali
yolga qoyish bilan bogliq.
Ikki bosqichli bank tizimining shakllantirilishi, uning tarkibiy
takomillashtirilishi, shuningdek, elektron tolovlar tizimining yara-
tilishi joylarda yangi tuzilmalarning: Ozbekiston Respublikasi
Markaziy banki Bosh hududiy boshqarmalari va Hisob-kassa mar-
kazlarining yaratilishiga va ular faoliyatining yolga qoyilishiga
olib keldi. Bu esa bank muassasalarining yangi turi bolib, oziga
xos funksiyalarga ega. Bu funksiyalar mamlakatimizda qabul qilingan
Ozbekiston Respublikasining «Markaziy bank togrisida»gi va «Bank-
lar va bank faoliyati togrisida»gi qonunlarida belgilab berilgan.
Ushbu tuzilmalarning tashkil etilishi xodimlar bilan ishlashda
bank tizimini yanada isloh etish hamda tijorat banklari tomonidan
hududiy bolinmalar oldiga qoyiladigan vazifalar ijrosini tamin-
lashga monand ekanligini korsatmoqda. Bank uchun yuksak kasbiy
tayyorgarlikka ega bolgan va zamonaviy bank texnologiyalaridan
foydalana oladigan, oz ishini muntazam ravishda takomillash-
67
tirishga intiladigan mutaxassislar kerak. Bunday sharoitda yuqori
ishchanlikka ega jamoani shakllantirish uchun xodimlar sonini
rejalashtirish va istiqbolini belgilash, uning kasbiy darajasini oshi-
rish va mutaxassislarni maqsadga muvofiq holda tanlash, barcha
turdagi mukofotlashlarni hisobga olishning yagona tizimini yara-
tish lozim. Aytish joizki, xodimlarni boshqarish masalasi ada-
biyotlarimizda ancha keng bahs-munozaralarga sabab bolmoqda.
Chunki bank faoliyatini takomillashtirishning ushbu yonalishi
dolzarbligi bu muammoning salbiy oqibatlarini boshidan kechir-
gan xorijiy banklar tajribasida ham oz tasdigini topmoqda. Xo-
dimlarni boshqarish muammosini belgilashga, uni hal qilish usul-
lariga turli yondashuvlar mavjud.
Ayrim olimlar oz maqolalarida ichki firma menejmenti bu
eng yuqori samaradorlik va foydalilikka erishish maqsadida tash-
kilot resurslarini boshqarish tamoyillari, usullari va vositalari
yigindisi deb tarif berar ekan, xodimlarning resurs sifatidagi
alohida fazilatlarini korsatib beradi. Ammo, umuman olganda,
xodimlarni bir jinsli substansiya deb qarash yaramaydi. Har bir
xodim oziga xos qadriyatlarga va motivlarga ega. Xodimlarni
boshqarish uzluksiz jarayon bolib, insonlarning maksimal darajada
ishchanligini oshirish va tegishlicha yuksak yakuniy natijalarga
erishish maqsadida ularni motivatsiyalashni maqsadli ozgartirishga
qaratilgandir. Xodimlar bilan ishlashning yakuniy maqsadi
tashkilot maqsadlarini xodimning manfaatlariga yuqori darajada
yaqinlashtirish. Shularga asoslanib xodimlarni boshqarishning
konseptual modelini taklif qilish mumkin.
Fikrimizcha, personal menejmenti deganda, uchta strategik
vazifani amalga oshirish zarur:
• bankning mehnat resurslariga bolgan ehtiyojlarini tezkor va toliq
qondirish uchun zarur ixtisoslashuvni va malaka darajasini taminlash;
• xodimlarning ozlariga yuklangan funksiyalarni eng yuqori
darajada samarali bajarishi uchun shart-sharoitlar yaratish;
• bank tizimi menejmentining boshqa yonalishlari va element-
lari bilan kerakli darajadagi ozaro tasirini taminlashga qaratilgan
xodimlarni boshqarishning kompleks tizimini yaratish.
68
Shunga kora, xodimlarni boshqarish tizimi doim uchta ozaro
tasir qiluvchi bloklardan tashkil topadi. Bular: boshqaruv stra-
tegiyasi, boshqariluvchi kichik tizimlar, tizimning umumiy fao-
liyatini taminlovchi blok.
Bank personali menejmenti strategiyasi deganda, xodimlarni
boshqarishning umumiy vazifalarini amalga oshirishda konseptual
yondashuvlarning yigindisi tushuniladi. Boshqariladigan kichik
tizimlar deganda, kompleks boshqaruv tizimining aniq tariflan-
gan muayyan vazifasini amalga oshirishga qaratilgan elementlarni
tushunish lozim. Bank personali menejmentini taminlash deganda,
uning tarkibini muayyan jarayonga qaratilmagan, ammo barcha
operatsion kichik tizimlarning faoliyatini taminlovchi mustaqil
elementi tushuniladi.
Bank personalini boshqarish konsepsiyasi xodimlarni bosh-
qarish kichik tizimi u yoki bu bank doirasida javob berishi lozim
bolgan talablarga mos holda ishlab chiqilishi kerak.
Bank personalini boshqarish kichik tizimi quyidagilarga qaratilgan:
• har bir ish orni, bolim, boshqarma ishining hajmini belgi-
lash asosida kadrlar tarkibini maqbullashtirish;
• shtat lavozimlarini mehnat jarayonining murakkabligi va
oziga xosligidan kelib chiqib funksional majburiyatlarning maq-
bul toplami bilan taminlash;
• malakali kadrlarni bankda belgilangan lavozimlar tarkibiga
mos holda va har bir mutaxassisning imkoniyatlarini hisobga olgan
holda, shuningdek, ularni moslashtirish uchun shart-sharoitlarni
yaratgan holda sifatli tanlash, ajratish va joylashtirish;
• xodimning salohiyatini va imkoniyatlarini aniqlash asosida,
uning xizmatdagi osishini rejalashtirish asosida kadrlar tarkibidan
oqilona foydalanishni tashkil qilish;
• xodimlarni tayyorlash va qayta tayyorlash, malakasini oshirish;
• har bir xodimning umumiy ishga qoshgan hissasiga mos
holda mehnatiga haq tolash, mehnatni motivatsiyalashning boshqa
turlarini takomillashtirish.
Bunda ushbu tamoyillarni oz ichiga olishi mumkin deb oylaymiz:
1. Har bir bolimda xodimlar sonini maqbullashtirish.
69
2. Malakasi va individual imkoniyatlari bajariladigan ishga mos
keladigan xodimlarni tanlash.
3. Mehnatni maksimal tarzda avtomatlashtirish va axborot
texnologiyalaridan foydalanish.
4. Funksiyalarning takrorlanishini istisno etish.
5. Ish vaqtini tejash.
6. Zarur ijtimoiy-maishiy sharoitlarni yaratish.
Meyoriy-uslubiy hujjatlarni ishlab chiqishda kadrlar zaxira-
sini va rahbarlikka nomzodlarni shakllantirish, mutaxassislarni
asosiy lavozimlarga tanlov asosida taklif qilish, ularni oqishga
yuborish, mutaxassislarning kasbiy osishi, ular mehnatini motiva-
tsiyalash va baholash bilan bogliq masalalarni hal etishga amaliy
yondashuvlarni shakllantirish kerak.
Bular xodimlar bilan bogliq ishlarni tizimlashtirishga, bolin-
malarni bank mutaxassislariga qoyiladigan zamonaviy talablarga
javob beradigan xodimlar bilan taminlashga, ish orinlarining
jihozlanganligini va mehnat madaniyatini oshirishga imkon beradi.
Òijorat bankida xodimlar bilan ishlash uning asosiy mexa-
nizmlari ortasidagi ozaro aloqalar asosida qurilishi mumkin
(4.1-chizma):
• xodimlarni rejalashtirish va prognozlash;
• xodimlarni tanlash va ajratish;
• xodimlarni baholash;
• xodimlarni kasbiy rivojlantirish;
• xodimlarni motivatsiyalash.
Shunday qilib, ish ornida nomzodga qoyiladigan talablar-
ning toliq royxati ishlab chiqiladi. Royxatga quyidagi elementlar
kiradi:
• hisobga olish malumotlari (yoshi, jinsi va h.k., yani shaxsiy
varaqa, avtobiografiya, tavsiyalar, mehnat daftarchasi va bosh-
qalarda aks etgan malumotlar);
• malaka darajasi (malumoti, mutaxassisligi, diplom olgandan
keyin qayerda oqiganligi va malakasini oshirganligi);
• bank ishi, iqtisod, moliya, boshqaruv, psixologiya, dasturlar,
xorijiy til va hokazolar boyicha kasbiy bilimlari;
70
1
Mualliflar ishlanmasi.
Bank personalini boshqarish tizimi
Bank
xodimla-
rini reja-
lashtirish
va prog-
noz-
lashtirish
Bank
xodimla-
rini
tanlash,
ajratish
Bank
xodimla-
rini
baho-
lash
Bank
xodimla-
rini
rivoj-
lantirish
Bank
xodimla-
rini moti-
vatsiya-
lash
Bank
faoliyati-
ning aso-
siy yona-
lishlari
Nomzod-
lar ban-
kini
shakllan-
tirish
Kasbiy
baholash
Xizmatda
osishni
rejalash-
tirish
Mehnatga
haq
tolash
Xodimlar
bilan
ishlash-
ning uzoq
muddatli
dasturi
Xodim-
larga
ehtiyojni
hisoblab
chiqish
Ish orni
modelini
yaratish
Kasbiy
layoqatni
ekspertiza
qilish va
tanlash
Ijro in-
tizomini
baholash
Shaxsiy-
psixolo-
gik baho-
lash
Xodim-
larni tay-
yorlash
va qayta
tayyorlash
Malaka
oshirish
Mukofot-
lash
Ijtimoiy
imtiyoz-
lar va
kafolatlar
Kadrlar
salo-
hiyatini
namoyon
qilish
sharoitlari
Oqitish
samara-
dorligini
baholash
Attesta-
tsiya ot-
kazish
Xodimlar
zaxirasi
bilan
ishlash
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
4.1-chizma. Òijorat banklari
personalini boshqarish tizimi
1
.
71
• kasbiy konikmalari (mijozlar bilan ishlash, nizomlar, me-
todikalar, qollanmalar, dasturlar va rejalarni ishlab chiqish, ilmiy-
tadqiqot ishlarini olib borish, ish yuritish, zamonaviy dasturiy
mahsulot bilan ishlash va h.k.);
• ish tajribasi (mutaxassisligi boyicha, moliya-kredit, bank
tizimidagi ish staji, jamoat ishlaridagi ishtiroki);
• shaxsiy-psixologik fazilatlari (halollik, mehnatsevarlik,
kirishimlilik, intizomlilik, aqliy salohiyati, ortiqcha ishlashga,
stressga chidamliligi va h.k.);
• mehnat sharoitlari (ish xonasi, telefon, transport, kompyuter
texnikasi, oquv-metodik markaz, kutubxona);
• mehnatga haq tolash va ijtimoiy imtiyozlar (lavozim maoshi,
ustamalar, mukofotlar, oylik kompensatsiya tolovlari, mehnat
tatilida, yubiley sanalarida, yaqinlarining olimi hollarida, tabiiy
ofatlarda va baxtsiz hodisalarda moddiy yordam, sugurtalash,
imtiyozli yollanmalar, qoshimcha tatil berish, jismoniy tarbiya-
soglomlashtirish majmualaridan foydalanish, qoshimcha pensiya
tayinlash).
Rahbar ish ornini tavsiflashda boshqaruv vazifalarining bosh-
qaruv tasiri doirasi, qabul qilingan qarorlar uchun javobgarlik,
bajariladigan ishlarning bir xilligi, rejalashtirishning kolamlari,
muvofiqlashtirish darajasi kabi omillar ham kiritiladi. Bu, oz
navbatida, rahbarlik lavozimiga nomzodning boshqaruv fazilat-
lari yigindisi, yani: istiqbolni kora bilish, rejalashtirish, rahbar-
likni amalga oshirish ishtiyoqi, shaxsiy fazilatlari ichida yetakchilik
xususiyatining borligi, insonlar ishini tashkil qila olishi, boshqalar-
ning ishini taqsimlash va nazorat qilish, ishga orgatish kabi uning
kasbiy darajasiga qoyiladigan talablar royxatini shakllantiradi.
Har bir lavozim toifasi uchun unga mos keladigan murakkablik
darajasidagi mehnat funksiyalarining bajarilishi belgilangan.
Amaliyotda texnologik tuzilmalarning har bir toifa mutaxassislari
uchun lavozim majburiyatlari bajariladigan ishlarning aqliy jihat-
dan murakkabligidan kelib chiqib shakllantiriladi va tavsiflanadi.
Bank doirasidagi menejment bu eng yuqori samaradorlik va
foyda olish maqsadida bank resurslarini boshqarishning zamona-
72
viy qoidalari, usullari va vositalari yigindisidir. Bank doirasidagi
menejmentga shunday tarif berilganda personalning resurs sifa-
tidagi alohida tavsiflari ham ajratib korsatilmogi kerak.
Personalning resurs ekanini anglagan holda, u boshqa resurs-
lardan (moliyaviy, xomashyo, moddiy va boshqa resurslardan)
shunisi bilan farq qiladiki, unda yollanma xodim, ishchi, xizmatchi
undan foydalanishda asoslanish moljallanayotgan shartlardan voz
kechishga haqli; oz xohishiga kora ishdan boshash; etiroz bildi-
rish; boshqa kasblarni organish; ish haqi tolash darajasi togri-
sida muzokaralar olib borish; qanday toifadagi kasblar uning uchun
ijtimoiy jihatdan nomaqbul ekanini, umuman esa bir turdagi
substansiya deb qaralish mumkin emasligi togrisidagi masalalarni
hal etish huquqlariga, oz shaxsiy dalil va qadriyatlariga ega.
4.4. Bank xodimlarini boshqarishning vazifalari
Bank sohasidagi menejment bosh menejment, operatsion ish-
lar menejmenti va personal menejmentini oz ichiga oladi.
Bosh menejer barcha menejerlar bilan, ular tarkibiy bolin-
malar boshligi bolsa ham, bolmasa ham, shugullanadi. Ular
muayyan missiyalar hamda strategiyalar shaklantirilishi, turli si-
yosatlar ishlab chiqilishi va vazifalar qoyilishi uchun, xullas re-
jalashtirish va tashkil etish, bankni nazorat qilish va boshqarish
bilan bogliq bolgan yonalishlar uchun javobgar.
Bank personali menejmenti quyidagi vazifalarni hal etadi:
xodimlarning butun kuch-gayratini bank missiyasi va strategiyasi
bajarilishiga, uning maqsadlariga erishishga qaratish; xodimlar-
ning aqliy va jismoniy imkoniyatlaridan samarali foydalanish;
bankni kerakli xodimlar bilan taminlash, xodimlar imkoniyat-
larini toliq ishga solish; xodimlar turmushi korporativ madaniyat
talablariga javob beradigan darajada bolishini qollab-quvvatlash
hamda rivojlantirish.
Bank doirasidagi menejmentning har uchala turi bir obyekt
insonga taalluqlidir. Zero bank rivoji uning kundalik mehnat fao-
liyatiga qoshilishi darajasiga bogliqdir.
73
Personalni boshqarish bu xodimlarning mumkin qadar
samaraliroq ishlashiga, shu orqali yuksak pirovard natijalarga eri-
shish maqsadida ularning qiziqishlarini aniq maqsad sari ozgar-
tirishga yonaltirilgan uzluksiz jarayon.
Chet el tajribasida bank personalini boshqarish muammolarini
hal qilishga doir ikkita asosiy yondashuv mavjud.
Birinchi yondashuvda «inson resurslarini boshqarish» mazkur
muammoni hal qilishning strategik jihatlarini, shu jumladan,
ijtimoiy rivojlantirish masalalarini qamrab oladi.
«Personalni boshqarish» esa, koproq kadrlar bilan operativ
ish olib borishga taalluqlidir. Ikkinchi yondashuv shunga asos-
lanadiki, «inson resurslarini boshqarish», avvalo, mehnat va bandlik
sohasidagi munosabatlarni davlat yoli bilan tartibga solish ma-
salalariga, «personalni boshqarish» esa, bank darajasidagi mehnat
munosabatlariga qaratilgan.
Personalni boshqarish uzluksiz jarayon sifatida namoyon bo-
ladi. U xodimlarning mehnat qilish sabablarini, undan yuqori
darajada foyda olishni va banklar faoliyatida pirovard yuksak
natijalarni qolga kiritilganligini bildiradi.
Amaliy nuqtai nazardan personal bankning eng muhim resursi
bolib, uning imkoniyatlarini samarali amalga oshirish xodimlarning
muayyan guruhi yoki ayrim xodim tomonidan hal etiladigan aniq
ishlab chiqarish vazifalarining oziga xos xususiyatlariga muvofiq
ravishda ijtimoiy yechimlarni talab qiladi.
Yangi vazifalar, avvalo, xodimlar faoliyatining iqtisodiy mezon-
larini hisobga olgan holda, xodimlarni oqitish va malakasini oshi-
rish, boshqariladigan xulq-atvordan maqsadga muvofiq foydalanish,
alohida shaxsning ham, turli professional va ijtimoiy guruhlarning
ham imkoniyat va qobiliyatlarini mumkin qadar yaxshiroq ochish
uchun zarur investitsiyalarni aks ettirishi lozim. Uni qurishda per-
sonalni rivojlantirishga qilinadigan pul xarajatlari bilan foyda
korinishidagi amaliy natijalar nisbati hisobga olinishi darkor. Bun-
day yondashuv biznesning uzoq muddatli strategiyasiga asoslanadi.
Bir tomondan, bolinma rahbari ozi boshchilik qilayotgan
bolinma xodimlariga nisbatan liniya menejeri hisoblanadi, ik-
74
kinchi tomondan bankning boshqa tuzilmalari bilan funksional
munosabatlarda boladi. Funksional menejment esa faqat mas-
lahat va tavsiyalar berishni kozda tutadi. Personal bilan ishlash
xizmatining rahbari boshqa bolinmalarda ozgartirishlarni bevo-
sita otkaza olmaydi, lekin shunday ozgartirish yonalishi togrisida
tavsiyalar berish huquqiga ega.
Bank personal menejmentining vazifasi bankdagi barcha
xodimlarning ozaro hamkorlikda faoliyat yuritishini tamin-
lashdan iborat. Shuni hisobga olish kerakki, xodimlar faoliyatini
boshqarish masalasi har bir xodim uchun ancha nozik masala
hisoblanadi.
Professional bilim va konikmalar (demak, tegishli investi-
tsiyalar ham) ikki turda: umumiy va oziga xos (spetsifik) boladi.
Umumiy inson kapitali turli banklarda ishlagan holda mehnat
bozorida talabga ega bolishga imkon beruvchi keng doiradagi bi-
lim va konikmalarga asosan shakllanadi. Shu sababli, avvalo, xo-
dimning ozi bunday investitsiyalardan manfaatdor boladi. Max-
sus inson kapitali u yoki bu bankning faoliyat xususiyatlarini
(xizmatlar, texnologiyalar, tashkiliy tuzilmalar) aks ettiradi. Shu-
ning uchun maxsus tayyorlov, asosan, banklarning ozi tomoni-
dan moliyalashtiriladi.
Bu borada Ozbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov
quyidagilarni takidlaydi: «Hozirgi kunda taraqqiyot yolidan izchil
rivojlanib borishimizda, ezgu maqsadlarimizni royobga chiqarishda
hal qiluvchi rol oynaydigan muhim bir mezon borki, u ham
bolsa, inson kapitali, yani inson omili, zamonaviy bilim va kasb-
hunarlarni egallagan, mamlakatimiz istiqboli uchun masuliyatni
oz zimmasiga olishga qodir bolgan, hayotga dadil qadamlar bilan
kirib kelayotgan yoshlarimizdir»
1
.
Òexnologiyalarning murakkablashuvi, innovatsion xizmatlarni
yaratish zarurati tobora koproq maxsus bankdagi ichki ko-
nikmalarni shakllantirishni talab qilmoqda. Maxsus inson kapi-
1
Karimov I.A. Mamlakatimizni modernizatsiya qilish yolini izchil davom ettirish
taraqqiyotimizning muhim omilidir. T 19. «Ozbekiston», 2011. 119-b.
75
tali ish beruvchi va xodimni bir-biriga kuchliroq boglaydi. Bank
endi osonlik bilan bir xodimni boshqasi bilan almashtira olmaydi.
Chunki bu inson kapitaliga kiritilgan investitsiyalardan kutilgan
daromadni yoqotish, shu bilan birga, yangi investitsiyalar ki-
ritish bilan bogliq. Xodim, oz navbatida, ozining professional
mahorat va konikmalarining asosiy qismi faqat shu bank doira-
sida qimmatga ega ekanligini chuqur anglaydi. Aynan shu sababli
xodimlar uzoq yillardan beri mehnat qiladigan tashkilotda xo-
dimlar qonimsizligi korsatkichi past boladi. Bosh orinlarni
esa tashkilot tashqaridan xodimlarni yollash emas, balki firma
xodimlarini ichki xizmat pillapoyasi boylab harakatlantirish hi-
sobiga toldirishni afzal koradi.
Xulosa qilib aytadigan bolsak, bank personalini boshqarish bu
uzluksiz jarayon sifatida namoyon bolib, u xodimlarning mehnat
qilish sabablarini, undan yuqori darajada foyda olishni va bank
faoliyatida pirovard yuksak natijalarni qolga kiritilishini anglatadi.
Shu nuqtai nazardan, personal bankning eng muhim resursi bo-
lib, uning imkoniyatlarini samarali amalga oshirish xodimlarning
muayyan guruhi yoki ayrim xodim tomonidan hal etiladigan
vazifalarning oziga xos xususiyatlariga muvofiq ravishda ijtimoiy
yechimlarni talab qiladi.
4.5. Bank xodimlariga mehnati uchun haq tolashni
hisoblash tartibi
Bankda ish haqi, mukofotlar, imtiyozlarning turli turlari samara-
dorlikni yanada oshirishning asosiy vositalari bolib hisoblanadi.
Ish haqi ragbatlantirishning asosiy instrumenti hisoblanadi.
Ish haqi miqdoriga kora bankning yaxshi yoki yomonligini ko-
rish mumkin.
Banklarda yuqori malakali kadrlar jamlangan, ular kredit
muassasalari oldida turgan vazifalarni bajarish qobiliyatiga egaligi
bank xodimlarining mehnati yaxshi ragbatlantirilishini bildiradi.
Bank personali kategoriyalarga bolinadi: past sinf, orta sinf,
yuqori mutaxassislar.
78
• tashabbuskorlik muammolarni yechishda yangi goyalar,
yondashuvlarni taklif qilish, lavozim yoriqnomalarida kozda
tutilmagan qoshimcha ishlarni bajarishga tayyorlik, eski muam-
molarni oziga xos usulda yecha olish, oz ishini bajarishga ijodiy
yondashuv;
• oz-ozini rivojlantirish oz-oziga qatiy baho berish, kuchli
va zaif tomonlarini munosib baholash, tanqidni amaliy nuqtai
nazardan qabul qilish, yaxshilanishni taqozo qiladigan sohalarda
oz-ozini rivojlantirish;
• yetakchilik rahbarlik qilish ishtiyoqi va istagi, boshqalarni
oz ortidan ergashtirish qobiliyati, atrofdagilarga tasir otkaza olish
va ularni ishlashga undash, fikrni aniq va ishonchli ifoda etish,
kopchilik oldida nutq sozlash konikmalariga ega bolish, yuqori
darajadagi ishchanlik;
• qarorlarni qabul qilish zamonaviy ochiq axborotga asos-
langan asosli fikr-mulohazalar yuritish, qarorlar qabul qilishda
qatiylik, tezkorlik, mustaqillik va izchillik, qabul qilinayotgan
qarorlarning oqibatlarini kora bilish, natijaga yonalganlik (rah-
barlik tajribasiga ega bolgan xodimlar uchun qollaniladi).
Xodimning ijrochilik faoliyatini baholash, uning mehnati na-
tijalari tavsiflarining (miqdoriy va sifat korsatkichlarining) egal-
lab turgan lavozimi talablariga mosligini aniqlash jarayoni sifa-
tida, shunday axborotni shakllantiradiki, uning yordamida aynan
mana shu muvofiqlik aniqlanadi. Bunda yuqorida sanab otilgan
(shuningdek, koplab boshqa) mezonlarni biz xodimdan talab
qilinadigan maqsadga erishish, natijani qolga kiritish vositalari
sifatida qabul qilamiz, shundan keyin kamchiliklarni bartaraf etish
yollari belgilanadi va kasbiy tayyorlash tadbirlari rejalashtiriladi.
Bunday baholash mutaxassisni individual rivojlantirish uchun
asos boladi.
Bundan tashqari, rahbar koproq oz xodimlarini oqitish va
tayyorlashning ayrim shakllarini ozi amalga oshirgani bois,
baholanayotgan xodimning konikmalari va bilimlarini yanada
mukammallashtirish zarurati tugiladi. Bu yonalishdagi hara-
katlar rejasi xususida ikki tomonlama kelishuvga erishish juda
79
muhim hisoblanadi. Òajriba shuni korsatmoqdaki, bunday ham-
jihatlikka erishishning ishonchli usuli tobe xodim oziga ozi ber-
gan bahosini rahbarning bahosi bilan solishtirishi, bu xodimga
oz ishining obyektiv natijalari, unga qoyilayotgan talablar va
shaxsiy fazilatlari haqida haqqoniy fikrga ega bolish imkonini
beradi. Rahbar, oz navbatida, xodimning oz maqsadlari va ularga
erishish yollari haqida qanchalik aniq tasavvurga egaligi haqida
fikr yuritadi.
Bank xodimlari bilan ishlash amaliyotida baholashdan foy-
dalanish rahbarning boshqarish madaniyati korsatkichi hi-
soblanadi. Rahbarning boshqarish madaniyati darajasi qanchalik
yuqori bolsa, xodimlar bilan ishlash shakllari ham shunchalik
turli-tuman boladi. Baholash texnologiyalari unga, ayniqsa,
xodimlarni motivatsiyalash borasida katta imkoniyatlarni ochadi.
Fikrimizcha, rahbarlarni markazlashtirilgan oqitish dasturlari
baholash texnologiyalariga ulardan foydalanish maqsadlari,
vazifalari va imkoniyatlariga bagishlangan mavzularni ham oz
ichiga olishi kerak.
Xodimning shaxsiy fazilatlarini baholashda birinchi oringa
yuqori natijalarga erishishda eng katta ahamiyatga ega bolgan
fazilatlar chiqadi. Bular: kirishimlilik, shaxsiy yetuklik, hissiy bar-
qarorlik va h.k. Xizmat fazilatlarini baholashda, odatda, xodimda
uning topshirilgan ishga munosabatini ifodalovchi fazilatlarning
qanchalik namoyon bolishi aniqlanadi. Avvalambor gap bu yerda
mustaqillik, masuliyatlilik, tashabbuskorlik, ishonchlilik, qatiylik
va shu kabi boshqa fazilatlar haqida ketmoqda. Xizmatga oid xulq-
atvorni baholash, odatda, ishda yuksak natijalarga erishishga ijo-
biy hissa qosha oladigan xulq-atvor turlarining qay darajada xo-
dimga xosligini aniqlashga xizmat qiladi. Bularga murakkab vaziyat-
lardagi xulq-atvor, rahbar bilan, hamkasblari va mijozlar bilan
ozaro munosabatda xizmatga oid xatti-harakat xususiyatlari kiradi.
Xodimlar ishini baholash mezonlari xizmatchining bank maq-
sadlariga erishishga qoshgan hissasini baholashga qaratilgan bolib,
bu esa tijorat banki rahbariyatiga togri mamuriy qarorlar qabul
qilish imkonini beradi. Baholashning muayyan bir mezonlarini
80
tanlash (shaxsiy fazilatlar, ishdagi xulq-atvor yoki ish natijalari)
baholanayotgan xizmatchilar toifalariga hamda olingan natijalar-
dan qanday foydalanish kozda tutilayotganiga bogliq.
Baholash mezonlari bank xodimi faoliyatining zarur stan-
dartlarga qanchalik mosligini tahlil qilish uchun asos bolib xizmat
qiladi. Mezonlar haqiqatan ham ish berishi uchun ular erishi-
ladigan, bajariladigan, haqqoniy bolishi, eng asosiysi mazkur
ish orni uchun muhim bolishi darkor. Masalan, sotuvlar bolimi
xodimi uchun asosiy mezon sotuvlar hajmi bolsa, taminot
bolimining xodimi uchun yetkazib berish muddatlariga rioya qi-
lishdir. Òogri tanlangan baholash mezoni xodimga oz ishida
ustuvorliklarni togri aniqlash imkonini beradi. Baholash me-
zonlari yozib chiqilgandan keyin ular quyidagi talablarga mos
kelishi yoki kelmasligini aniqlash zarur.
1. Baholash mezonlari erishilishi mumkin bolgan va doimiy
bolishi lozim, bu ishni bajarish uchun zarur. Kutilayotgan na-
tijalarga javob beradigan faoliyatni baholash mezonlari ushbu
lavozimni egallagan barcha xodimlar uchun belgilangan zarur
ishning maqbul minimumidir.
2. Faoliyatni baholash mezonlari xodimdan qanday aniq xatti-
harakatlar va natijalar kutilayotgani haqida unga axborot berishi
lozim. Mezonlar ish mazmuniga mos kelishi darkor. Buning uchun
dastlab ish mazmunining lavozim yoriqnomasiga qanchalik mos-
ligini tahlil qilish kerak. Bu vazifani esa tarif-malaka malu-
motnomalari osonlashtirishi mumkin.
3. Faoliyatni xizmat korsatish muddatlari, sarf-xarajatlar, sifat
va miqdorga bogliq holda baholash mumkin. Baholash mezoni,
agar uning yordamida malum bir toifadagi xodimlar ishi sa-
maradorligini imkon qadar aniq darajada baholash mumkin
bolsa, tasirchan (samarali) hisoblanadi. Agar baholash ijrochi-
ning ish samaradorligi bilan zaif boglangan bolsa yoki umu-
man boglanmagan bolsa, ishchi korsatkichlarni baholashda
ishlatiladigan mezon samaradorligi past boladi. Baholash kor-
satkichining samaradorligi ishchi korsatkichlar bilan baholash
natijalari ortasida ornatilgan aloqalar orqali aniqlanadi.
81
Shu sababdan, deyarli har qanday guruhiy faoliyatda, xoh bu
jiddiy ish, xoh bu oyin bolsin, har bir guruh azosining indivi-
dual hissasi inobatga olinadi va baholanadi. Bundan tashqari,
kopchilik insonlar, ayniqsa, iqtidorli kishilar, oz ishlarini qan-
chalik yaxshi va yuksak mahorat bilan bajarayotganlarini bilishni
istaydilar.
Bank xodimlarini baholash mezonlarini quyidagilar asosida
ishlab chiqishni tavsiya etish mumkin:
• mehnat va ijro intizomi;
• professionallik darajasi;
• bajarilgan ishlar hajmi va sifati;
• xodimning tashabbuskorligi va masuliyatliligi;
• bankning faoliyatiga innovatsiyalarni joriy etishga intilish.
Sifat mezonlari bajarilgan ish hajmini (yani qanday ish va
qanday miqdorda bajarilganini) belgilaydi, bunda quyidagilar
hisobga olinadi:
• vaqtinchalik ishga kelmayotgan xodimning vazifalarini ka-
mida ikki hafta davomida asosiy ishdan ozod etilmagan holda ba-
jarish (lavozim yoriqnomasiga muvofiq ozaro bir-birini ornini
bosish tartibi bolmasa);
• ijrochidan ancha kop vaqtni, yuqori faollikni va tashabbus-
korlikni talab qiluvchi rejadan tashqari topshiriqlar (ishlar)ni
bajarish;
• bank rahbariyati, davlat hokimiyati va boshqaruv organlari-
ning topshirigi bilan ijrochidan ancha kop vaqtni, yuqori faol-
likni va tashabbuskorlikni talab qiluvchi ishlarni bajarish;
• oz lavozim majburiyatlari doirasidagi ishning yuqori da-
rajadagi jadalligi (keskinligi).
Sifat mezonlari kasbiy mahorat, shaxsiy masuliyat, ijodiy
faollik va tashabbuskorlik darajasini (yani ishning qanday ba-
jarilganligini) aks ettiradi, bunda quyidagilar hisobga olinadi:
• yangi texnologiyalarni ishlab chiqish va ishga joriy etish;
• bank tarmogi oldida turgan yangi vazifalarni bajarish;
• yangi uslubiy, axborot-tahliliy ishlanmalarni ishlab chiqish
va joriy etish (yoki mavjudlarini yaxshilash);
82
• yigilishlarda nutq va maruzalarni tashkillashtirish, tayyor-
lash va h.k.
Bundan tashqari, sifat mezonlarida xodimning murabbiy si-
fatidagi ishi, uning xodimni tegishli bolinmaga ishga qabul
qilinganda yoki otkazilganda uni kasbiy tayyorlash va moslashti-
rishda ishtirok etishi ham hisobga olinadi, chunki murabbiylik
kishidan kop vaqt sarflashni, yuqori faollikni, kasbiy mahorat va
masuliyatni talab qiladi. Moddiy ragbatlantirish xodimlarni
murabbiy sifatidagi faoliyatga undaydi, bu esa oz navbatida,
mutaxassislarning tez va sifatli professional va ijtimoiy-psixologik
moslashuviga yordamlashadi.
Òayanch iboralar
Personalni boshqarish, ish haqi tolash, tarif setkasi, razryad,
ish staji, mukofot pullari, eng kam ish haqi, daromad soligini hi-
soblash, attestatsiya otkazish, xodimlar ishlarini nazorat qilish, ja-
vobgarlik hissi.
Nazorat savollari
1. Personalni boshqarish deganda nimani tushunasiz?
2. Òarif setkasi nima?
3. Bank xodimlariga qanday tartibda ish haqi hisoblanadi?
4. Ilmiy razryadlar haqida gapirib bering.
Òavsiya etilgan adabiyotlar
1. Ozbekiston Respublikasining «Markaziy bank togrisida»gi Qo-
nuni. 1995-yil 21-dekabr.
2. Ozbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati tog-
risida»gi Qonuni. 1996-yil 25-aprel.
3. Abdullayeva Sh.Z. Bank ishi. Darslik. Ò.: «IQTISOD-MOLIYA»,
2010.
4. Abdullayeva Sh.Z. Pul muomalasi va kredit. Oquv qollanma. Ò.:
«ILM ZIYO», 2009.
5. Abdullayeva Sh.Z., Safarova Z.B. Òijorat banklari moliyaviy
resurslarini boshqarish. Ò.: «IQTISOD-MOLIYA», 2008.
6. Áëåãíîâ À.Î., Âàñèëåâñêàÿ Î.Â. Èñêócñòâî óïðàâëåíèÿ ïåðñî-
íàëîì: Ó÷åá. ïîñîáèå äëÿ ýêîíîìè÷åñêèõ êîëëåäæåé è âóçîâ.
Ì.: «ÃÅËÀÍ», 2001.
83
5-bob. BANK SOHASIDA MARKEÒINGNING
ZARURLIGI VA MOHIYAÒI
5.1. Marketing va uning bank sohasiga kirib kelishi
Marketingning eng sodda shakllarini tovar-moliya munosa-
batlari endi paydo bolib, taraqqiy eta boshlagan davrda uchratish
mumkin. Bizga tovarlar reklamasi haqidagi malumotlar qadimgi
Misr, Mesopotamiya va Sharqiy Osiyo davlatlarida bolganligi
tarixdan malum. Masalan, 1650-yilda Yaponiyaning «Mitsui»
nomli savdo firmasi azolaridan biri Òokioda universal maga-
zinga oxshash bir savdo markazi ochgan. Bu yerda marketing-
ning asosiy tamoyillaridan bazilarini u amalda qollagan, yani
turli tovar turlari boyicha talab va taklifni aniqlash, xaridorgir
tovarlarni ishlab chiqarish uchun buyurtmalar qabul qilish, to-
varlarga kafolat muddati belgilash va shu muddat davomida xa-
ridor tovarni qaytarib berib, oz pulini olib ketish huquqiga ega
ekanligini etirof etish, tovarlarni reklama qilish kabilar.
Iqtisod, sotsiologiya va boshqarish chorrahasida mustaqil fan
sifatida ajralib chiqqan marketingning nazariy asoslari birinchi
bolib amerikalik Sayres Makkorimik (18091884) tomonidan
yaratilgan. Lekin tarixda u iqtisodchi sifatida emas, koproq bi-
rinchi kombayn konstruktori sifatida mashhurdir. U faqat texnik
malumotga ega bolishiga qaramay, zamonaviy marketingning
quyidagi yonalishlari asoslarini yaratdi: bozorni organish va tahlil
qilish, baho siyosati va servis xizmatining asosiy turlari va tanlash
tamoyillari. Bular hammasi oz navbatida, uning «Interneshnl
Harveter» nomli firmasining gullab-yashnashiga sababchi bolgan.
«Marketing» sozi (inglizcha «market» bozor) XX asrning
boshlaridangina keng qollanila boshlanib, u raqobat sharoitida
84
ishlab chiqaruvchilarning oz tovar va xizmatlarining sotilishini
taminlash yolidagi faoliyatini bildiradi. Òabiiyki, har bir ishlab
chiqaruvchi ozmi-kopmi bu faoliyat bilan oz bilimlari, tajribasi
va boshqa ishlab chiqaruvchilarning faoliyati tahliliga tayangan
holda shugullanadi. «Marketing» tushunchasidan foydalanish
koproq qator ilmiy ishlarning paydo bolishi bilan bogliqdir.
Bu ishlarda turli ishlab chiqaruvchilarning raqobat sharoitida
oz tovar va xizmatlarini bozorda sotishni taminlashi boyicha
faoliyatlari tahlil qilinib umumlashtirilgan hamda marketingning
istemolchilar uchun bolgan raqobatli kurashda muvaffaqiyatga
olib keluvchi prinsiplari, yonalishlari va uni amalga oshirish
metodlari (yol-yoriqlari) tariflab berilgan.
Marketing bankning faoliyat turlarini emas, balki uning
maqsadi, mafkurasi va strategiyasini tarif-tavsif qiluvchi kon-
sepsiyani qabul qilish bilan boshlanishi lozim. Konsepsiya qabul
qilinganidan song bank ozining ichki holati va faoliyatini amalga
oshirayotgan tashqi muhitni hisobga olgan holda, marketing
sohasida ishni tashkil qilishning turli shakllaridan foydalanishi
mumkin. Marketing sohasida ishni tashkil qilish boyicha hamma-
bop formula yoq, marketing tizimini tuzishning umumiy sxemasi
ham mavjud emas. Shu sababli marketingning xalqaro amaliyotda
qabul qilingan bir qancha tariflarini tahlil qilib chiqamiz.
Marketingning zamonaviy tariflari:
Marketing ijodiy, doimiy va agressiv qarorlar qabul qi-
linuvchi hamda bozorga yonaltirilgan fikr yuritishning boshqa-
ruv usuli.
Marketing ayirboshlash yordamida istemolchilarning ehtiyoj
va xohishlarini aniqlash va qondirishga yonaltirilgan faoliyat turlari.
Marketing tovar va xizmatlarni ishlab chiqaruvchidan
istemolchiga yetkazib berish bilan shugullanadigan tadbirkorlik
faoliyatidir.
Asrimizning 2030-yillarida marketingga tegishli bolgan
koplab ishlar nashr etildi. Masalan, ingliz iqtisodchisi Edjeni
Makkarti marketingning mazmunini yanada oydinlashtirish
maqsadida «4 P» nomli modelni taklif etadi. Bu nom marketing-
85
ning tortta asosiy elementi: tovar (Product), baho (Price) joy
(Place) va foyda (Profit)dan kelib chiqqan. Birinchi marta tovar
kategoriyasi kiritilgan bu model «Djeneral Elektrik» kompa-
niyasining komissiyasi tomonidan qabul qilingan. «4 P» modeli
uchta pogonadan iborat bolib, undan har qanday ishlab chi-
qaruvchi, shu jumladan banklar ham foydalanishi mumkin.
Birinchi pogonada xaridorlar (istemolchilar), mijozlar joy-
lashgan. Ular sonining kopayishi har qanday korxona faoliyati-
ning, umuman marketingning maqsadi hisoblanadi. Chunki
korxona faqatgina oz tovarlari (xizmatlari)ga pul tolashga tayyor
bolgan xaridorlarni (mijozlarni) topgandagina mavjud bolishi
mumkin.
Ikkinchi pogona bu har qanday korxonaning xarajat va
resurs omillari, ish faoliyatining samaradorligi va ishchanligini
aks ettiruvchi korsatkichlar majmuyidan iborat. Modelning
uchinchi pogonasida korxonaning foydasi joylashgan. Korxona
faoliyatini tahlil qilish uchun har bir pogonada, iqtisodiy-ma-
tematik va statistik metodlardan foydalanib modellar tuzish kor-
xona faoliyatini nazorat qilish va uning taraqqiy etish yollarini
korsatish lozim. Edjeni Makkarti yana tashqi, yani korxona
boshqara olmaydigan, lekin oz faoliyatida unga moslashishi lo-
zim bolgan omillarni ham ajratib berdi. Masalan, har bir she-
rikning davlatidagi siyosat va huquq normalari, madaniy va so-
tsial holat, iqtisodiyotning umumiy holati, ekologik holat, infla-
tsiya, raqobatning darajasi va sifati.
Keyinchalik «4 P» modeli rivojlantirilib marketing boyicha
mashhur amerikalik mutaxassis F. Kotlerning ishlarida tugallangan
korinishga keltirildi. Bu model faqat tovar ishlab chiqaruvchi-
largagina tegishli bolmay, banklar uchun ham muhim ahamiyat
kasb etadi. Chunki banklar har qanday ishlab chiqaruvchi (kor-
xona) kabi mustaqil yuridik shaxs bolib, oziga xos mahsulot,
yani xizmat ishlab chiqaradi va sotadi, foyda oladi va oz faoliyatini
amalga oshiradi. Xulosa qilib, bank bu kredit-moliya instituti
bolib, avvalambor kredit, jamgarma va tolovlarga tegishli bol-
gan mahsulot va xizmatlarning keng spektrini taklif etadi va is-
86
tagan jismoniy va yuridik shaxslar uchun turli vazifalarni ba-
jaradi, deyish mumkin. Qayta ishlangan model «5 P» modeli
tasnifi 5.1-chizmada keltirilgan.
Yana shuni takidlash joizki, bank tizimiga ham «5 P» modeli
muvofiq keladi deb hisoblangan bolsa ham, u keng tarqalgan
emas edi. U paytlarda bank tizimi oz amaliyotida marketing
xizmatidan foydalanmas edi, chunki bankirlar faqat joriy reja-
lashtirish bilan shugullanar edilar. 70-yillarda bank faoliyatining
universallashuvi yuz berdi, natijada bank tizimida marketing
prinsiplari keng tarqalib, u bankning strategik rejalari tarkibiga
kiritildi. Uzoq vaqt banklar na strategik rejalashga, na marke-
tingga yetarli etibor bermadilar. Ular oz faoliyatida eskidan odat
bolib qolgan metod va usullardan foydalanib keldilar. 60-yillar-
ning ortalarigacha ham banklar oz faoliyatini reklama qilish
bilan umuman shugullanmas edilar. 70-yillarda esa ular astoydil
reklama qilishni boshladilar, bu esa ayrim bank xizmatlarining
marketingi haqida gapirishga imkon berdi. Nihoyat, 80-yillarga
kelib, bank marketingi ancha agressiv bolib qoldi, chunki bank-
lar, endi sanoat marketingining asosiy usullarini ozlashtirib olib,
oz faoliyatini strategik rejalash bilan faol shugullana boshladilar.
80-yillarning ikkinchi yarmida AQSHning bank marketingi ti-
jorat bankining yaxlit boshqarish tizimi kabi rasmiylashtirildi.
Keng manoda «marketing bu sotsial jarayon bolib, uning
maqsadi kerakli tovar va xizmatlarni togridan togri ayirbosh
qilish yoki bozor orqali ayrim individlar va sotsial guruhlar hamda
korxonalar uchun foyda olishdir». Yana bir tarifda «marketing
5.1-chizma. «5 P» modeli tasnifi.
5 P
Kishilar
Tovar
Baho
Joy
Taklif
etish
87
bu bozorda yuz beradigan jarayonlarni har tomonlama hisobga ol-
gan holda kompaniya va firmalar faoliyatini boshqaruvchi va tash-
kil qiluvchi tizimdir» deyilgan.
Bu tariflardan korinib turibdiki, marketing juda keng talqin
qilinib, aslini aytganda, korxona yoki bankning butun faoliyatiga,
yani istemolchilarning talablarini aniqlab, ularni qondirish
maqsadida tovar va xizmatlarni ishlab chiqishdan tortib to ularni
sotishgacha bolgan hamma jarayonlarga tegishlidir. Adabiyotlarda
marketingga korxonada ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlarni
sotish bilan bogliq bolgan bir funksiya, yani boshqarish funk-
siyasiga boglab berilgan tariflar ham uchraydi. Masalan, «mar-
keting bu boshqarish faoliyatining yetakchi yonalishi bolib,
oz ichiga istemolchilar talabini organish, tahlil qilish, rejalash,
amalga oshirish va shu dasturlarning bajarilishi ustidan nazorat
ornatishni hamda maksimal darajada ham istemolchilar, ham
ishlab chiqaruvchilar talablarini qondiradigan, mahsulot va
qiymatlarni sotishni taminlovchi operativ boshqarmani vujudga
keltirishni oladi». Bu va shu kabi tariflarda marketing deganda,
raqobat sharoitida tovar va xizmatlar bozorini organish va ularni
bozorda sotishni taminlovchi chora-tadbirlarni amalga oshirish
bilan bogliq bolgan konkret faoliyat tushuniladi.
Bundan tashqari, malum fan sohalariga bogliqligi hisobga
olingan holda, marketing mohiyatini ochib beruvchi boshqa nuqtai
nazarlar ham mavjuddir. Masalan, Al. Rolf marketingga aniq
ifodalangan iqtisodiy yonalish berib, uni quyidagicha tariflaydi:
«marketing» bu tovar va xizmatlarni ishlab chiqaruvchilardan
istemolchi va foydalanuvchiga yuborilishini boshqaradigan
tadbirkorlik faoliyatidir». Kolumbiyalik olimlar esa, marketingni
sotsiologik nuqtai nazardan tariflaydilar: «bu sotsial jarayon bolib,
u orqali tovar va xizmatlarga bolgan talab oldindan aytib beriladi,
kengaytiriladi va qondiriladi».
Amerika Marketing Assotsiatsiyasi olimlarining fikriga kora,
marketing bu «tovar va xizmatlar oqimini ishlab chiqaruv-
chidan pirovard yoki oraliq istemolchiga yonaltiriladigan turli
xojalik faoliyatlarining amalga oshirilishidir». Bu tarif biron
88
kompaniya faoliyati natijalarining samarador ekanligini emas,
balki faoliyat bu jarayon ekanligini takidlaydi. Shunday bolsa
ham marketing ishlab chiqarish tugagandan keyin boshlanmas-
ligi, aksincha, uning vazifalari qatoriga ishlab chiqarish va uning
xarakteri hamda bankning oz xizmatlarini sotishni kengaytirish
istiqbolini hisobga olgan holda ishlab chiqarish quvvati va inje-
ner-texnik imkoniyatlarining daromad keltirish yollarini aniq-
lash ham kirishini uqtirib otish maqsadga muvofiqdir. Chunki
bunday tarif marketing ishlab chiqarish va sotish jarayonida oxirgi
orinni egallashini korsatadi. Bu fikr esa, har doim ham haqi-
qatga togri kelavermaydi.
Buyuk Britaniya Boshqarish Instituti namoyandalari tarifi
boyicha marketing bu «ijodiy boshqaruv faoliyatining bir turi
bolib, u ishlab chiqarish va savdoni kengaytirish hamda istemol-
chilar talablarini aniqlash asosida ish bilan koproq taminlash va
bu talablarni qondirish uchun ilmiy izlanishlar olib borishni
anglatadi. Marketing ishlab chiqarish imkoniyatlarini tovar va
xizmatlar sotish imkoniyatlari bilan boglaydi, pirovard istemol-
chiga maksimal miqdorda mahsulot sotish natijasida foyda olish
uchun zarur bolgan ishning xarakteri, yonalishi va miqyosini
asoslab beradi». Ushbu tarifga asosan, marketing bu, aslini
olganda, xaridorgir bolgan mahsulot (xizmat)ni ishlab chiqarishga
qaratilgan xojalik faoliyatidir.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, korib otilgan hamma
tariflar ozaro bogliq bolib, umuman aytganda, ular ortasida
qarama-qarshiliklar yoq. Haqiqatdan ham, agar mahsulot va
xizmat ishlab chiqaruvchi biron korxonaning faoliyati, birinchi
navbatda, tegishli bozor holatining tahlili asosida amalga oshirilsa,
tovar va xizmatlar sotishda esa raqobat sharoitida bozorda oz
mahsulotining ketishini taminlovchi turli usullardan foydalanilsa,
demak, korxona oz faoliyatida marketing konsepsiyasiga tayanib
ish korayapti deyish mumkin. Amaliyotda marketing deganda,
yuqorida korib otilgan faoliyat tushuniladi. Banklarning bosh-
qarish strukturasida tegishli marketing bolimlari (bolim, xizmat
va h.k.) mavjud bolib, shu faoliyatni amalga oshiradilar.
89
5.2. Bank marketingining mohiyati va uning asosiy maqsadi
Marketingning mohiyati boyicha dunyo olimlarining nuqtai
nazarlarini chuqur organib chiqib, uni korxona xojalik faoliyati,
tashqi va ichki mafkurasi, strategiya, taktika va siyosatining yetakchi
sohasi deb hisoblaymiz. Yuqorida korib otilgan marketing tarif-
lariga asoslanib bank marketingining mohiyatini aniqlaymiz.
Bank marketingi marketing sohalaridan biri hisoblanib, kredit
resurslari bozorini organish, mijozlarning moliyaviy holatini tahlil
qilish va shunga asoslanib bankka mablag quyilmalarini jalb etish
hamda bankning kelgusidagi xatti-harakatlarini prognoz qilishga
qaratilgan bolishi kerak. Demak, bank marketingi bu bank-
ning strategiya va falsafasi bolib, unga obdan tayyorgarlik korili-
shini, chuqur va har tomonlama tahlil qilinishini hamda hamma
bolimlarning, yani ular qaysi pogonadaligidan qati nazar, faol
ishlashini talab etadi. Bank sohasidagi marketingning xususiyat-
lari, avvalambor, bank mahsulotining oziga xosligidan kelib
chiqadi. Bizdagi iqtisod boyicha adabiyotlarda va amaliyotda
«bank mahsuloti» atamasi bozor iqtisodiyotiga otish davrida paydo
bolib, bank tomonidan bajariladigan har qanday xizmat yoki
operatsiyani bildiradi.
Òovar va xizmatlarni sotish bozor sharoitida ishlayotgan har
qanday korxonaning muhim vazifasi hisoblanadi, chunki busiz
biznes muvaffaqiyatsizlikka uchrashi muqarrar. Bank ishi ham
bundan mustasno emas. Shu sababli bank boshqarmasi siyosati-
ning maqsadi va hamma bolimlarining faoliyati mijozlarni jalb
qilish, oz xizmatlari sotiladigan sohalarni kengaytirish, bozorni
egallash va olinadigan foydani ostirishga qaratilgan. Bu bank
marketingining muhim ahamiyatga egaligidan dalolat beradi. Ho-
zirgi paytda, bank xizmatlari bozoridagi raqobat keskin kucha-
yishi tasirida bank marketingining mazmuni va maqsadi sezilarli
darajada ozgarmoqda.
Hozirgi davrda bank bozorida raqobat shu qadar keskinlashdiki,
omon qolish uchun banklar mahsulot va xizmatlarining tola
majmuyini sotishga organishlari zarur, yani mijozga bir rastaning
90
ozida xizmat korsatadigan oziga xos «bank univermagi» vujudga
keltirishlari lozim. Bank operatsiyalarining diversifikatsiyasi shunga
olib keldiki, garbda banklarni «moliyaviy univermag» deb atay
boshladilar. Masalan, AQSHda Amerika banklarining shunday
reklama elonlari paydo boldi: «Sizning bankingiz sizga zarur
bolgan mahsulot va xizmatlarning tola majmuyiga ega bolgan
moliyaviy tashkilotdir».
Bugungi kunda tijorat banki mijozlarga 200 ga yaqin turli bank
mahsulot va xizmatlarini taklif qilishga qodirdir. Operatsiyalar-
ning keng diversifikatsiyasi banklarga oz mijozlarini saqlab qolish
bilan birga ularning sonini kopaytirishga ham imkon bermoqda.
Zamonaviy banklarning faoliyati doimiy ravishda ozgarib bor-
moqda. Bunday sharoitda bank marketingining muhim aspekti
konkret bank mahsuloti va xizmatiga tarif berishdir.
Bank mahsuloti bu konkret bank hujjati (yoki guvohnomasi)
bolib, bank tomonidan mijozga xizmat korsatish va operatsiyani
otkazish uchun tuziladi. Bu veksel, chek, bank foizi, depozit,
istalgan sertifikat (investitsion) va h.k. bolishi mumkin. Bank xiz-
mati bu mijozga xizmat korsatish boyicha amalga oshiriladigan
bank operatsiyalaridir. Bank mahsuloti va bank xizmatining
oxshashlik tomoni shundaki, ular mijoz ehtiyojini qondirishga
qaratilgan va foyda olish qobiliyatiga ega. Masalan, depozitlar
boyicha tolanadigan bank foizi bank mahsuloti bolib, uni doimiy
ravishda tolash esa bank xizmati hisoblanadi. Ikkala holda ham
ular mijoz ehtiyojini qondirib, daromad olishga xizmat qilmoq-
dalar. Yana bir misolni korib otamiz, bank hisobini ochish bu
mahsulot, mazkur hisob boyicha xizmat korsatish bu xizmatdir.
Lekin bu holda mahsulot ham, xizmat ham komissiya korinishi-
dagi daromad olishni kozda tutadi. Yana shuni takidlab otish
lozimki, kopchilik hollarda bank mahsuloti birlamchi xarakterga
ega boladi, bank xizmati esa ikkilamchi.
Bank mahsulotlari va xizmatlarining turlari juda kop bolib,
ularning keng spektri AQSH, Yevropa, Yaponiya va boshqa dav-
latlarning deyarli barcha banklari tomonidan taklif etiladi. Ushbu
xizmatlarning royxati tez suratlar bilan ortib bormoqda. Bu esa
91
bankning marketing boyicha bajaradigan ishlari ahamiyatining
keskin ortishiga sabab boldi. Hozirgi kunda har bir bank boshligi
va mutaxassisi marketing boyicha ekspert bolishi lozim. Ular endi
oz etiborini maksimal darajada mijozlar ehtiyojini qondirishga
qaratmoqdalar.
Modomiki, sotishga moljallangan tovar va xizmatlar xaridor-
lar talabini qondirishi lozim ekan, unda marketingning asosiy
prinsipi istemolchi talabini nazarda tutib ish korishdir. Shu
orinda, mavjud bolgan ushbu marketing konsepsiyasini aytib
otish joizdir, yani ishlab chiqara olingan narsani odamlarga zorlab
otkazishga harakat qilishning orniga sotib olinishi muqarrar
bolgan tovarlarni ishlab chiqarish va sotish lozim.
Boshqa tomondan olib qaraganda, agar istemolchilarga qan-
day yangi tovar va xizmatlar yoki mavjud tovar va xizmatlarning
yangi sifatlarini istaysiz, deb savol berilsa, ularning kopchiligi
aniq javob bera olmasligi turgan gap. Shu sababli bozorga yangi
turdagi mahsulot yoki mahsulotning yangi sifati bilan chiqishni
taklif etayotgan korxona oz mahsuloti sotilishini taminlash uchun
mazkur axborotni potensial istemolchilarga yetkazishi kerak.
Binobarin, bizning nuqtai nazarimizga asosan, marketingning yana
bir prinsipi istemolchi talabiga faol tasir etish, boshqacha qilib
aytganda, istemolchi talabini vujudga keltirishdir.
Avval aytib otilganidek, ishga marketing nuqtai nazaridan
qarash, bankning, birinchi navbatda, oz mahsulotini emas, balki
mijozlarning haqiqiy talablarini kozlab ish korishini taqozo etadi.
Shuning uchun bozorni puxta organish, bank xizmatlari is-
temolchilarining ozgarib borayotgan didlari va afzal korishi
mumkin bolgan tomonlarni tahlil qilishi lozim. Hozirgi kunda
bank xodimi «bank univermagi»da bank mahsulotlari va xizmatlari
sotuvchisiga aylanmoqda. Bu esa oxirgi 2030 yil avvalgi holat
bilan solishtirilganda eng muhim siljish hisoblanadi. Shu sababli
u, har bir mijoz bilan boladigan muloqot jarayonida, mijoz
muhtojlik sezayotgan moliyaviy xizmatlarning konkret shakllarini
aniqlab, unga har bir bitimning zarurligi va foydasini tushuntirib
berishga layoqatli bolishi kepak.
92
Marketing falsafasi doirasida bank va mijozlar ortasidagi
munosabat sifat jihatidan ozgacha tus olmoqda. Agar, ilgari bank
mablag qoyuvchi va qarz oluvchilarga bank mahsulotlarining
standart toplamini taklif etgan bolsa, endi mijozlarning muay-
yan guruhlari yirik firma, mayda korxona va jismoniy shaxslarning
alohida kategoriyalariga moljallangan xizmatlarning yangi tur-
larini doimiy ravishda ishlab chiqishga majburdir.
Hozirgi vaqtda bank ishining birdan bir mezoni mijozlarning
real talablari bolib bormoqda. Shunday qilib, agar biron-bir bank
xizmatiga talab bolmasa, uni taklif qilish yoki istemolchilarga
zorlab otkazishning umuman keragi yoq.
Hozirgi kunda bank amaliyotida Ozbekistonning tijorat bank-
lari kop yillik obroga ega, chet el banklari qanday xizmatlarni
amalga oshirayotgan bolsalar, xuddi shunday xizmatlarni taklif
etmoqdalar. Lekin bizda garb amaliyotida ozlashtirilgan xiz-
matlarning uchdan birinigina uchratish mumkin. Ozbekistonda
chop etilayotgan gazetalarda moliyaviy tashkilot va banklarimiz-
ning pul qoyish boyicha reklama takliflarini uchratish mumkin.
Lekin bu takliflar bir-biridan faqat foiz stavkalari bilangina farq
qiladi. Shuning uchun bank operatsiyalarining asosiy turlarini korib
otish maqsadga muvofiqdir. Demak, xulosa qilib shuni aytish
mumkinki, bank marketingi bu mijozlarning real talablarini hi-
sobga olgan holda, bankning oz mahsulotlari uchun eng qulay
bozorlarni axtarib topish va ulardan foydalanishni anglatadigan
jarayondir. Uni amalga oshirish uchun bankning maqsadi aniq
belgilangan bolishi, unga erishish uchun yol-yoriqlar vujudga
keltirilishi va rejalarni bajarish maqsadida raqobatbardosh chora-
tadbirlar ishlab chiqilishi talab etiladi. Shunday qilib, bank
marketingining asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat:
• mavjud resurslar yordamida malum turdagi mahsulotning
dinamikasi va otkazilayotgan boshqa tadbirlariga tasir etib,
unga mohirlik bilan bolgan talab va taklif ortasida optimal mu-
tanosiblikni taminlash;
• bank xizmatlari bozorining ishtirokchilari ortasida shart-
noma va bozor munosabatlari tizimini vujudga keltirish;
93
• bank mahsulotlarini yangilash, ularni takomillashtirish va
sifatini yaxshilashni ragbatlantirish maqsadida bank faoliyatiga
tasir korsatish;
• yangi bozorlarni faol izlash, mavjudlarini esa kengaytirish,
bozor munosabatlarining ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligini op-
timal darajaga yetkazish.
Sanoati taraqqiy topgan davlatlarda aholini bank operatsiya-
lari bilan qamrash darajasi nihoyatda yuqori. Chunki uy xo-
jaliklarining 80% banklarning mijozlari hisoblanadi, ular joriy
va jamgarma hisoblar kredit kaptalariga egadirlar. Bundan tash-
qari, banklar oz mijozlari uchun yangi xizmat turlarini taklif
etmoqdalar. Malum bir operatsiyani amalga oshirish maqsadida
bankka murojaat qilayotgan odamlar doimo shu operatsiyani
toldiradigan yoki shunga oxshash xizmatlarning xaridori sifatida
maydonga chiqadilar.
Shunga asoslanib, bank marketingining asosiy maqsadi bank
xizmatlarining butun yoli davomida (bankdan to pirovard is-
temolchi, yani mijozgacha bolgan yolda) optimal tezlikni
taminlash, yani shunday tezlikni taminlash kerakki, bunda
sotishlar bilan pulning aylanishi mos kelsin hamda moliyaviy
resurslarni saqlash bilan bogliq bolgan eng kam xarajatlar mi-
jozlar talabini tola va oz vaqtida qondirish qobiliyatini taminlasin
deyish mumkin.
Yuz berayotgan bunday ozgarishlar tabiiydir, chunki bozor
iqtisodiyoti davlatning yalpi pul aylanishini boshqarishning iqtisodiy
usullarini hamda kredit resurslaridan mohirlik bilan foydalanish
usullarini rivojlantirishni kozda tutadi. Asta-sekin banklar koproq
darajada bozor qonunlariga boysunib boradilar. Banklar fao-
liyatining tijorat xarakteriga egaligi marketingdan keng miqyosda
foydalanishni talab etadi. Bank sohasidagi marketingning oziga
xosligi, faqatgina bank ishini tijoratlashga komaklashib va pul
resurslaridan samarali foydalanishni taminlashdangina emas, balki
pul aylanishining xususiyatlaridan ham kelib chiqadi. Bundan
bank marketingi, birinchi navbatda, iqtisodiyotda naqd pulsiz hi-
sob-kitoblarni takomillashtirish va tezlashtirishga qaratilgan bo-
96
kompaniyalar bozorida amalga oshirilayotgan ishlarga baho bera
olishdir. Korxonaning (mijozning) moliyaviy barqarorligi olib
borilayotgan marketingga kop jihatdan bogliqligi shubha tug-
dirmaydi. Shu sababli, marketing darajasiga baho berish mijoz-
ning kredit salohiyatini tahlil qilishning tarkibiy elementlaridan
biri hisoblanib, u bilan kredit munosabatlari ornatishning qan-
chalik xatarli ekanligini aniqlashga imkon beradi.
Marketing Ozbekiston bozorida xojalik munosabatlarini tub-
dan ozgartirishda, xususan, bank xizmatlari bozorida xizmat
korsatishda yangi goyalarni izlab topish hamda mijozlar eh-
tiyojlarini organib, ularni qondirishda yetakchi rolni oynashi
shak-shubhasizdir. Òijorat banklari, hozirgi paytda otish davri
iqtisodiyotining tavakkalchilik darajasi yuqori bolgan hamda bank
tizimining vujudga kelishi tugallanmagan sharoitda faoliyat kor-
satmoqdalar. Shuning uchun yangi bank tizimini vujudga kel-
tirish va uning ishlashi davomida, ushbu banklar marketingning
asosiy prinsiplaridan foydalanmay turib oz faoliyatini samarali
amalga oshira olmaydilar.
5.4. Bank mahsuloti marketing nuqtai nazaridan
Bankning asosiy mahsuloti va tovari xizmatdir. Shuning
uchun bank marketingi yangi tovarni ishlab chiqish masalasida
xizmatlar sohasidagi marketing bilan juda kop umumiylikka ega.
Xizmatlarning oziga xos tovar sifatidagi quyidagi xususiyatlarini
ajratib korsatish mumkin: birinchidan, xizmatni uzoq vaqt saqlab
bolmaydi, uni mijoz faqat korsatilayotgan paytda istemol qiladi.
Ikkinchidan, xizmat sifatini oldindan kafolatlab bolmaydi, chunki
har gal uni muayyan bir kishi korsatadi, odamlar esa adashishlari
mumkin. Nihoyat, uchinchidan, har gal xizmat yangitdan kor-
satiladi, shuning uchun ikkita bir xil xizmat bolmaydi.
Òurli xil xizmatlarga talabning oshishi bir qator omillar tasiri
bilan izohlanishi mumkin:
1. Odamlarning turmush farovonligi oshishi natijasida istemol-
chilarning ilgarigi bir maromdagi ishlarni, masalan, uyni tozalash,
97
ovqat pishirish va h.k. ishlarni yengillatish istagi paydo boladi, bu
esa komfort industriyasining gullab-yashnashiga olib keldi.
2. Daromadlarning ortishi va qoshimcha bosh vaqtning paydo
bolishi hordiq chiqarish va sport bilan shugullanishga bogliq bir
qator xizmatlarga talabni oshirdi.
3. Uy sharoitlarida yuqori texnologik tovarlardan (kompyu-
terlar, multimediyali audio/videotexnika, xavfsizlik tizimlari)
foydalanilishining ortishi ularni ornatish va ularga xizmat kor-
satish boyicha mutaxassislarga talabning ortishiga olib keldi.
Biznes-xizmatlarga kelsak, bozorlar va texnologiyalarning
takomillashuvi kompaniyalarning xizmatlar korsatuvchi, bozorni
organish bilan, marketing ishlanmalari va texnik konsultatsiyalar
bilan shugullanuvchi korxonalarga ehtiyojni kuchaytiradi. Bun-
dan tashqari, doimiy sarf-xarajatlarni qisqartirish zarurati kompa-
niyalarni maxsus vazifalarni mustaqil bajarishga ortiqcha sarf-xa-
rajat qilmasdan tayyor xizmatni sotib olishga undamoqda. Kom-
paniyalar xizmatlarni bajonidil sotib oladilar, chunki bu ularni
mustaqil ishlab chiqarishga qoshimcha kapital kiritmaslik va bu
bilan moslashuvchanlikni saqlab qolish imkonini beradi. Va ni-
hoyat, bugungi kunda tobora kop kompaniyalar oz faoliyatini
tor ixtisosdagi soha bilan chegaralashga intilmoqdalar. Ular
qoshimcha faoliyat turlaridan, xususan, omborga joylash va
tashish kabi faoliyatdan voz kechmoqdalar va shu tariqa xizmatlar
sohasini kengaytirishni ragbatlantirmoqdalar. Ushbu tendensiya-
larning barchasi, oz navbatida, xizmatlar sohasidagi marketing
bilan bogliq muammolarni keltirib chiqardi.
Xizmat korsatish sohasi ancha kop sohalarni oz ichiga oladi.
Aksariyat mamlakatlarda hukumat sudlar, bandlik xizmatlari,
gospitallar, armiya va politsiya, yongin muhofazasi, pochta xiz-
matlari, umumtalim muassasalari orqali xizmatlar korsatadi.
Xususiy notijorat tashkilotlari sektori muzeylar, xayriya faoliyati,
machitlar, cherkovlar, kollejlar, turli jamgarmalar va gospitallar
korinishida xizmatlar taklif qiladi. Ishbilarmonchilik sektori va-
killari foyda olishdan manfaatdor bolgan tijorat tashkilotlaridir.
Ular: aviakompaniyalar, mehmonxonalar, tibbiy va yuridik tash-
98
kilotlar, kongilochar muassasalar, reklama agentliklari, tadqiqot
kompaniyalari, chakana savdo korxonalari, sugurta kompaniya-
lari, konsalting firmalar, bank sohasi va. h.k.
Bank mahsuloti bu muayyan bank hujjati (yoki guvohno-
masi) bolib, uni bank mijozlarga xizmat korsatish hamda
operatsiyalar olib borish uchun shakllantiradi. Bu veksel, chek,
bank foizi, sertifikat (investitsion, depozitli, jamgarmali, soliqqa
oid) va h.k. bolishi mumkin. Bank xizmati bu mijozlarga xiz-
mat korsatish boyicha bank operatsiyalari. Bank mahsuloti bilan
bank xizmatining oxshashligi shundan iboratki, ularning har
ikkalasi mijozlar ehtiyojlarini qondirish va foyda olishga komak-
lashishga xizmat qiladi. Bank xizmati xususiyatlarini quyidagicha
tavsiflash mumkin:
1. Bank xizmatlari, boshqa xizmatlar kabi, tabiatan mavhum,
moddiy substansiyaga ega emas.
2. Bank xizmatlarini korsatish turli shakl va sifatdagi pullardan
(korxonalar, tijorat banklari pullari, Markaziy bankning naqd
pullari, buxgalteriya yozuvlari va h.k.) foydalanish bilan bogliq.
3. Mavhum bank xizmatlari shartnomaviy munosabatlar orqali
ozining kozga korinarli ifodasini topadi.
4. Aksariyat bank xizmatlarining sotilishi va sotib olinishi vaqt
davomiyligiga ega. Odatda, bitim bitta harakat bilan cheklanmaydi.
Bank mijozi kiritma kiritishda, kredit olishda, seyfga abonent bo-
lishda bank bilan u yoki bu davomiylikdagi munosabatlarga kirishadi.
5.5. Bankning narx siyosati
Ham yangi, ham mavjud xizmatlar kompleksini rejalashti-
rishda bank xarajatlar tarkibini va, tegishlicha, ularning narxini
belgilaydi va tahlil qiladi. Narxni shakllantirish marketing kom-
pleksining elementi hisoblanadi.
Avvalambor, bank rahbariyati ozining reytingiga, nazorat
qilayotgan bozor olchamlari va iqtisodiy-siyosiy konyunkturadagi
muayyan vaziyatga qarab narxni shakllantirishning bitta asosiy va
(yoki) bir necha muqobil variantlarini tanlaydi. Bankning mar-
99
keting faoliyatida narx nihoyatda muhim rol oynaydi, chunki u
xizmatlarni sotishdan foyda olinishini taminlaydi. Bundan tash-
qari, narx mijozlar uchun ham katta ahamiyatga ega, chunki
mijozlar xizmatlar narxiga qarab bankni tanlaydilar. Ammo narxga
bogliq bolmagan omillarni ham etibordan chetda qoldirmaslik
kerak. Shu sababli banklar uchun korsatilayotgan xizmatlarga eng
oqilona narxni belgilash alohida muhim ahamiyatga ega.
Bankning narx siyosati turli bank mahsulotlariga narx bel-
gilash va ularni bozor konyunkturasining ozgarishiga muvofiq
ozgartirib turish. Bankning narx siyosati obyektlari: foiz stavkalari,
tariflar, komissiya pullari, mukofotlar, chegirmalar, kiritmaning
minimal miqdori. Marketing faoliyatida narx muhim funksiyani
bajaradi: u bank va mijozlar manfaatlarini bir-biriga moslashtiradi.
Bankning narx strategiyasini ishlab chiqish jarayoni bir necha
bosqichlardan tarkib topadi. Birinchi galda, strategik dastur aso-
sida narxni shakllantirish strategiyasi vazifalari belgilab olinadi.
Har bir bank uchun maksimal foyda olish eng asosiy vazifadir.
Biroq raqobatning kuchayishi va bozor konyunkturasining ozgarib
turishi sharoitida bu vazifani boshqacha tariflash mumkin, ma-
salan, bozorda yetakchilikni saqlab qolgan holda maksimal foyda
olish. Bu holda bank oz mahsulotiga muayyan bozor boginida
yetakchilikni saqlab qolish imkonini beradigan, shu bilan birga,
raqobatni istisno etadigan, uzoq vaqt davomida yetarlicha daromad
olib ishlash imkonini beradigan narxni belgilash maqsadini kozlaydi.
Narx strategiyasini ishlab chiqishning keyingi bosqichi narxga
tasir qiluvchi tashqi va ichki omillarni tahlil qilish. Bankning
oziga bogliq ichki omillarga xizmatlarni korsatishga ketadigan
xarajatlar, bank mahsulotlarining sifati (noyobligi, mobilligi va
h.k.), xizmat korsatishning tezkorligi va sifati, bozor boginlarini
tanlash, bank imiji, qoshimcha xizmatlarning taklif etilishi,
mazkur bank mahsulotining hayot sikli kiradi.
Òashqi omillarga mazkur bank xizmati turiga mazkur bozor
boginlarida haqiqiy va prognozlanayotgan talab darajasi va uning
elastikligi, resurslarning borligi, inflatsiya darajasi, raqobatning
borligi, xuddi shunday xizmatlarga raqobatchilarning narxlari,
100
davlat tomonidan bank faoliyatini boshqarish xususiyatlari kiradi.
Bank xizmatlari bozori ushbu omillarning kuchli tasiri ostida boladi.
Banklar tashqi muhit omillarini nazorat qila olmaydi, shuning uchun
ular bankni rivojlantirish strategiyasini ishlab chiqishda ularning
tasirini hisobga olish zarurati nuqtai nazaridan qaralishi kerak.
Narx strategiyasiga tasir qiluvchi barcha omillar tahlil qilib
bolingandan keyin bank narxni shakllantirish usullarini belgi-
laydi. Bank uchun narxni shakllantirishning togri metodikasini
tanlash mutlaqo muhim ahamiyat kasb etadi. Òalab darajasi, bank
xarajatlari tarkibi hamda raqobatchilar narxlari darajasidan kelib
chiqib, bank korsatilayotgan xizmat narxining yuqori va quyi
chegarasini belgilab olishi mumkin.
Banklarning oz xizmatlariga narx belgilashda bozorda qaror
topgan darajaga yonalish olishi bozorda juda keng tarqalgan ho-
latdir. Kopchilik banklar yirik banklar belgilagan narxlarga
asoslanadi. Ayrim operatsiyalar turlari boyicha mayda banklar
ancha kamroq operatsion xarajatlar qilishi tufayli, shu tariqa ular
ancha kop foyda olish imkoniyatiga ega boladi.
«Ortacha sarf-xarajatlar plyus foyda» formulasidan banklar
ancha kam foydalanadi. Uni qollash uchun bank oz sarf-xara-
jatlarining tarkibini aniq va tezkor aniqlashi kerak, bu esa kopchilik
banklar uchun qiyinchiliklar tugdiradi. Bu yerda bank tomonidan
mijozlarga xizmat korsatishning davomiyligi katta tasirga ega, bu
tasir kreditlar va depozitlarning muddatga bogliq vositalar ekanligi
bilan izohlanadi. Shuning uchun bank ozi uchun maqbul xizmatlar
rentabelligi darajasi va qatiy qayd qilingan foydaga asoslanadi.
5.6. Bank xizmatlarini sotishni ragbatlantirish tizimi
Ragbatlantirish tizimi yoki kommunikatsion strategiya mar-
keting kompleksining keyingi elementidir.
Sotuvlarni ragbatlantirish bank tomonidan uchta asosiy yona-
lishda olib borilishi mumkin: istemolchilarni ragbatlantirish, bank
xodimlarini ragbatlantirish, vositachilarni ragbatlantirish. Istemol-
chilarni ragbatlantirish vositalariga yakka tartibdagi sotuvlar,
101
namunalar (qandaydir vaqt davomida xizmatdan bepul yoki im-
tiyozli asoslarda foydalanish imkoniyati), doimiy mijozlarga chegir-
malar, bank mahsulotlarini namoyish qilish (seminarlar va taqdi-
motlar otkazish), bank mijozlari ortasida lotereyalar uyushtirishni
kiritish mumkin. Ushbu ragbatlantirish vositalarining hammasi
xizmatlardan koproq foydalanish, yangi mijozlarni jalb qilish,
alohida xizmatlardan foydalanilishini taqdirlashga qaratilishi mum-
kin. Bank xodimlarini ragbatlantirish bank xizmatchilarini qanday-
dir bank xizmatini korsatish boyicha say-harakatlarini, mavjud
mijozlarga xizmat korsatishni yaxshilashga intilishlarini, bank
mahsulotlarini takomillashtirishga intilishlarini taqdirlashni nazarda
tutadi. Xodimlarni ragbatlantirish usullari ichidan pullik muko-
fotlarni, sovgalar, qoshimcha tatillarni ajratib korsatish lozim.
Bank xizmatlarini ilgari surishda yordam korsatuvchi vosi-
tachilarni ragbatlantirish uchun qoshma reklama, maxsus che-
girmalardan foydalaniladi.
Kommunikatsion strategiya elementlaridan biri public
relations (PR) atrofdagilarning oz faoliyatiga nisbatan xay-
rixohligini shakllantirish maqsadida ular bilan dostona muno-
sabatlarga erishishga qaratilgan maqsadli faoliyatni nazarda tutadi.
PR negizini jamoatchilik bilan ikki yoqlama munosabatlarni
ornatish konikmasi va istagi tashkil etadi.
PRga barcha subyektlarga (maqsadli auditoriyalar, davlat
hokimiyati organlari, OAV) bank mahsulotlari va xizmatlari haqida
toliq axborot berish, vaziyatni tahlil qilish va u yoki bu subyekt-
larning bank faoliyatiga nisbatan ehtimol qilinadigan munosabatini
prognozlash kiradi. Istemolchilar tijorat bankini tanlashda, birinchi
navbatda, bank xizmatining tavsiflariga (qiymati, texnologiyasi,
korsatish muddatlariga) emas, balki bevosita kredit tashkilotining
tavsifiga (ishonchliligi, xizmat korsatishning kompleksliligi va h.k.)
asoslanadi. Avvalambor ishonchlilik kabi mezonning ahamiyati ha-
qida aytib otish joiz. 1998-yildagi banklar inqirozidan keyin aynan
mana shu mezon bank mijozlari uchun ustuvor hisoblanadi.
Jamoatchilikning xayrixohligiga erishish uchun banklar turli
usullardan foydalanadi. Ularning asosiylari:
102
• matbuot bilan munosabatlarni yaxshi yolga qoyish. Ommaviy
axborot vositalarining bankka nisbatan pozitsiyasi juda kop narsani
belgilab beradi, shuning uchun matbuot vakillari bilan munosabat-
larni har tomonlama yaxshi yolga qoyish zarur. Marketing xizmati
gazetalar va jurnallarda, boshqa axborot vositalarida bank haqida
paydo bolayotgan malumotlarni kuzatib turishlari, ulardagi xa-
toliklarni oz vaqtida tuzatish choralarini korishlari darkor;
• matbuot imkoniyatlaridan foydalanish. Òajriba shuni kor-
satmoqdaki, bank prospektlarini tarqatishda har bir paket uni
xuddi bitta manzilga yuborgandek korinishga ega bolishi kerak;
• firmali uslubni yaratish;
• ogzaki tashviqot bank rahbarlarining turli forumlarda,
seminarlarda, anjumanlarda yorqin, tasirchan, qiziqarli chiqishlari;
• obro-nufuz reklamasi bankning mamlakat iqtisodiyotini
yaxshilashga, odamlar farovonligini oshirishga qoshayotgan hissasi
haqidagi axborot;
• ijtimoiy fikrni, bozorning javob tasirini organish. Ishga taal-
luqli dalillarni toplash, umumlashtirish va tahlil qilish yuzaga
kelayotgan vaziyatga baho berish imkonini beradi.
Eslatib otamiz, PR AQSHda XIX asrning boshida paydo bol-
gan. Unga har yili millionlab dollarlik xarajatlar qilinadi. Bizda
esa bunday faoliyat hali keng tarqalgan bolmasa-da, ijtimoiy
fikrni shakllantirish boyicha xizmatlarni taklif qiladigan firmalar
tashkil etilmoqda.
Kommunikatsion strategiyaning keyingi elementi reklama
vositalari ancha turli-tumandir, biroq bank xizmatchilari shuni
anglab yetmoqdalarki, reklamaga katta xarajatlar avtomatik tarzda
undan keng qamrovliligi, auditoriyaga tasir qilish darajasi, qoyilgan
maqsadlarga erishish aniqligi boyicha kutilgan samarani bermaydi.
Reklama siyosati bank muassasasining yangi bozorlarni oz-
lashtirish, xizmatlarni sotish hajmlarini oshirish, bank nufuzini
oshirish va oxir-oqibat uzoq muddatli va qisqa muddatli maqsad-
larga erishish boyicha butun faoliyati yigindisidir.
Bank siyosatining maqsadlari bozorga yangi xizmatni olib
chiqish, yangi bozorlarni ozlashtirish, haqiqiy va bolajak is-
103
temolchilarning bank haqida va bank korsatadigan xizmatlar
haqidagi bilimlarini kengaytirish, shuningdek, xizmatning ozi
haqida yaxshi tasavvur hosil qilish, mazkur bankning mavjud
xizmatlariga qiziqishni ushlab turish, mavjud talabni faollashtirish,
banklar hamda doimiy mijozlar ortasida norasmiy aloqalarni
yaratish, xizmat korsatish shart-sharoitlarining ozgarishi haqida
axborot berish (bu bazida ularning narxlari yoki ularni sotishning
boshqa jihatlari ozgarishiga olib keladi) va h.k.lardan iborat.
Banklar gazeta va jurnal, radio va televideniye, shahar kochala-
ridagi turli reklama vositalari (reklama shitlari, chiroqli reklama)
orqali reklamadan, pochta orqali reklamadan manzilli va manzil-
siz reklama, ananaviy kataloglar, varaqalar, bukletlar, reklamali
esdalik sovgalari, reklama shiorlari va bank shiorini tanlash, shuning-
dek, reklamaning noananaviy turlaridan foydalanishlari mumkin.
Reklama kampaniyasini rejalashtirishda olib boriladigan tadbirlar
qiymatini hisoblab chiqish, zarur bolsa, ularni bankning budjet
boyicha cheklovlarini hisobga olib tuzatib borish zarur. Shuningdek,
kampaniya boshlab yuborilgan bolsa, mahsulotning ilgari surilishini
diqqat bilan tahlil qilib borish va axborot kontaktlarining samarador-
ligini oshirish uchun qoshimcha choralarni korish juda muhimdir.
5.7. Bank xizmatlarini taqsimlash usullari
Marketing kompeksining keyingi elementi tovarlar va xiz-
matlarni istemolchilar ortasida taqsimlash. Xizmatlarni mijoz-
larga bank bolinmalari yordamida yetkazib berish banklar uchun
odatiy hisoblanadi. Ular orasidan universal (barcha yoki deyarli
barcha bank xizmatlarini korsatuvchi) va ixtisoslashgan (bank
xizmatlarining muayyan turlarini korsatuvchi) bolinmalarni aj-
ratish mumkin. Bank mahsulotlarini tarqatishning nisbatan yangi
usullaridan sotuv punktlarining ozida plastik kartochkalar va bank
cheklari yordamida hisob-kitoblarni rivojlantirish, avtomatik kassa
mashinalaridan foydalanish, bank operatsiyalarini ofisdan yoki
uydan turib amalga oshirish uchun bank tarmogiga ulangan
kompyuterlardan foydalanish mumkinligini korsatib otamiz.
104
Bank bolinmalari marketing dasturlarida juda muhim rol
oynaydi. Ilgari bolinmalar boshqaruvchilari ozlarini bank
xizmatlarini sotuvchilar deb hisoblamas edilar. Ammo vaqt oz-
gardi. Bugungi kunda kopchilik banklar bank mahsulotlarini
tarqatish va bankning muayyan tumanda bank ekspansiyasini
kengaytirish uchun bolinma boshqaruvchisi lavozimiga marketing
boyicha mutaxassisni tayinlaydi.
Bank xizmatlarini tarqatishning yangi tizimlari muayyan is-
temolchilar guruhlari tomon maqsadli yonaltirilgan tusga ega,
ammo ayrim bank mahsulotlarini faqat mijozning va bank xiz-
matchisining shaxsiy hozirligida sotish mumkin, bu esa mahsu-
lotni bolinma orqali tarqatishning ananaviy tizimini nazarda
tutadi. Universal bolinmalar uchun ham, ixtisoslashgan bolin-
malar uchun ham joylashuv masalasi muhim ahamiyatga ega.
Bank bolinmani joylashtirish uchun joyni tanlashda raqobat da-
rajasi va raqobatchilar xizmatlari turini hisobga oladi, potensial
mijozlar soni va imkoniyatlarini, joylashuvning qulaylik darajasini
va h.k.ni tahlil qiladi.
Bank bolajak mijozlarning imkoniyatlari va ehtiyojlarini tahlil
qilish asosida oz bolinmalarining ish jadvalini tuzadi. Masalan,
kopchilik Rossiya banklari songgi paytda banklarning shanba
kunlari ishlaydigan va, ayniqsa, chakana bozor mijozlari bilan
ishlaydigan navbatchi bolinmalari amaliyotini qollamoqda.
Bank mahsulotlarini tarqatishning asosiy usuli personal sotuvlar
bolib, bu jarayonda bank menejerlari bolajak xaridorni aynan
ularning mahsuloti yoki xizmatiga afzallik berish kerakligiga ishon-
tirishlari lozim.
Shunday qilib, bank xizmatlarini sotish uchun quyidagi sotuv
kanallaridan foydalanish mumkin:
• ozining xususiy sotuv kanallari: bankning shahar markazidagi
bosh bolinmasi; bankning statsionar va kochma banklari, filiallar;
avtomatlashtirilgan stoykalar va avtomatlardan foydalanib sotish;
• oziniki bolmagan kanallar: shuba firmalariga asos solish
orqali sotuvlar, boshqa banklar, sugurta kompaniyalari, korxonalar
va h.k.lar kapitalida ishtirok etish.
105
Òayanch iboralar
Bank, Markaziy bank, bank tizimi, bank boshqaruvi, bank ishi,
bank xizmati, marketing, bank marketingi, 4P modeli, reklama, moliya
bozori, bankning aktiv va passiv operatsiyalari, inflatsiya omili, ta-
vakkalchilik, tijorat.
Nazorat savollari
1. Bank marketingi mohiyati, maqsadi, vazifalari.
2. Bank marketingi mexanizmi va funksiyalari, 4P modeli.
3. Bank marketingining uslubiy asoslari.
4. Banklarning aktiv va passiv operatsiyalari.
5. Marketingning asosiy tamoyillari.
6. Ozbekiston bozorida xojalik yuritishda bank marketingini tako-
millashtirish uslublari.
Òavsiya etilgan adabiyotlar
1. Ozbekiston Respublikasining «Markaziy bank togrisida»gi Qo-
nuni. 1995-yil 21-dekabr.
2. Ozbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati tog-
risida»gi Qonuni. 1996-yil 25-aprel.
3. Abdullayeva Sh.Z. Bank ishi. Darslik. Ò.: «IQTISOD-MOLIYA»,
2010.
4. Abdullayeva Sh.Z. Pul muomalasi va kredit. Oquv qollanma.
Ò.: «ILM ZIYO», 2009.
5. Äæîçìåí Ð. Áàíêîâñêèé ìàðêåòèíã: ââåäåíèå â ðûíî÷íîå
ïëàíèðîâàíèå. Ì., 1995.
6. Òemirov M. Bank marketingi. Ò.: «IQTISOD-MOLIYA», 2006.
106
6-bob. BANK XIZMAÒLARIDA MARKEÒING
ÒIZIMI VA SÒRAÒEGIYASI
6.1. Òovar, tovar siyosati va marketingni rejalashtirish
Bank marketingining asosiy masalasi (vazifasi) bozorni or-
ganish va kuzatishdan iboratdir. Bu muammoni amalga oshirish
esa, oz navbatida, bozorni kuzatish maqsadida axborotni top-
lash, tovarni organish va uning bahosini aniqlash, sotishni amalga
oshirishdan iboratdir.
«Òovar» hamda «tovar ishlab chiqaruvchi» tushunchalari ozaro
chambarchas bogliqdir. Yaxshi tovar ishlab chiqaruvchiga obro-
etibor keltiradi. Ishlab chiqaruvchining yorligi esa tovarning
bozorda muvaffaqiyatli sotilishiga garov bolib xizmat qiladi. Bozor
munosabatlari qaror topayotgan paytda korxonaning «umri
qanchalik uzun bolishi» va kelajakdagi muvaffaqiyati uning tovar
siyosati qanchalik samarali amalga oshirilayotganligiga bogliqdir.
Òovar siyosatining asosi korxonaning boshqariladigan resurs-
lari tashqi bozorning boshqarib bolmaydigan yoki yaxshi boshqa-
rilmaydigan shart-sharoitlariga moslashishidan iboratdir.
Òovar hayoti sikli (ÒHS). Har bir tovar (yoki xizmat) bozorda
mavjud bolish davrida bir necha bosqichlardan otadi. Binobarin,
har bir bosqichda sotish hajmi, baho va sotishdan olinuvchi foyda
turlichadir.
ÒHSni tortta ketma-ket bosqich korinishida tasavvur etish
mumkin: tatbiq etish, osish, yetuklik (tolish), tushish (6.1-chizma).
Sotish hajmi quyidagi bosqichlarni bosib otadi:
Òatbiq etish bu tovarning bozorga chiqish vaqtidir. Is-
temolchilarning tovar bilan tanisha borishi bilan sotish hajmi
sekin-asta oshib boradi. Ishlab chiqaruvchi bu vaqtda amalda to-
107
varni sotishdan foyda olmaydi: kam sotish hajmidagi boshlan-
gich katta chiqimlar togri keladi.
Osish. Òovarning bozorda tezlik bilan tan olinishi va foydali-
likning sezilarli darajada osish davri. Bu bosqichda firma hali ham
bozorning yuqori ulushini yoki foydaning yuqori ulushini tanlash
masalasini korib chiqadi. Òovar sifatini oshirish, sotishni ragbat-
lantirish va sotish tizimini takomillashtirishga mablag sarflash unga
bozorda yetakchi orinni egallashiga imkoniyat yaratadi. Ammo
yuqori miqdordagi xarajatlar shu davr ichida maksimal foyda olish-
dan mahrum etadi, ÒHSning keyingi bosqichidan umid qilinadi.
Yetuklik (bozorning tolishi). Sotish suratlarining susayish davri,
chunki tovar potensial xaridorlarning aksariyat qismi tomonidan
tan olingan boladi. Shu bosqichda foyda maksimal miqdorga eri-
shadi, song doimiy marketing xarajatlari oshishi bilan kamayib boradi.
Òushish. Kopchilik tovarlar uchun («Coca-cola»ga oxsha-
ganlardan tashqari) ertami yoki kechmi sotish hajmining ka-
mayish davri keladi. Bunda sotish hajmi nolgacha tushishi yoki
juda past darajagacha tushib, keyin barqarorlashishi mumkin.
ÒHSning turli bosqichlaridagi narx tebranishi:
• tatbiq etish bosqichida «qaymoqni sidirib olish» (baland
narx) strategiyasini yoki bozorga dadil kirib borish strategiyasini
(past narx) tanlash kerak;
• osish bosqichida birlamchi baland narx («qaymoqni sidirib
olish» strategiyasi) pasayib borishi kerak, birlamchi past narx (bozorga
dadil kirib borish strategiyasi), aksincha, kotarilib borishi kerak;
• tolib borish bosqichida narx tushadi;
6.1-chizma. Òovar hayoti sikli.
Sotish
hajmi
Tatbiq
Osish
Tolish
Tushish
Vaqt
108
• tushish bosqichida narx yana ham pasayadi.
Bu yerda quyidagilarni inobatga olish kerak:
• bozor narxlarga sezgir boladi, demak nisbatan past narxlar
sotish hajmining kopayishiga olib keladi;
• ishlab chiqarishning osishi bilan uning chiqimlari hamda
tovarni taqsimlash boyicha chiqimlar kamayib boradi.
Bozor qaror topib borayotgan sharoitda korxonaning tovar
siyosati quyidagi asosiy unsurlarni oz ichiga oladi:
• tovarlarning raqobatbardoshligini taminlash;
• tovar bozorlarini kompleks tahlil qilish va prognozlash;
• talabni shakllantirish;
• sotishni ragbatlantirish;
• narx va investitsiya siyosati;
• servis va sotishdan keyingi xizmat.
Bulardan tashqari, tovar siyosati ikki jihatga ega bolib, ular
korxonalarning marketing strategiyasida ozaro boglangan bo-
lishi kerak. Bular: ishlab chiqarish (kam chiqim bilan eng yaxshi
tovar ishlab chiqarish) va tijorat jihati (tovarni yuqori bahoda
sotish tufayli oz imijini yaxshilash).
Bozor munosabatlarining rivojlanishi ishlab chiqaruvchini oz
tovarlarining bozordagi mavqeyini muttasil nazorat qilib, ularning
zarur darajada raqobatbardoshligini taminlashga majbur qiladi.
Biroq raqobatbardoshlikni oshiradigan boshqaruv vositalari xu-
susida ishlab chiqilayotgan uslublar, tavsiyalar va yoriqnomalar
yagona metodologik bazaning yoqligi tufayli bir-biriga mos kel-
maydi va vaqt omilini hisobga olmaydi.
Shu sababli tovarlarning raqobatbardoshligini aniqlash sohasida
korxona bozor sharoitida ishlaganida istemolchilar bilan ishlab
chiqaruvchilarning manfaatlarini uygunlashtirish, boshlangich
parametrlarning ozgaruvchan xarakteristikalarini aniqlash va ana
shu asosda tovarlarning raqobatbardoshligini taxmin qilish, boshlan-
gich korsatkichlarning tabiatini va raqobatbardoshlik korsatkichini
hisobga olib, taxminlarning aniqlik darajasini oshirish vazifalarini
hal qilishda tovarning raqobatbardoshligini ham istemolchi, ham
ishlab chiqaruvchi nuqtai nazaridan aniqlash talab qilinadi.
109
Bundagi farq shundan iboratki, istemolchi uchun tovarning
istemol xossalaridan foydalanish samarasi uni sotib olish va ish-
latishga qilingan xarajatlardan ortiq bolmogi kerak, ishlab chi-
qaruvchi uchun esa olinadigan foyda texnologiya va tovar ishlab
chiqarishni tashkil etish bilan bogliq xarajatlarni qoplashi zarur.
Òovarning raqobatbardoshligini tahlil qilishning muhim bos-
qichi baholanishi kerak bolgan zarur va yetarli parametrlar
guruhlarni, shuningdek, har bir guruh ichidagi alohida korsat-
kichlarni belgilab olishdan iboratdir. Ushbu korsatkichlar iyerar-
xiyasini joriy etib, istemolchi uchun hammadan kora aha-
miyatliroq bolganlarini birinchi oringa chiqarish ham muhimdir.
Xususan hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida uni alohida-alohida
tahlil qilishda segmentatsiyalash, yani bankning oz ustunligini
aniqlash uchun konkurent (raqobat) banklar imkoniyatlari bilan
solishtirish, guruh istemolchilarini aniqlash, bankning qaysi xiz-
matlariga qiziqish kopligini uning asosiy segmentlari orqali aniq-
lash usullari katta ahamiyatga egadir.
Bankning tovar siyosatini muvaffaqiyatli olib borish uchun
yangi yaratilayotgan «tovarlarning» (xizmatlarning) alohida turlari
boyicha hamda amalga oshirilayotgan tadbirlarning hammasi
boyicha baholash mezonlarini ishlab chiqish zarur. Bozorning
betartib rivojlanish sharoitida bank tomonidan yangi tovarni
shakllantirish kop mezonli murakkab jarayon bolib, kop sonli
axborotni tahlil qilish, uni tashkil etish va samaradorlik tahlili-
ning tegishli usullaridan foydalanishni talab qiladi. Qaror qabul
qilishning axborotga bogliq jihatini ancha kengaytirish bankning
hozirgi ijtimoiy-iqtisodiy muhitga moslashuvini jadallashtirish
imkonini beradi.
Bozorni shakllantirish sharoitida bank ishlab chiqarayotgan xiz-
matlar assortimentining istiqbolini tahlil qilish alohida rol oynaydi.
Bu tahlilda foydalaniladigan asosiy malumotlar royxati bozor
talablarini hamda banklarning imkoniyatlarini hisobga olgan holda
ishlab chiqilishi kerak. Òovarlar assortimentining istiqbollilik
shartlari kop mezonli bolishi va bank ularni turli vaziyatlarga
bogliq holda oz ixtiyoriga kora tanlab olishi mumkin.
110
Òovarning rentabelliligi uning istiqbolga egaligini korsatuvchi
mezon qilib olingan taqdirda assortimenti shu korsatkichining
miqdori kamayib borishi tartibida osongina joylashadi. Bordi-yu,
tovarning istiqbolliligini baholashga bir necha shart va mezon-
lar asos qilib olinsa, u korib chiqilayotgan talablarning hamma-
sini va bu talablar bank faoliyatining taxmin qilinayotgan natija-
lariga korsatadigan tasirining ustuvorligini hisobga olgan holda
baholanishi kerak.
Banklarning ish tajribasini, ularning ixtisoslashuvini hisobga
olib, ularning nomenklaturaviy shayligini va bozordagi vaziyat
ozgarganida ixtisoslashishni kengaytira yoki ozgartira olishini bel-
gilash va tahlil qilish ham muhimdir.
Marketing strategiyasi bu maqsadli ravishda bozor kura-
shini organish, rejalashtirish, boshqarish va yuritish boyicha
marketing faoliyatining muhim qismidir. Marketing strategiyasi
raqobatchilik kurashi maqsadlariga kora uni (raqobatchilik ku-
rashini) yuritish uchun kuch va vositalarni, bu kurashning maq-
sadlarini, ularga erishish usullarini hamda bozordagi shart-sharoit
rivojlanishining asosiy yonalishlarini aniqlaydi, tashkilotning ke-
lajakdagi strategik harakatlarini muvofiqlashtiradi.
Òaktika bu aniq holatda muvaffaqiyatga erishish hamda bu
muvaffaqiyatni tezkor rejalashtirishda rivojlantirishni taminlash
uchun har xil sharoitda kuch va vositalarni nisbatan togriroq
ishlatishni nazarda tutadi. Marketing strategiyasi uzoq muddatli
aspektni, taktika esa qisqa muddatli aspektni oz ichiga oladi.
Marketing strategiyasi beshta bir-birovi bilan ozaro bogliq aso-
siy jihatlar bilan xarakterlanadi: bozorni tanlash, maqsadlarni
tanlash, vosita va muddatlarni tanlash, samaradorlikni nazorat
etish, muqobil strategiyani tanlash.
Amaliy mashgulot: marketing-reja taqdimoti
Bank marketing rejasining tavsifi va mazmuni.
Marketing jarayonining nisbatan muhim natijalaridan biri
marketing rejasi hisoblanadi. Qonuniy savol tugiladi: «Marketing
rejasi qanday korinishga ega?»
111
Marketing rejasi rahbariyatga qanday axborot kerakligiga qarab
bir necha qismlardan iborat boladi. Kopchilik marketing rejalari,
xususan, xizmat rejalari quyidagi bolimlardan iborat boladi:
• ijro rezyumesi;
• bozor shart-sharoitlarini tahlil etish;
• imkoniyatlar va vazifalarni tahlil etish;
• maqsadlar;
• marketing strategiyasi;
• harakat dasturlari;
• moljallanayotgan xarajatlar va foyda;
• nazorat usullari.
Bu bolimlar va ularning mazmuni 6.1-jadvalda keltirilgan
bolib, quyida batafsil korib chiqiladi.
6.1-jadval
Marketing rejasining mazmuni
r
/
T
m
il
o
B
i
n
u
m
z
a
M
.
1
i
s
e
m
u
y
z
e
r
o
rj
I
n
u
h
c
u
h
s
a
l
o
h
a
b
a
d
z
e
t
n
a
d
i
n
o
m
o
t
t
a
y
i
r
a
b
h
a
R
i
n
u
m
z
a
m
a
h
c
a
q
s
i
q
g
n
i
n
a
j
e
r
n
a
g
t
o
y
a
li
t
e
m
i
d
q
a
t
.i
d
a
li
r
e
b
.
2
-
ti
o
r
a
h
s
-
t
r
a
h
s
r
o
z
o
B
h
s
it
e
li
l
h
a
t
i
n
i
r
a
l
y
i
n
o
m
s
ij
,t
a
b
o
q
a
r
,
)
t
o
l
u
s
h
a
m
(
t
a
m
z
i
x
,
r
o
z
o
B
-
o
b
x
a
r
u
r
a
z
a
d
i
s
i
r
g
o
t
ti
h
u
m
o
r
k
a
m
a
v
t
o
m
i
s
q
a
t
.i
d
a
li
r
e
b
t
o
r
.
3
-
a
v
a
v
r
a
lt
a
y
i
n
o
k
m
I
h
s
it
e
li
l
h
a
t
i
n
r
a
l
a
fi
z
il
h
c
u
k
-
z
i
s
h
c
u
k
,
r
a
l
d
i
d
h
a
t
r
a
lt
a
y
i
n
o
k
m
i
y
i
s
o
s
A
r
a
l
a
fi
z
a
v
n
a
g
r
u
t
a
d
i
d
l
o
r
o
z
o
b
u
b
h
s
u
a
v
r
a
l
n
o
m
o
t
.i
d
a
n
a
l
q
i
n
a
.
4
r
a
l
d
a
s
q
a
M
a
h
c
i
y
o
b
a
d
y
o
f
a
v
i
h
s
u
l
u
r
o
z
o
b
,i
m
j
a
h
h
s
it
o
S
-
d
a
s
q
a
m
n
a
g
l
o
b
m
i
z
o
l
i
h
s
i
h
s
i
r
e
i
s
a
j
e
r
g
n
it
e
k
r
a
m
.i
d
a
n
a
li
g
l
e
b
r
a
l
.
5
g
n
it
e
k
r
a
M
i
s
a
y
i
g
e
t
a
r
t
s
n
u
h
c
u
h
s
i
h
s
i
r
e
a
g
i
r
a
l
d
a
s
q
a
m
i
s
a
j
e
r
g
n
it
e
k
r
a
M
-
q
a
t
i
v
u
h
s
a
d
n
o
y
g
n
it
e
k
r
a
m
g
n
e
k
n
a
g
i
d
a
li
t
a
l
h
s
i
.i
d
a
li
t
e
m
i
d
.
6
i
r
a
l
r
u
t
s
a
d
t
a
k
a
r
a
H
n
o
h
c
a
q
u
B
?
i
d
a
li
q
i
n
u
b
m
i
K
?
k
a
r
e
k
h
s
il
i
q
a
m
i
N
a
g
r
a
ll
o
v
a
s
n
a
g
e
d
?
i
d
a
r
u
t
a
h
c
n
a
q
u
B
?
i
d
a
n
il
i
q
.i
d
a
li
r
e
b
b
o
v
a
j
.
7
n
a
g
t
o
y
a
n
a
ll
a
jl
o
M
a
d
y
o
f
a
v
r
a
lt
a
j
a
r
a
x
i
r
a
l
a
ji
t
a
n
y
i
v
a
y
il
o
m
n
a
g
t
o
y
a
li
t
u
k
g
n
i
n
i
s
o
rj
i
a
j
e
R
.i
d
a
n
il
i
q
z
o
n
g
o
r
p
.
8
i
r
a
ll
u
s
u
t
a
r
o
z
a
N
-
i
r
i
h
s
o
a
g
l
a
m
a
y
a
d
n
a
q
t
a
r
o
z
a
n
n
a
d
it
s
u
i
s
o
rj
i
a
j
e
R
.i
d
a
li
t
a
s
r
o
k
i
h
s
il
114
Marketing maqsadi. Bankning moliyaviy maqsadlari marketing
maqsadlari bilan hamohang bolishi kerak. Bozordagi ulushini ozida
saqlab qolishi uchun bank xaridorlarni axborot bilan taminlash,
distibyuterlik kolami va boshqalar boyicha malum bir maqsadlarni
ishlab chiqishi kerak.
Qoyilgan maqsadlar malum bir mezonlarga togri kelishi
shart. Birinchidan, har bir maqsad ikki xil manoda talqin qilin-
masligi, olchovga moyil va bajarish muddatlari korsatilgan bolishi
kerak. Ikkinchidan, turli maqsadlar ichki jihatdan ozaro mos kelishi
kerak. Uchinchidan, maqsadlar malum bir iyerarxiya qonuniyati
asosida belgilanishi kerakki, unda bir maqsad oldingi maqsaddan
kelib chiqsin. Òortinchidan, maqsadlarni ijro etish imkoniyati ham
bolsin hamda ular barcha qatnashuvchilarning rejani bajarishga intili-
shini maksimal ravishda ragbatlantiruvchi murakkablikka ega bolsin.
6.2. Bank bozorini segmentlash
Bozorni segmentlash bozorni organishning asosiy usulidir.
Uning yordamida bozor (uning tarkibiy qismlari) segmentlarga
bolinadi. Bozor segmenti bu istemolchilar, tovarlar, raqobat-
chilarning shunday ajratilgan qismiki, ular uchun umumiy xu-
susiyatlar xosdir. Bozorni togri segmentlash, shu segmentning
spetsifik ehtiyojlariga qatiy rioya qilingan holda kam xarajatlar
bilan tovar yetkazib berishni togri tashkil qilish, ishlab chiqarish
va sotish usulini aniqlashda firma ozining kuchli va zaif tomon-
larini aniqlashni, firma maksimal imkoniyatlariga ega bolgan
sohalarda resurslar konsentratsiyasini taminlash va raqobatda
zafarga erishishni taminlashni hal etadi.
Bank bozori segmenti bir yoki birdan ortiq belgilari bo-
yicha shartli ravishda biriktirilgan aniq bir tovarning istemolchilar
guruhi yoki mumkin bolgan mijozlar guruhi.
Bank bozorini segmentlashdan maqsad butun bozor boylab
ishlash orniga nisbatan jozibador hisoblangan alohida maqsad
bozorlariga maksimal tarzda kirib borish.
Bank bozori segmentining asosiy tavsiflari:
115
• segment kolami (razmeri) undagi istemolchilar soni.
• segment hajmi bank mahsuloti va xizmatlarning mumkin
bolgan sotish hajmi.
Bank oziga tegishli bozor hududida quyidagicha ishlashi mumkin:
• faqat malum bir segmentda (dastlabki segment);
• birdan ortiq segmentlarda;
• ommaviy marketingni amalga oshirib.
Bozorni segmentlash negizida bank xizmatlari (kredit, ope-
ratsion-amaliyot, investitsiya va boshqalar) va mijoz belgilari
(yuridik, jismoniy shaxslar, korporatsiya, bank-korrespondentlar
va davlat organlari) yotadi. Bank amaliyotida bozorni yana
geografik, demografik, psixomadaniy va axloqiy segmentlarga
bolinadi.
Bank bozorini segmentlashda uning hajmi, faoliyat turi,
shubalarning soni, boshqaruvchining boshqarish darajasi, talab
turi kabilarga etibor qaratiladi.
Bank bozori segmentlari:
• geografik segmentlash;
• demografik segmentlash;
• psixomadaniy segmentlash;
• axloqiy segmentlash.
Bankni geografik segmentlash deganda, uni geografik muhitda
joylashgan joyi, holati, mamlakat iqtisodiy muhitidagi va bosh-
qaruv birligidagi orni (shahar, mikrorayon va boshqalar) tushu-
niladi. Bank eng birinchi navbatda yaqin bozorni organadi. Geo-
grafik segmentlash, asosan, yuridik shaxslar va jismoniy shaxslar
bozorini organishda ishlatiladi.
Demografik segmentlash jismoniy shaxslar bozori bilan be-
vosita bogliq. Bu segmentlash aholining ijtimoiy-kasbiy ta-
baqalanishini (dehqon, ishchi, xizmatchi, boshqaruvchi, yuqori
eshelon (vazifadagi) rahbarlar, xizmat korsatuvchilar), yosh
boyicha, jinsiy tomonlarini, oilaviy holat, oila hajmi, daromadi,
bilim darajasi va boshqa korsatkichlariga asoslanadi. Demografik
segmentlash qimmatbaho qogozlar bozori rivojlangan joylarda
juda katta ahamiyatga egadir. Chunki bu davlatlarda qimmatbaho
116
qogozlarni sotib oluvchilar, asosan, aholi hisoblanadi. Respub-
likamizda demografik segmentlash hozirgi kunda endi-endi yolga
qoyilmoqda. Sababi shuki, respublikada qimmatbaho qogozlar
bozori endigina yolga qoyila boshlandi. Shu sababli bankni de-
mografik (marketingi) segmentlash oldida juda masuliyatli ishlar
va muammolar mavjuddir.
Psixomadaniy segmentlash jismoniy shaxslarga korsatiladi-
gan xizmatlarga nisbatan hisobga olinadi.
Axloqiy segmentlash alohida shaxslarning xususiyalariga va
ijtimoiy holatiga bogliq. Bunda doimiy belgilar aholining ijtimoiy
guruhlarini birlashtirishga olib keladi.
Axloqiy segmentlash mijozning malumoti, xabarlariga asosan
organiladi. Bularga mijozning bankdagi hisob raqami hamda
operatsiyalari va boshqalar misol bola oladi. Organib chiqilgan
axborotlar asosida tijorat banki oz strategiyasini ishlab chiqadi.
Bunga yangi ochilgan xizmatlarni eski mijozlarga sotish, eski
xizmatlarni yangi mijozlarga sotish, eski xizmatlarni yangi bozorda
sotish hamda yangi xizmatlarni yangi bozorlarda sotish va boshqalarga
sotish kabilar kiradi. Bularning barchasi banklarning bozor sha-
roitida oz mavqeyini saqlab qolishlariga bevosita tasir qiladi. Bank
marketingining ikkinchi qismi bu (tovar-baho) sotiladigan xizmat-
lar xarakteri va uning bahosini organishdan iboratdir. Raqobatbar-
doshlilikni aniqlashda foydalaniladigan boshlangich malumotning
tarkibi va mazmuni kop jihatdan korib chiqilayotgan tovarga
bogliq boladi hamda vaqt otishi bilan ancha ozgaradi. Shu sababli,
boshlangich parametrlarning ozgaruvchan xarakteristikalarini
aniqlash muhim bosqich bolib, songra ulardan raqobatbardosh-
lilikni oldindan aniqlash chogida foydalaniladi. Raqobatbardoshlilikni
hisoblab chiqishda foydalaniladigan parametrlarning kattagina qismi
oldindan malum bolmagan tasodifiy omillarga bogliq boladi
(masalan, bozor konyunkturasini korsatuvchi parametrlar). Shu
sababli konkret tovarlarni realizatsiya qilish chogida bozor
muhitining ozgarishini taxmin qilish uchun matematik statistika
usullari asosida parametrlarning raqamda ifodalangan tasniflarining
ehtimol tutilgan qiymatini aniqlash maqsadga muvofiqdir.
117
Boshlangich parametrlarning ehtimollik xarakteristikalari
hamda raqobatbardoshlilik korsatkichidan foydalanish amalda
bankning tovar va narx sohasida yuritadigan siyosatini ancha aniq
taxmin qilish imkonini beradi.
Bozor rivojlanib borgan sari korxonaning tashqi muhitga qa-
ramligi kuchayib borishi bozor konyunkturasining ozgarish
qonuniyatlarini organishni hamda ishlab chiqarishning texnik-
iqtisodiy imkoniyatlarini bu qonuniyatlar bilan muvofiqlashni talab
qiladi. Òovar sotish bozorlarini kompleks tahlil qilishning ham
mutlaq, ham nisbiy korsatkichlar tizimi boyicha tahlil qilish
yollaridan (sifat va miqdor boyicha) tola foydalanishni nazarda
tutuvchi usullarini ishlab chiqish korxonani yangi xojalik shart-
sharoitlariga moslashtirishning muhim unsuridir.
Bank xojalik faoliyatining iqtisodiy samaradorligi u amalga
oshiradigan ishning turli jihatlarini korsatuvchi bir turkum ba-
holar bilan belgilanishi kerak va quyidagi korsatkichlar guruhidan
foydalanish maqsadga muvofiq:
• bankning ishlab chiqarish tijorat faoliyati samaradorligini
umumlashtiruvchi korsatkichlar;
• resurslarning asosiy turlaridan foydalanish korsatkichlari;
• tovar siyosatiga doir turli unsurlarning samaradorlik korsatkichlari.
Ana shu ozgarib boruvchi korsatkichlar guruhlari boyicha
malumotlarni tahlil etish banklar faoliyatining turli tomonlari
qanchalik samaradorligini ham, ularning bozor sharoitlariga mos-
lashish darajasini ham baholash imkonini beradi.
Yangi vaziyatda banklarda ishlab chiqarishni boshqarish funk-
siyasi sifatida iqtisodiy tahlil vazifalari ham ozgarib boradi. Bunga
bank rahbarlarining bankni boshqarishdagi imkoniyatlari ken-
gayishi, binobarin, qarorlar qabul qilish uchun zarur bolgan
tahliliy axborotga ehtiyojning ham ortib borishi, umuman bozorning
va xususan, muayyan xizmatlar bozorining rivojlanish jarayon-
lariga doir foydalanilayotgan axborotning tasodifiyligi sharoitida
marketing strategiyasini ishlab chiqish zarurligi hamda vaziyatni
tahlil qilish, qabul qilinayotgan qarorlarning oqibatlarini, mam-
lakatdagi umumiy vaziyatlarning ozgarish istiqbollarini tahlil
118
qilishning roli oshishi; tanlab olingan boshqarish strategiyasini
doimo tahlil qilib borish hamda aksiyadorlar va investorlar uchun
kurashda istiqbollarini baholash uchun yoki bankning iqtisodiy
reytingini aniqlash munosabati bilan bank faoliyati natijalarini
raqobatchilar korsatkichlariga taqqoslash zarurligi sabab boladi.
6.3. Banklarga qoyiladigan xalqaro darajadagi talablar
Malumki har bir bank rivojlanib borgani sari milliy doiradan
tashqariga harakat qila boshlaydi. Oz faoliyatini xalqaro darajada
yuritish harakatini qiladi. Banklarning xalqaro miqyosda faoliyat
yuritishlari uchun bir qator shart-sharoitlar mavjud bolishi va
banklar ichki va jahon miqyosidagi bir qator standartlarga javob
berishlari lozim. Banklarning jahon miqyosiga chiqishi uchun zarur
bolgan birlamchi asos bu qonunchilikdir. Shuningdek, bank-
larni davlat tomonidan qonuniy qollab-quvvatlash va ularga
huquqiy asos yaratib berish va kafolatlar berishdir.
Xalqaro andozalarga mos keluvchi banklar (XAB) tuzish das-
turi ikki asosiy qismdan tashkil topishi mumkin:
• XAB sifatida malaka berilgan banklar tomonidan rioya qi-
linishi kerak bolgan talablar majmuyi;
• XAB uchun imtiyozlar majmuyi.
Xalqaro darajadagi bankga bolgan asosiy talablar royxatiga
quyidagilar kiradi:
• bank hisob-kitoblarini oshkora olish imkoniyatini taminlash;
• bankning ishlamayotgan aktivlarini qisqartirish;
• bank zaxiralarini birinchi navbatda uzoq muddatli davlat
qimmatbaho qogozlarini sotib olish yoli bilan shakllantirish va
bu zaxiralarni ishlaydigan aktivlarga aylantirish;
• bank turi, qoyilmalar summasi, omonatchilar toifasiga qarab
zaxiralash meyorini differensiatsiyalash; quyilma qoldiqlari oz-
garishlarini aniqroq ilgash imkonini beradigan zaxira hisob ra-
qamlarini tez-tez tartibga solib turish;
• kredit xavf-xatarini togri baholash layoqati;
• mablaglarni korxonalar aksiyalariga joylashtirishda banklar
uchun ragbatlar tizimini ishlab chiqish va kreditlar berish;
119
• bank xizmat korsatishida «zichlik meyori»ni jahon andoza-
lari darajasida taminlash;
• bank sarmoyasini yoqotish xavf-xatarsiz mijozlar mablag-
lari hisobidan portfelli investitsiyalarni keng tarqatish;
• banklarning bozor axloqi taktikasida orinlarning koprogini
ishonchli moliya vositalaridan foydalanishga berilishi;
• chet elda shaxobcha tarmogining mavjudligi;
• bank axborotining va shaxobcha tarmogini boshqarishning
tizimliligi;
• bankda tashqi xavf-xatardan himoya qilishning qoshimcha
mexanizmlari ishlab chiqilmogi lozim. Bunda bugungi kunda asosiy
etibor mijoz bilan ishlashga, yani bank daromadining yetakchi
manbayi bank komissiyasiga qaratilishini nazarda tutish zarur boladi;
• asosiy diqqat-etibor xizmat sifatini oshirishga, bank mah-
sulotlarining turli-tumanliligiga (kredit kartochkalari, sugurta,
faktoring, moliya zaxiralarini joylashtirishda maslahatlar berish va
hokazo) hamda halol reklamaga qaratilishi kerak;
• banklar ozlarining katta-kichikligi, joylashgan orni, xodimlar-
ning malakasi, mijozlarning tarkibi va boshqalarga qarab operatsiya-
larni bajarishga ixtisoslashishlari, qisqa muddatli kreditlash va
investitsiyalash bilan shugullanishlari, kliring markazi bolishi kerak;
• bankning axborot tizimlari asosiga hisob raqamlarining tez
moslashuvchan rejasi, hujjatli interfeys qoyilgan bolishi lozim.
Òijorat banklarida ishlab chiqariladigan mahsulot ozida bank
operatsiyalarini, bank xizmatlarini va bank ishlarini aks ettiradi.
Jadvalda operatsiyalar otkazganda paydo boladigan xavf-xatar
nuqtai nazaridan bank mahsulotlari xilma-xilligi korsatilgan.
Bank mahsulotlarini sotishdagi strategik yonalish bank ta-
raqqiyotining muhim muammosi bolib hisoblanadi. Umumiy
manoda ularni funksional-obyekt yonalishli, asosiy maqsadi bir
guruh bank mahsulotlarini sotish yoli bilan yoki mijozlar malum
guruhining alohida bank mahsulotlariga bolgan ehtiyojlarini
qondirish yoli bilan daromad olishdan iborat banklarga ajratish
mumkin. Bu tizimda hisob raqamlar rejasining ozgarishiga
moslanish imkoniyatini, hisob va shaxsiy raqamlarning ozga-
120
ruvchan tuzilmasini, mijozlarning istalgan soni bilan ishlashni,
komission yigimlarni qoshib yozib qoyishning turli usullarini,
rivojlangan tizimlarda tuzilmali cheklashlarning oldini olishni
taminlash kerak.
Kopchilik muammolar boshqaruv sifatiga, bank marketingiga,
tashkilot tuzilmasiga, moliyaviy oqimlarga, hisob-kitobga,
iqtisodiy tahlilga, biznes-rejalashtirishga, shuningdek, xodimlar
malakasiga chambarchas bogliq boladi.
6.4. Bankning marketing xizmati va dasturi
Marketing zamonaviy metodlar asosida bankni boshqarish
sistemasini namoyon etadigan menejmentning tarkibiy qismidir.
Menejmentning innovatsiya va marketing kabi asoslari mavjud.
Oxirgi yillarda butun dunyoda marketingning roli ustun kel-
moqda, chunki u istemolchilarni maksimal darajada qondirish
maqsadida korxonaning real imkoniyatlarini bozor talabi bilan
muvofiqlashtirish jarayonini taminlaydi. Masalan, AQSHda mar-
keting xarajatlari tovar pirovard bahosining 60% ni tashkil etadi.
Modomiki, korxonalarga, shu jumladan banklarga ham yirik
xarajatlar qilishga togri kelar ekan, bu uning ota zarurligidan
dalolat beradi. Chunki, busiz na raqobatchilarga bardosh berish,
na bozorda oz ornini topish mumkin. Amaliy jihatdan marke-
ting faoliyati quyidagi xizmatlarni tavsiya etadi (6.2-jadval).
6.2-jadval
Marketing xizmatlari tavsifi
?
i
d
a
n
a
ll
u
g
u
h
s
n
a
li
b
a
m
i
n
it
a
m
z
i
x
g
n
it
e
k
r
a
M
i
d
a
ti
r
u
y
t
o
q
i
q
d
a
Ò
i
d
a
q
i
h
c
b
a
l
h
s
i
i
n
a
y
i
g
e
t
a
r
t
S
i
d
a
r
it
h
s
a
ll
i
k
h
s
a
Ò
?
i
n
m
i
K
?
i
n
a
m
i
N
?
y
a
d
n
a
Q
?
i
n
a
m
i
N
i
n
r
a
li
h
c
l
o
m
e
t
s
I
i
n
r
a
lt
a
m
z
i
X
i
n
r
a
li
h
c
t
a
b
o
q
a
R
y
i
d
o
s
it
q
i
m
u
m
U
i
n
r
a
l
a
y
i
s
n
e
d
n
e
t
i
n
i
s
a
r
u
t
k
n
u
y
n
o
k
r
o
z
o
B
i
n
h
s
a
lt
n
e
m
g
e
s
i
n
r
o
z
o
B
i
n
i
s
a
y
i
g
e
t
a
r
t
s
t
a
m
z
i
X
i
n
i
s
a
y
i
g
e
t
a
r
t
s
h
s
a
li
g
l
e
b
o
h
a
B
i
n
i
s
a
y
i
g
e
t
a
r
t
s
h
s
it
o
S
r
o
z
o
b
m
u
m
u
g
n
i
n
k
n
a
B
i
n
i
s
a
y
i
g
e
t
a
r
t
s
i
n
it
a
k
a
r
a
h
r
a
lt
a
m
z
i
X
i
n
h
s
it
o
S
i
n
h
s
i
z
a
k
t
o
i
n
t
a
m
z
i
X
i
n
s
i
v
r
e
S
121
Amaliyot korsatishicha, bank marketing bolimi tashkiliy
tuzilishi quyida keltirilgan yonalishlardan biriga ega boladi:
• funksional yonalishli;
• xizmat (mahsulot)ga moljallangan;
• bozor-xaridorga moljallangan;
• hududga (geografik) moljallangan;
• divizion tashkilot.
Marketing bolimi ishini funksional tashkil etish marketing
funksialari bilan mosdir (marketingli tadqiqotlar, reklama, marke-
tingli rejalashtirish, marketingni tashkil etish, yangi mahsulot
yaratish va h.k.). Marketingni shu tariqa tashkillashtirish juda
sodda bolib, biroq uning samaradorligi korsatilayotgan xizmat
(mahsulot) turining va sotish bozorlari sonining kopayishi bilan
pasayib boradi.
Marketingni xizmat korinishini inobatga olib tashkil etish
xizmat (mahsulot) boyicha menejer ishlab chiqilayotgan tovarlar
guruhi yoki ulardan aniq bir turi boyicha marketing strategiyasi
va rejalarini ishlab chiqish va amalga oshirishni nazarda tutadi. Bu
xizmatlar keng istemolga moljallangan bir-biridan katta farq
qiluvchi kop xizmat (mahsulot)lar nomenklaturasi bolganda
qulaydir.
Marketingni bozor va xaridorga moljallangan holda tashkil etish
xizmat boyicha menejerlar marketing strategiyasi va rejalarini bozor
asosida boshqarishni nazarda tutadi. Masalan, mahalliy va tashqi
bozorlar. Yoki faqat malum bir guruhlarga moljallangan xizmatlar
bozori (korporativ kartochkalar, kafolatlar) va h.k. Marketing
bolimining hududga (geografik) moljallangan tashkiliy tuzilishi
ham xuddi shunday tashkillashtiriladi.
Marketingni divizion tashkillashtirishda boshqaruvning yuqori
qismida xizmat yoki geografik tamoyil boyicha yaratiluvchi nis-
batan mustaqil bolimlar yoki divizionlar alohida ajratiladi. Bu
bolimlar ozlarining funksional xizmatlarini, jumladan, marketing
xizmatini tashkil etishadi. Marketingni tashkil etishning u yoki
bu tuzilmasini tanlashda quyidagi taqqoslash xarakteristikasidan
foydalanish mumkin (6.3-jadval).
122
Bank marketingi bozorni organish va unda bank xizmatlarini
ilgari surish boyicha konkret faoliyat deb qabul etilsa hamda
marketing, birinchi navbatda, mijozlar talabini organish va qon-
dirishga qaratilgan bolsa, marketing konsepsiyasidan bank fao-
liyatida foydalanish maqsadga muvofiq deyish mumkin.
6.3-jadval
Marketing bolimi tashkiliy tuzilishidagi ijobiy tomonlar
va kamchiliklar tavsifi
r
/
T
g
n
i
n
m
il
o
B
y
il
i
k
h
s
a
t
i
h
s
il
i
z
u
t
i
r
a
l
n
o
m
o
t
y
i
b
o
j
I
i
r
a
l
k
il
i
h
c
m
a
K
.
1
l
a
n
o
i
s
k
n
u
F
l
o
q
q
a
y
i
n
i
s
a
r
i
o
d
t
a
y
il
u
s
a
M
a
g
e
a
g
it
a
y
i
n
o
k
m
i
h
s
a
li
g
l
e
b
m
i
z
it
y
i
d
d
o
-
i
h
ñ
b
i
r
it
l
e
k
i
n
k
il
i
h
c
y
il
l
a
h
a
M
-
u
g
r
i
b
r
a
h
:
n
i
k
m
u
m
i
h
s
i
r
a
q
-
a
j
a
b
i
n
i
r
a
l
a
y
i
s
k
n
u
f
z
o
h
u
r
.i
d
a
h
s
i
r
o
k
l
u
q
a
m
i
n
h
s
i
r
.
2
il
t
a
m
z
i
X
(
)
il
t
o
l
u
s
h
a
m
n
a
g
a
m
li
r
it
h
s
a
l
z
a
k
r
a
m
k
i
r
i
Y
il
a
r
a
m
a
s
n
u
h
c
u
r
a
l
k
n
a
b
-
q
if
o
v
u
m
it
a
y
i
r
a
b
h
a
r
k
n
a
B
h
c
u
k
p
o
k
a
d
u
j
a
g
h
s
i
r
it
h
s
a
l
.
m
i
z
o
l
i
h
s
a
lf
r
a
s
.
3
-
i
r
a
x
-
r
o
z
o
B
il
r
o
d
g
n
i
n
r
a
ll
a
il
if
i
k
o
y
h
u
r
u
G
r
o
z
o
b
q
i
n
a
i
v
u
h
s
a
l
s
o
s
it
x
i
a
d
it
n
e
m
g
e
s
r
a
l
r
o
d
i
r
a
x
i
k
o
y
-
o
k
m
i
h
s
i
h
s
i
r
e
a
g
a
r
a
m
a
s
i
d
a
r
e
b
i
n
it
a
y
i
n
a
v
i
d
a
n
a
l
r
o
r
k
a
t
r
a
l
a
j
e
R
.
r
a
l
a
q
h
s
o
b
.
4
y
i
d
u
d
u
H
a
g
r
a
l
r
o
z
o
b
i
g
a
d
m
a
l
o
k
g
n
e
K
-
z
a
k
r
a
m
k
i
r
i
y
n
a
g
l
o
b
a
g
e
r
a
l
k
n
a
b
n
a
g
a
m
li
r
it
h
s
a
l
o
r
a
q
l
a
X
.i
l
a
r
a
m
a
s
n
u
h
c
u
n
u
h
c
u
r
a
l
k
n
a
b
i
g
a
d
a
j
a
r
a
d
i
d
a
t
a
q
s
a
a
d
u
j
.i
h
s
i
n
a
l
r
o
r
k
a
t
g
n
i
n
r
a
l
h
s
I
h
s
i
r
it
h
s
a
l
q
if
o
v
u
m
a
v
a
q
o
l
A
.i
r
a
l
o
m
m
a
u
m
Òajriba marketing xizmatining obyektiv zarurligini isbotlaydi,
chunki u bank faoliyati samaradorligini oshirishda operativ
bolimlarga katta yordam beradi. Endi bankdagi mapketologlar
faoliyatining xususiyatlariga toxtalib otamiz. Bunday turdagi bo-
ginni tashkil qilish, kop jihatdan bankning rivojlanish dara-
jasiga bogliq. Yaqinda tashkil etilgan mayda va orta tijorat bank-
lari, mijozlarga xizmatlarning cheklangan toplamini taklif etib,
unchalik katta bolmagan territoriyada amal qiladilar. Odatda,
123
bunday banklarda marketing boyicha kichikroq bolim tuzilib, u
funksional belgi asosida faoliyat korsatadi. Bu bolim xodimlari
zimmasiga marketing tadqiqoti, reklama va sotishni ragbatlan-
tirish, baho belgilash kabi ayrim sohalar yuklanadi. Yirik banklar,
odatda, bozor muammolarining tola spektri bilan shugullanuvchi
marketingning fundamental boshqaruvini vujudga keltiradi.
Agar bankning marketing dasturi bankning mijozlarga kor-
satayotgan xizmatlari samarasini yanada oshirishga qaratilgan bolsa,
marketing xizmati bozordagi ulushni kopaytirib, mijozlar sonini
orttirish ustida ishlaydi. Bunga erishish uchun tegishli baho siyosa-
tini olib borib, xarajatlarni kamaytirish va reklama suratini
tezlashtirish lozim. Kopincha, bunday hollarda «yoldosh» xiz-
matlarni tatbiq etish hisobiga kengayish yuz beradi. Filiallar
tarmogining kengayishi bilan bank xizmatlaridan foydalanuvchilar
qatoriga yangi mijozlarni qoshish imkoni paydo boladi. Ammo,
aksariyat yirik va, hatto, orta banklar ham marketing siyosatini
olib borishda bank mahsulotlari safini doimo rivojlantirib, ular-
ning assortimentini kengaytiradilar va yangi turdagi xizmatlarni
tatbiq etadilar. Bu rivojlanishni yuqori suratlarda tutib turish va
bank faoliyati samaradorligini oshirish imkonini beradi.
Shuni takidlash lozimki, tijorat banklarida marketing faoliyatini
tashkil etish quyidagi korinishlarning birida bolishi mumkin:
• bank faoliyati tashkiliy yonalishining biron-bir qismi;
• tijorat banki faoliyatining mustaqil yonalishi;
• uning asosiy funksiyalaridan biri;
• bank muassasasi faoliyatini koordinatsiya va nazorat qilish
instrumenti.
Shunga qarab, marketingni tashkil qilishning turli usullari qol-
laniladi. Banklarda marketing ishini tashkil qilishning yagona sxemasi
mavjud emas. Faoliyat mazmunining konkret shakllari, uning
yonalishlari bankning katta-kichikligi, uning ixtisosi, u amal qiladi-
gan tashqi sharoitlarga qarab bir-biridan xiyla farq qilishi mumkin.
Hozirgi davrda Ozbekiston tijorat banklari marketingning ay-
rim elementlaridan foydalanmoqdalar. Lekin bozorda toliq suratda
amal qilish uchun marketing sistemasiga tayanish, marketing
124
faoliyatining dastur va rejalarini ishlab chiqish, bu ish uchun
kadrlar tayyorlash juda qimmatga tushadigan usuldan foydalan-
maslik maqsadida chet el tajribalaridan foylanish bilan shugul-
lanuvchi maxsus xizmat va bolimlarni vujudga keltirish lozim.
6.5. Zamonaviy marketing uslubiyati.
Bank holding kompaniyasi
Marketing xizmatining tijorat banki tashkiliy tuzilishida tut-
gan ornini chuqurroq organish maqsadida turli davlat banklari
tashkiliy tuzilishini tahlil qilamiz. Òijorat banklari ortasida xiz-
matlari borasida oziga xos jihatlari bolsa-da, AQSH, Yaponiya va
Germaniya banklari oz tashkiliy tuzilishi boyicha farqdan kora,
koproq oxshashliklarga egadirlar. AQSHning kredit sistemasi,
dastavval, ozining moliyaviy barqarorligini taminlash, hamma
turdagi risklarni cheklash va banklarning bankrot bolish ehti-
molini kamaytirishga qaratilgandir. Bu narsa bugungi kunda ham
sezilayotgan 30-yillarning buyuk depressiyasi tasiridandir. Ma-
salan, bankka bir qarz oluvchiga oz kapitalining 5% dan ortiq
summada kredit berish man etiladi, shu bilan birga oz portfeliga
korporatsiyalarning qimmatli qogozlarini sotib olish va ular bilan
vositachilik operatsiyalarini amalga oshirish taqiqlanadi. AQSHda
qimmatli qogozlar bilan operatsiyalar otkazish borasida vosita-
chilik ishlari bilan ixtisoslashgan investitsion banklar shugulla-
nadilar: 1935-yili AQSHda tijorat banklariga birja operatsiyalarida
qatnashishni taqiqlovchi Glass-Stigal qonuni qabul qilingan.
Albatta, bunday majburiy ixtisoslashtirish banklarning mo-
liya bozorida foyda olish imkoniyatini sezilarli darajada cheklab
qoyadi. Yirik moliyaviy guruhlar shu singari cheklashlarni aylanib
otishga urinib, bank holding kompaniyalarini tuzmoqdalar (BHK).
Bunday kompaniyalarning asosiy maqsadi kredit bozoridagi
operatsiyalarni kapital bozoridagi operatsiyalar bilan bir butun
qilib boglashdan iboratdir (inglizcha «holding» sozi bank holding
kompaniyasiga egalik qiluvchi degan manoni anglatadi).
Bank biznesidagi Ozbekiston marketologlariga xos bolgan
faoliyat yonalishlari quyidagilardan iboratdir:
125
• bank xizmatlarini sotish bozorini taminlash;
• bankning bozorda amal qilish xarakterini aniqlash;
• mijozlar bilan sherikchilik munosabatlarini yolga qoyish;
• bankning raqobatbardosh bolishi uchun sharoitlar yaratish;
• baho siyosatini shakllantirish.
Yana shuni aytib otish orinliki, Ozbekiston banklari raqobat-
chilarning strategiya va taktikasini organishga, ayniqsa, «public
relations»ni rivojlantirishga asosiy etiborni qaratishlari lozim.
Yuqorida aytib otilganidek, bank marketingida alohida orin egal-
lovchi «public relations» bank va jamoatchilik ortasida ozaro
anglash, ozaro xayrixohlik munosabatlarini taminlashga qaratil-
gan chora-tadbirlar sistemasidir. «Public relations» doirasiga ja-
moatchilikni bank togrisidagi axborot bilan taminlash, u ha-
qidagi jamoatchilik fikrini organish, jamoatchilik manfaatini hi-
sobga olgan holda, bank faoliyatini amalga oshirish, shakllana-
yotgan tendensiyalarni organish va bank obrosini mustahkamlash
borasida oldindan tadbirlarni ishlab chiqish, kelib chiqishi mumkin
bolgan mojaro va tushunmovchiliklarning oldini olish kabilar
kiradi. Bunday chora-tadbirlarning mohiyati bank togrisida
yaxshi fikr bildirishni taminlash va unga, uning xizmatlariga
bolgan ishonchsizlik govini bartaraf qilishdan iboratdir.
Shunday qilib, marketing xizmatlari bozordagi holatni tahlil
qilishlari, uning osishini organishlari, rahbariyat uchun esa
marketing siyosatini takomillashtirish boyicha oz takliflarini tay-
yorlashlari lozim. Bunda, bank xizmatining bozordagi muvaffaqiyatli
harakati va mijozlar uchun bolgan kurashdagi uning yutuqlari,
birinchi navbatda bank xizmatlarining bahosi, yani depozit va
kreditlar boyicha foiz stavkalari, boshqa bank xizmatlari turlari
boyicha tariflar valutani sotib olish va sotish kurslari bilan belgi-
lanadi. Bunda bankning foydalilik darajasi, aksionerlarga tolanadigan
dividendlar darajasi, xizmat korsatish darajasi yangi bank xizmat-
lari turlarini yoki ularning yangi sifatini taklif etish kabi muhim
ahamiyatga ega bolib, ular raqobatchilarga nisbatan solishtiriladi.
Bundan tashqari, bankning obrosi, uning oziga jalb etuvchi
obrazi («imiji»), tashqi korinishi va binolarining ichki bezatilishi,
126
bank bolinmalari, valuta almashtirish punktlari joylashtirilishi-
ning togri tanlanganligi va boshqalar katta ahamiyatga ega.
Bunda shuni hisobga olish lozimki, bank marketingi, bank
faoliyati va uning boshqaruvi, shu jumladan operatsiyalarni bosh-
qarish xodimlarni boshqarish bilan ham chambarchas bogliqdir.
Darhaqiqat, bozorda bevosita bank xizmatlarini ilgari surish bilan
mashgul bolgan bank xodimlari bankka mijoz bolishi mumkin
bolgan shaxslarni uning xizmatlaridan foydalanishga kondirish
maqsadida reklama va shaxsiy munosabatlar uchun kop kuch va
mablag sarflashlari mumkin. Natijada bolajak mijozlar bankka
kelishadi. Ammo bank xodimlarining ularga nisbatan etiborsizlik
qilishlari, reklama munosabatlariga asoslanib kutilgan xizmatlar
taklifining muvofiq kelmaganligi hamda boshqa sabablarga kora
bank haqida yomon taassurot shakllanib, mijozlar bank bilan ozaro
munosabatda bolishdan bosh tortadilar. Shuning uchun bankning
hamma xodimlarining faoliyati marketing konsepsiyasiga asos-
langan bolishi, yani mijozlarning hamma ehtiyojlarini topib,
ularni maksimal darajada qondirishga qaratilgan bolishi lozim.
Bank holding kompaniyasi bu mazkur banklarning aksiyalari
paketiga egalik qiluvchi korporatsiya bolib, uning ozida banklarning
yanada koproq ixtisoslashuviga erishiladi. Holdingda, uning filiallari
mustaqil yuridik shaxs maqomiga egadirlar. BHK bir bank opera-
tsiyalari bilan bogliq bolgan biznes bilan shugullanuvchi banklar-
ning butun guruhi yoki korxonalar guruhini boshqarish jarayonini
toplaydi. Shuni aytish lozimki, oxirgi yillarda garb davlatlaridagi
kop banklar qaytadan tashkil qilinib, banklarga amal qilish man
etilgan sohalarda oz operatsiyalari doirasini kengaytirish maqsa-
dida bank holding kompaniyalarini tasis etdilar. Bu yerda lizing
haqida, faktoring operatsiyalari, investitsion operatsiyalar va kon-
sultatsiya xizmatlarini korsatish haqida gap yuritiladi.
Yuqorida qayd etib otilganidek, BHK bank faoliyati bilan
yaqindan boglangan, lekin bank bolmagan muassasalarni, yani
moliya, ipoteka, lizing, faktoring kompaniyalari, trast va inves-
titsion firmalar, yol cheklari va kredit kartochkalarini chiqaruvchi
kompaniyalar, axborotlarga ishlov beruvchi hisoblash markazi,
127
auditorlik firmalarini nazorat qilishi mumkin. Lekin qonun bo-
yicha, chet elda faoliyat korsatuvchi holding kompaniyasi bunday
kompaniyalarning 20% dan ortiq aksiyalarini sotib olishga haqqi
yoq. Shunday qilib, tashkiliy tuzilmaning holding shakli kom-
paniya filiallariga yuqori darajada mustaqillik berishni kozda tutadi.
BHKning yana bir afzallik tomoni shuki, holdingga kiruvchi
butun bir banklar guruhi ustidan markazlashgan nazorat otkazish
xarajatlarni kamaytirishga olib kelishi mumkin. Chunki holdingning
markaziy boshqaruv bogini kop sonli kichik filialsiz banklarga
nisbatan kamroq xarajatlar bilan reklama, auditorlik operatsiyalari
va reviziya otkazish hamda investitsion faoliyat bilan shugullanish-
lari mumkin. Banklar va maxsus kredit hamda moliya institutlari
tajribasiga asoslanib shuni aytish mumkinki, ular iqtisodiyotning
yirik kredit muassasalariga bolgan talabni aks ettirib, XX asrda
BHKlarning paydo bolishi va rivojlanishiga asos bolib xizmat qildilar.
Amerika uchun xarakterli bolgan bank holding kompaniya-
sining tuzilishi 6.2-chizmada keltirilgan. Unda korsatilganidek,
AQSH tijorat banklarining tashkiliy tuzilishida ikkita guruh aniq
ajratilgan: individual (shaxsiy) mijozlarga chakana xizmat kor-
satish; kompaniya va tashkilotlarga xizmat korsatish.
Bular bank biznesining mutlaqo boshqa-boshqa turlari bol-
ganligi sababli, alohida tuzilmalar bu ish bilan shugullanadi. Biz
«xususiy bank ishi» bolimi haqida qisqacha toxtalib otamiz. Bu
bolimda, birinchidan, shu bankning malum bir darajaga ega
Bank
Bank holding
Bank
Trast
kompaniyasi
Moliya
kompaniyasi
Ipoteka
kompaniyasi
Lizing
kompaniyasi
6.2-chizma. Amerika Bank holding
1
kompaniyasining tashkiliy tuzilishi.
1
Óñîñêèí Â.Ì. Ñîâðåìåííûå êîììåð÷åñêèå áàíêè. Ì.: «ÔèÑ». 2004. 67-b.
128
bolgan ayrim xodimlariga, ikkinchidan esa, katta kapitalga ega
bolgan shaxslarga xizmat korsatiladi. Malumki, katta kapitalni
boshqarish ancha murakkab ish va bu bolim xodimlaridan ayrim
shaxslarning bunday katta kapitalini boshqarish uchun malum
mahorat va tajriba talab etiladi.
Yuqoridagilardan AQSH kredit sistemasida faqat bank holding
kompaniyalari mavjud, degan fikr kelib chiqmasligi kerak.
AQSHda, shu bilan bir qatorda, tijorat banklari, investitsion
banklar, jamgarma banklari, brokerlik firmalar, ipoteka banklari
va h.k.lar bor. Korib otilayotgan muammoni chuqurroq tahlil
qilish maqsadida AQSHning yana bir yirik tijorat bankining
tashkiliy sxemasida toxtalib otamiz (6.3-chizma).
Chizmada korsatilganidek, bankda besh yoki oltita vitse-pre-
zident bolib, ular bank faoliyatining malum sohalari uchun
javob beradilar. Vitse-prezidentlardan bittasi marketing vitse-
prezidentidir. U bevosita marketing sohasi uchun, yani bozorni
organish, reklama ishi yuzasidan boladigan aloqalarni rivoj-
lantirishga javob beradi. Bundan tashqari, bank tarkibida ikkita
ichki komitet, yani ssuda va mamuriy komitet hamda rektorlar
sovetining komitetlari (uchyot-ssuda, revizion, ijroiya va ishonch
operatsiyalari boyicha) bor.
6.3-chizma. AQSH yirik tijorat bankining tashkiliy sxemasi.
Prezident
Garbiy hudud vitse-
prezident ijroiya qomitasi
Garbiy hudud vitse-
prezident ijroiya qomitasi
Bolim
Mamuriy
nazorat
Bolim
Mamuriy
nazorat
Ssudalar
Ssudalar
129
Direktor kengashi funksiyalariga bankning maqsadini aniq-
lash, uning siyosatini belgilash, bank boshqaruv xodimlarini tan-
lash va joy-joyiga qoyish, ssuda va investitsiyalarni nazorat qilish,
komitetlar tuzish va bank miqyosida konsultatsiyalar berish, bank
operatsiyalarini tekshirish kabilar kiradi.
Direktorlar qalbaki yozuvlar va cheklarni tasdiqlash, ogirlik,
mablaglarni isrof qilish, mablaglarni suiistemol qilish, qalbaki
malumotlarni berish, trast bolimlarining revizor va direktorlariga
ssuda berish, kredit tashkil qilib berishda yordamlashgani uchun
mukofot olish, siyosiy kompaniyalar uchun mablag berish kabilar
uchun jinoiy hamda beparvolik, axloqiylik va odob tamoyillariga
rioya qilmaganligi uchun umumhuquqiy javobgarlikka tortiladi.
Yaponiyada ham moliyaviy vositachilikning tuzilishi Amerika-
dagiga oxshash. Masalan, bu davlatda ham, bir tomondan uzoq
muddatli kreditlar va trast banklar, ikkinchi tomondan, qisqa
muddatli tijorat kreditlash institutlari ortasida farqlash mavjud.
Shu bilan birga, AQSHdagidan farqli olaroq, bu yerda bank ishlab
chiqarish korporatsiyasi bilan juda yaqin aloqada boladi. Bunday
aloqa Germaniya universal kredit sistemasi uchun ham xos. Bunda
har bir korporatsiya oz bankiga ega. Bu bank u uchun asosiy
hisoblanadi. Odatda, ularning ozaro munosabatlari asosida kredit
munosabatlari emas, «noformal» munosabatlar yotadi. Bular
quyidagi kabi kelishuvlarni oz ichiga oladi:
• bank kompaniyaning 5% gacha kapitaliga egalik qilishi, yani
oz mijozining aksioneri bolishi mumkin (AQSHda bunday ope-
ratsiyalar umuman taqiqlangan);
• bank kompaniya boshqaruvida qatnashish, oz vakilini direk-
torlar sovetiga tayinlash, auditorlarni belgilash huquqiga ega.
• bank oz mijozi topshirigiga kora ishonch faoliyati bilan aktiv
shugullanadi, yani korporatsiya manfaatini kozlab qimmatli
qogoz va valuta boyicha qator operatsiyalarni amalga oshiradi.
Korporatsiyaning asosiy banki unga birinchi navbatda eng yirik
kreditlar beradi. Agar mustaqil ravishda buni amalga oshira olmasa,
bu operatsiyaga, konsolidlashgan ssudani berish uchun, boshqa
banklarni jalb etadi. Korporatsiya moliyaviy qiyinchiliklarga duchor
130
bolganda, bank nafaqat ularni tugatishda faol qatnashadi, balki
kelajakda bunday iqtisodiy disproporsiyalarga yol qoymaslik uchun
perspektiv dastur ishlab chiqishga majburdir ham. Yaponiya kre-
dit tizimining xususiyati ssudaning maksimal qiymatiga bolgan
hamda Amerika kredit tizimiga xos bolgan tijorat banklari fao-
liyatining qator boshqa parametrlari boyicha hech qanday qo-
nuniy cheklashlarning yoqligidir. Yaponiya banklarida ikki pogo-
nali boshqaruv mavjud bolib, bu ssuda berish haqidagi qarorni
qabul qilishda ahamiyatlidir. Bunda mijozlar bilan munosabatlar
va reklama bolimlari bolib, u yerda bevosita bozorni organish va
bank mahsulotlarini ilgari surish ishlari bilan shugullanadilar.
Germaniya va garbiy Yevropaning qator boshqa davlatlarida
tijorat banki operatsiyalarini xususiy korporatsiyalar chiqargan
qimmatli qogozlarni kafolatli joylashtirish bilan qoshib olib
boruvchi universal banklar ustunlik qiladi. Bu davlatlarda univer-
sal banklar orqali qimmatli qogozlarga bolgan talab va taklif
yigiladigan fond boyliklari oborotining yirik qismi otadi. Bu dav-
latlarda birja AQSHdagidek korporativ emas, jamoa-huquqiy
xarakterga ega, bu esa tadbirkorlarning keng doirasiga birja shart-
nomalarini amalga oshirish uchun teng imkon beradi.
Universal banklar ixtisoslashgan banklarga nisbatan koproq
turgun boladilar, chunki ular investitsion va tijorat faoliyatlarini
amalga oshirishda oz operatsiyalarini keng diversifikatsiyalash
afzalliklaridan tola-tokis foydalanishlari mumkin. Resurslarni
operativ manyovr qilish imkoniyatidan foydalangan holda, ular
qimmatli qogozlar bozorida samarali muvozanatga erishishga
komaklashadilar. Malumki, mijozlar uchun bir qancha ixtisoslash-
gan vositachilardan kora bitta bank bilan ish bajarish qulayroqdir.
Yana shuni aytib otish lozimki, kredit sistemasida universal
banklarning bolishi ixtisoslashgan kredit muassasalarining pa-
rallel faoliyat korsatishini istisno qilmaydi. Masalan, Germaniya
kredit sistemasida universal banklar bilan bir qatorda ipoteka
banklari istemol kreditlari banki, kafillik banklari, investitsion
kompaniyalar, uy-joy qurilishini moliyalash banklari va boshqa
ixtisoslashgan kredit muassasalari mavjud.
131
Germaniya kredit sistemasining asosida banklar va mijozlar
ortasidagi norasmiy munosabatlar ham yotadi. Amaliyotda,
odatda, banklar risk darajasini konsolidlashgan ssudalarni kop-
roq berish hisobiga pasaytirishga intilsalar-da, bu yerda bir mi-
jozga beriladigan kredit miqdori cheklanmaydi. Nemis universal
banki tuzilishida muhimligi jihatidan kam ahamiyatga ega bol-
magan «Mijozlar bilan ishlash» bolimi bolib, u marketing fao-
liyati bilan shugullanadi.
Yuqorida takidlab otilganidek, marketing zamonaviy bank-
ning barcha bolinmalari faoliyatining asosida yotadi. Ozbekiston
banklarida uzoq vaqt davomida marketing ishining tashkilotchisi
tijorat bolimi bolib keldi. Bu bolim bozorni organish, axborot
yigish, uni tahlil qilish, bozorni ozlashtirish strategiyalarini ish-
lab chiqish bilan shugullanar edi. Bu bolim tavsiyasi bilan bank
taklif etiladigan xizmatlar hajmini kopaytirar yoki kamaytirar,
yangi mahsulotlarni tatbiq etar edi.
Hozirgi kunda aksariyat tijorat banklarida butun marketing
boshqarmalari vujudga keltirilmoqda. Lekin, afsuski, bazi bank-
larda hali maxsus marketing bolinmalari paydo bolgani yoq. Bu
esa, ayrim bank rahbarlarining bank faoliyatida marketing xiz-
matining roli va ahamiyatini yetarli darajada tushunmaslikla-
ridan dalolat beradi. Ammo bank faoliyatining bozordagi sharoit-
lari, ularning moddiy imkoniyatlaridan osib borishi shunga olib
kelayaptiki, bank marketingi masalalariga, ayniqsa, oxirgi vaqtda
koproq etibor qaratila boshlandi. Bu holat Ozbekistonning kop
banklari tashkiliy tuzilishida ham oz aksini topdi.
Shuni uqtirib otish joizki, xalqaro munosabatlarni rivojlan-
tirayotgan banklar marketingga alohida etibor beradilar. Ayrim
banklar chet ellarda, shu jumladan Hamdostlik mamlakatlarida
ham oz filiallari tarmogini barpo etib, ularni rivojlantirishga
intilmoqdalar. Òajriba marketingning bu yonalishi istiqbolli va
Ozbekiston banklari uchun yangi imkoniyatlarni ochib berayot-
ganligini korsatib turibdi. Bankda bozorni organish uchun tashkil
etilgan marketing boshqarmasining vazifalari quyidagilardan
iboratdir: yangi mijozlar bilan aloqa ornatish, munosabatlarni
132
rivojlantirish, jamoatchilik fikrini organish, yangi operatsiya va
bank xizmatlarini ishlab chiqish va tatbiq etishga komaklashish,
bozor konyunkturasini organish, mijozlarga tashkiliy va konsul-
tatsion yordam korsatish.
Òayanch iboralar
Òovar, tovar siyosati, tovar hayoti sikli, tovar rentabelligi, bankning
tovar siyosati, kredit, investitsiya, bozor segmenti, istemolchilar bel-
gilari, bankni segmentlash, segment kolami, bank-korrespondent,
marketing konsepsiyasi, bank xizmati, foiz stavkalari, bank biznesi, bank
tizimi, depozit, obligatsiya, balans, taqchillik, reklama munosabatlari,
aksiya, aksioner, dividend, valuta, valuta munosabatlari, bank xizmat-
lari, baho siyosati, inflatsiya, bank xodimi.
Nazorat savollari
1. Bank marketingining asosiy masalalari nimalardan iborat?
2. Banklarni segmentatsiyalash qanday amalga oshiriladi?
3. Bankning tovar siyosati nima?
4. Xalqaro darajadagi banklarga qanday talablar qoyiladi?
5. Òijorat banklarida qanday samaradorlik korsatkichlari mavjud?
6. Banklarning marketing konsepsiyasi nimalardan iborat?
7. AQSHda qanday kredit sistemasi mavjud?
8. Banklarda marketing tadqiqotlari qanday amalga oshiriladi?
9. Bankning foydalilik darajasi omillarini sanab bering.
10. Bank biznesidagi Ozbekiston marketologlariga xos bolgan fao-
liyat yonalishlari nimalardan iborat?
Òavsiya etilgan adabiyotlar
1. Ozbekiston Respublikasining «Markaziy bank togrisida»gi Qo-
nuni. 1995-yil 21-dekabr.
2. Ozbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati tog-
risida»gi Qonuni. 1996-yil 25-aprel.
3. Abdullayeva Sh.Z. Bank ishi. Darslik. Ò.: «IQTISOD-MOLIYA»,
2010.
4. Abdullayeva Sh.Z. Pul muomalasi va kredit. Oquv qollanma. Ò.:
«ILM ZIYO», 2009.
5. Äæîçìåí Ð. Áàíêîâñêèé ìàðêåòèíã: ââåäåíèå â ðûíî÷íîå
ïëàíèðîâàíèå. Ì., 1995.
6. Òemirov M. Bank marketingi. Ò.: «IQTISOD-MOLIYA», 2006.
133
7-bob. BANK OPERAÒSIYA ÒURLARI BOYICHA
MARKEÒING
7.1. Bank operatsiyalari boyicha marketing
Bank siyosatining tahlili natijasini aniqroq chiqarish va uni
olib borish bank marketingiga chambarchas bogliqdir. Bu masala,
ayniqsa, bozor iqtisodiyoti sharoitida ozining birlamchi korsat-
kichlardan ekanligini namoyon qildi. Bank marketingi bu bo-
zorda bolayotgan jarayonlarni tola hisobga olgan holda kompaniya
va firma faoliyatini bajarish va tashkil etish tizimidir. Bank marke-
tingi esa shu malum bir regionda va regiondan tashqarida bank
xizmatlariga bolgan talab va taklifni organish, bank xizmatlariga
bolgan talabni boshqarish va qondirish, turli banklar tomonidan
amalga oshirilayotgan bir turdagi operatsiyalar xarajatini taq-
qoslash, reklamani amalga oshirish tizimidir.
Bank marketingi, birinchi navbatda, bankning potensial mi-
jozlarini qidirib topishini bildiradi. Bank mijozni hamda ozining
iqtisodiy potensialini birgalikda qoshib organadi. Bank xizmati-
ning yangi turlariga bolgan talabni organish hozirgi zamon bank-
larining eng dolzarb masalasidir. Oxirgi yillarda bank muomalasiga
kiritilgan: faktoring, lizing, ishonch (trast), vositachilik xizmatlari
va ularga bolgan talabni organib chiqish shular jumlasiga kiradi.
Òijorat banklarining maslahat xizmati, qimmatbaho qogozlar
bilan operatsiyalari ham bundan mustasno emasdir.
Forfeyting operatsiyalari xalqaro bank amaliyotida keng tar-
qalgan va tijorat banklariga yuqori daromad keltiruvchi ope-
ratsiya hisoblanadi. Forfeyting fransuzcha «e forfe» degan sozdan
olingan bolib, «ulgurji» degan manoni anglatadi. Forfeyting opera-
tsiyasining mazmunini qisqacha qilib quyidagi tarzda ifodalash
134
mumkin: forfeyting bu tijorat banki tomonidan veksellarni
regress huquqisiz hisobga olishdir.
Hozirgi vaqtda respublikamizda banklarning forfeyting ope-
ratsiyalaridan tashqi savdoni moliyalashtirish jarayonida keng
kolamda foydalanish mumkin. Bunda respublikamiz tijorat bank-
lari ikki xil holatda ishtirok etishlari mumkin: ozlari xorijiy va-
lutada yozilgan veksellarni hisobga oluvchi sifatida yoki xorijiy
valutada yozilgan veksellarni akseptlovchi sifatida.
Bankning oz marketing xizmatini olib borishi bir necha usul-
lariga ega. Bularning eng birinchisi hamda oddiysi mijozlar bilan
olib boriladigan bevosita muloqotidir. Mijoz hamda bank ishchi-
sining moddiy tomondan ragbatlantirilishi bu vazifani hal qilish-
ning asosiy mezonlaridan biridir.
7.2. Banklarning aktiv va passiv operatsiyalarida
marketing xizmati
Bank xizmatlari bu bajariladigan operatsiyalar hisoblanadi. Òi-
jorat banklari oz mijozlariga xizmat korsatish boyicha turli ope-
ratsiyalarni bajaradilar. Òijorat banklarining operatsiyalari uch
guruhga bolinadi: passiv (mablaglarni jalb etish), aktiv (mablag-
larni joylashtirish) va aktiv-passiv operatsiyalar.
Banklarning passiv operatsiyalari bu banklarning kredit yoki
boshqa aktiv operatsiyalar otkazish maqsadida oz resurslarini
tashkil qiladigan operatsiyalaridir. Bunga yuridik va jismoniy
shaxslarning hisob va joriy raqamlariga mablaglar jalb etish; fu-
qarolar, korxona va tashkilotlarga muddatli hisoblar ochish; qimmatli
qogozlar chiqarish; boshqa banklardan qarz olish va h.k. kiradi.
Òijorat banklari ozlarining aktiv faoliyatini ozlarida mavjud
bolgan oz va jalb qilingan pul mablaglari doirasida yurita ola-
dilar. Aynan passiv operatsiyalar aktiv operatsiyalarni olib bo-
rish uchun asos yaratadi hamda daromadli operatsiyalarining haj-
mini va kolamini aniqlab beradi. Shundan kelib chiqib, tijorat
banklari resurslari deganda, aktiv operatsiyalarga asos yaratuvchi
va ularni amalga oshirish uchun ishlatiluvchi, ularning hajmi va
masshtabini aniqlab beruvchi mablaglar tushuniladi.
135
Bank resurslarini puxta organish uchun ularni guruhlarga ajratib
tasniflash lozim. Òogri, bank resurslarining turkumlanishi ularni
boshqarishda jiddiy ozgarish yaratmaydi, ammo ularni organish-
ning tizimli yondashuvini vujudga keltirish uchun asos yaratadi.
Banklarning oz mablaglari bankka tegishli bolgan mablaglar
bolib, ularga bank kapitali, taqsimlanmagan foyda, kelgusi davr
daromadlari, hisob-kitoblar tizimidagi oz mablaglari va nomoddiy
aktivlar kiradi. Demak, bankning oz mablaglari deb, tijorat va
xojalik faoliyatidagi moliyaviy barqarorligini taminlash uchun
hosil qilingan turli fondlar hamda otgan va joriy yil faoliyatidan
olingan daromadni tushunish kerak.
Bankning oz mablaglari tarkibi bir xil emas va turli omillar
orasida ozgarishi mumkin. Masalan, ularning aktivlari sifati oz
daromadidan foydalanishi, strategiyasi, bankning kapital baza-
sini taminlash boyicha siyosati kabilarga bogliq.
Òijorat banklari passivlarining ikkinchi guruhi bu jalb qilingan
mablaglardir. Bu mablaglar bank tasischilariga tegishli emas, ular
chetdan, yani bank mijozlaridan jalb qilinadi. Bank muassasala-
rining xususiyati ham shundan iboratki, ular resurslarining asosiy
qismi jalb qilingan mablaglardan iboratdir. Òijorat banklarning
resurslarni jalb qilishi Markaziy bank tomonidan nazorat qilinadi
va u tijorat banklarining oz mablaglari hajmidan va huquqiy tu-
zilishi shaklidan kelib chiqadi.
Resurslar negizi bank faoliyati uchun birinchi darajali aha-
miyatga ega. Biz bilamizki, tijorat banklari aktivlar operatsiya-
larini ozlarida mavjud bolgan hamda jalb etilgan pul mablaglari
manbalari doirasidagina amalga oshira oladilar. Binobarin, ayni
passivlar operatsiyalari aktivlar operatsiyalarining hajmi va miq-
yosini belgilaydi. Bank passivlarini shakllantirish va maqbullash-
tirish jarayonida tijorat banklarining resurs salohiyatini tashkil
etadigan pul mablaglari barcha manbalarini boshqarish sifati
muhim ahamiyat kasb etadi. Bankning barqaror resurslar negizi
uning aktivlar operatsiyalari barcha turlarini muvaffaqiyatli ra-
vishda otkazish imkonini beradi. Shu sababli, har bir tijorat banki
oz resurslari negizini oshirib borishga intiladi.
136
Banklarning aktiv operatsiyalari bu banklarning oz ix-
tiyoridagi resurslarni joylashtirish maqsadida bajaradigan ope-
ratsiyalaridir. Bular: korxona va tashkilotlarni, ishlab chiqarish,
sotsial, investitsion va ilmiy faoliyat otkazishga qaratilgan qisqa va
uzoq muddatli kreditlash; aholiga istemol kreditlarini berish;
qimmatli qogozlarni sotib olish; lizing, faktoring, innovatsiyani
moliyaviy mablaglar bilan taminlash va kreditlash; korxonalar-
ning xojalik faoliyatida bank mablaglari orqali qatnashib, oz
ulushiga ega bolish; boshqa banklarga qarz berish.
Banklarning aktiv-passiv operatsiyalari bu muayyan haq,
yani komissiya uchun mijozlar topshirigi bilan banklar tomonidan
amalga oshiriladigan vositachilik operatsiyalari hamda komissio-
nerlik operatsiyalaridir. Bunda ichki va xalqaro hisob-kitoblar bilan
bogliq bolgan komission hisob-kitob operatsiyalarini korsatib
otish mumkin. Savdo komission operatsiyalariga mijozlar top-
shirigi bilan banklar tomonidan qimmatbaho qogozlar, chet el
valutasi, nodir metallar sotib olish va sotish, aksiya va obliga-
tsiyalarni joylashtirishda vositachilik qilish, mijozlarga buxgalterlik
va konsultatsion xizmat korsatish kabilar kiradi.
7.3. Bank marketingining turlari va funksiyalari
Mijozlar bilan muloqot qilish uslubiga kora bank marketingi
ikki turga, aktiv va passivga bolinadi.
Aktiv marketing oz ichiga:
• togri marketing, telefon, pochta va televideniyeni oz ichiga
olgan marketingni;
• telemarketing, yani yangi bolimdan kora iqtisodiy sama-
radorligi yuqori bolgan marketingni;
• konferensiyalar otkazish orqali bank xizmatlarini reklama
qiluvchi marketingni;
• aholining keng ommasi bilan intervyu otkazishlar orqali
organiladigan gap marketingini;
• bankda tashkil topadigan fokus-guruhlarning tashkiliy bahs-
lashuv guruhlari marketingini;
137
• mijoz bilan bevosita muloqotda bolgan marketingni oladi.
Passiv marketing esa matbuotda bosib chiqarish yoli bilan
bank xizmatlarini reklama qilish usuliga bolinadi.
Axborotni toplash (bozorni organish uchun), tovarni or-
ganish va bahosini aniqlash (tovar-baho), xizmatlarni jonatishni
(sotishni) tashkil etish kabilar bank marketingining tashkiliy qism-
lari hisoblanadi.
Har bir guruh savollarining oziga xos yonalishlari, muam-
molari va xususiyatlari mavjuddir.
Bank marketingi funksiyalari bir nechtadir. Asosiylari esa qu-
yidagilar hisoblanadi:
• bozorni umumlashgan holda organish va istiqbolini belgilash
hamda unga bolgan talabni, bankka tashqi muhitning tasirini organish;
• bankning ishlab chiqarish (iqtisodiy kredit) potensialini,
barcha qobiliyatini real baholash;
• uzoq muddatli marketing strategiyasini bozor talablarini
hamda oz potensialini hisobga olgan holda rejalashtirish;
• talab asosida yangi xizmatlarni joriy qilish va ularni sotish;
• bankning marketing faoliyatini tashkil qilish va uning us-
tidan doimiy nazorat ornatish.
Yuqorida bayon qilingan barcha vazifalar hozirgi kunda res-
publikamizda mavjud bolgan barcha tijorat banklari uchun dol-
zarb, birlamchi vazifalar bolib hisoblanadi. Chunki turli turdagi
(mulk shaklidagi va tarmoq banklarining) banklarning vujudga
kelishi ular orasida raqobatni keltirib chiqarmoqda. Banklarimizda
mijoz uchun kurash kunda, hattoki har daqiqada olib borilmoqda.
Bu, oz navbatida, banklarning bozor talabi asosida mijozlarga
yangi-yangi bank xizmatlarini qidirib topib, ularga taklif qilishni
talab qilmoqda.
Shu munosabat bilan marketing, umuman bank sohasidagi
boshqaruv va marketing faoliyatini texnologik jihatdan, kasbiy
mutaxassislar bilan taminlash orqali hamda boshqa jahon stan-
dartlari asosida tobora rivojlantirishga harakat qilinmoqda.
Bank tizimida roy berayotgan tub ozgarishlar, MDH mam-
lakatlari bank tizimiga ham tobora koproq tasir korsatayotir.
138
Birinchidan, bu ozgarishlar tolovlarning yangi integratsiya
vositalarini yuqori suratlar bilan shakllantiradigan bank opera-
tsiyalarini kompyuterlashtirshning texnologik inqilobi bilan bog-
liq. Bu jarayonlar talaygina moliyaviy xarajatlar talab qiladi, bank
ishi qimmatlashadi, biroq uning samaradorligi va tezkorligi oshadi,
bu esa xarajatlar osishini qoplaydi.
Ikkinchidan, bank ishida osib borayotgan raqobat banklar-
ning qoshilib ketishiga olib keladi, bu esa sarmoyalar bozorida va
iqtisodning investitsiyalar sohasida yangi sharoitlarni vujudga
keltiradi. Ozbekistonning bank tizimi unga kam quvvatli talay
banklar kirganligi sababli, yaqin vaqt ichida bu tamoyilning tasi-
rini boshdan kechiradi. Bu hodisaga respublika bank xizmati bo-
zorida anchagina raqobatbardosh va samarali bolgan chet el
banklarining paydo bolishi ham yordam beradi.
Uchinchidan, bu ananaviy bank xizmatlari bozoriga tobora
shaxdam kirib kelayotgan bankdan tashqari tuzilmalar bilan
raqobatning kuchayishiga bogliq. Jumladan, aholiga kredit kar-
tochkalari bilan xizmat korsatish sohasida turli xildagi tijorat
tuzilmalari faoliyat korsata boshlaydilar.
Òortinchidan, bank ishlariga bu xizmatlar kop sonli istemol-
chilarining tasiri ortadi. Istemolchi operatsiyalarining tezligi va
sifati, hisob-kitoblarning qulayligi, mijozlarning ehtiyojlariga
diqqat-etibor qaratilishiga nisbatan banklarga tobora qattiq ta-
lablar qoya boshlaydi. Quyilmalarni jalb qilishda banklar eks-
pansiyasi va omonatchilarni zararlardan kafolatlash ortasida aso-
siy muvozanatsizlik mavjud. Kafolatlar moliya institutlariga qo-
shimcha quyilmalarni jalb qilish imkonini beradi. Quyilmalar
faoliyatining omonatchilar tomonidan boshqarilmasligi esa,
banklarga bu quyilmalardan foydalanishda keng imkon yaratib be-
radi. Bu ikki omilning ozaro uygunligi kreditlash hajmlarining
osishi uchun sharoit yaratadi. Biroq bu boshqarilmaslik goyasi-
ning kuchayishi bilan xavf-xatar va kompensatsiya ortasidagi mu-
vozanatsizlik ortadi. Shuning uchun ham bank tizimini rivojlan-
tirish va boshqarishga nisbatan samarali siyosat olib borish zarur.
Bu vazifalarning barchasi bank marketingi bilan bogliqdir.
139
Òayanch iboralar
Bank boshqaruvi, bank menejmenti, bank marketingi, aktiv mar-
keting, bank xizmati, forfeyting, lizing, mijoz, raqobat, miqdoriy
korsatkich, sifat korsatkichi, uzoq muddatli marketing.
Nazorat savollari
1. Bank marketingining funksiyalari nimalardan iborat?
2. Bankning aktiv va passiv operatsiyalariga nimalar kiradi?
3. Bank marketingining tashkiliy qismlari qanday elementlardan tash-
kil topgan?
4. Bank xizmatining yangi turlari nimalardan iborat?
5. Miqdoriy va sifat korsatkichlari nima?
6. Aktiv marketing xususiyatlarini ayting.
Òavsiya etilgan adabiyotlar
1. Ozbekiston Respublikasining «Markaziy bank togrisida»gi
Qonuni. 1995-yil 21-dekabr.
2. Ozbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati tog-
risida»gi Qonuni. 1996-yil 25-aprel.
3. Abdullayeva Sh.Z. Bank ishi. Darslik. Ò.: «IQTISOD-MOLIYA»,
2010.
4. Abdullayeva Sh.Z. Pul muomalasi va kredit. Oquv qollanma.
Ò.: «ILM ZIYO», 2009.
5. Äæîçìåí Ð. Áàíêîâñêèé ìàðêåòèíã: ââåäåíèå â ðûíî÷íîå
ïëàíèðîâàíèå. Ì., 1995.
6. Òemirov M. Bank marketingi. Ò.: «IQTISOD-MOLIYA», 2006.
140
8-bob. BANK KAPIÒALI VA UNI BOSHQARISH
8.1. Bank kapitali haqida umumiy tushuncha
Ozbekiston Respublikasida iqtisodiy islohotlarning asosiy
yonalishlaridan biri bank tizimini isloh qilishdir va bu yolda
banklarga bolgan ishonchni oshirish maqsadida kopgina chora-
tadbirlar korilmoqda, albatta. Banklarga bolgan ishonchni
taminlab berishda tashkil qiluvchilardan biri bu bank kapitali-
dirki, u goyat muhim ahamiyat kasb etadi.
Bank kapitali va uning miqdori bank faoliyati uchun katta
ahamiyatga ega. Bank kapitalining iqtisodiy mazmunini ochib berish
uchun, avvalo, u bajaradigan funksiyalarga murojaat qilish zarur.
Bu funksiyalar quyidagilardan iborat:
• birinchidan, bank kapitali «qora kunlardan» saqlanish uchun
xizmat qiladi, yani to boshqaruvchi tomonidan yuzaga kelgan
muammolar hal qilingunga qadar joriy xarajatlarni qoplaydi;
• ikkinchidan, kapital depozitlar jalb qilingunga qadar tash-
kiliy ishlarni yolga qoyish va faoliyat korsatish uchun zaruriy
mablaglar bilan taminlaydi, yani bank uchun yer olishga, qu-
rilish, binolar ijarasi, jihozlarni ornatish va xizmatchilarni yollash
uchun ishlatiladi;
• uchinchidan, kapital mizojlarning bankka bolgan ishonchini
oshiradi, qollab-quvvatlaydi va kreditorlarni bankning moliyaviy
kuchiga ishonishiga undaydi. Bank kapitali yetarli darajada katta
bolishi kerak va hattoki iqtisodiy inqirozga yuz tutgan vaqtda ham
u mijozlarning talabini qondirishi kerak;
• tortinchidan, kapital bankning tashkiliy osishini va yangi
xizmat, dastur, jihozlarni ishlab chiqishni taminlashi kerak.
141
Iqtisodiy osish davrida esa har qanday bankda qoshimcha
kapitalga bolgan ehtiyoj tugiladi, chunki jamiyatdagi ozga-
rishlardan orqada qolgan bankning boshqa banklar bilan raqobat
qilishi qiyinlashib qoladi.
Undan tashqari, bank kapitali bankning uzoq muddatdagi
kelajagini, hayotiyligi va osishini maromga keltirib turuvchi re-
gulator (tartibga soluvchi) hisoblanadi.
Bank kapitali I va II darajali kapitalga ajratiladi.
I darajali kapital umumiy kapitalning 50 foizini yoki undan
kopini tashkil qilishi lozim, II darajali kapital miqdori I darajali
kapital miqdoridan oshmasligi, agar oshib ketsa oshgan qismi
hisobga olinmasligi kerak.
I darajali kapital oz ichiga quyidagilarni oladi:
• toliq tolangan va muomalaga kiritilgan oddiy aksiyalar;
• nokumulyativ muddatsiz imtiyozli aksiyalar;
• qoshilgan kapital (oddiy va imtiyozli aksiyalarning nominal
qiymatidan bozor narxining oshgan qismi);
• taqsimlanmagan foyda;
• aksiya egalari kamchiligining birlashgan korxonalar ak-
siyadorlik hisobvaraqlaridagi ulushi.
II darajali kapital oz ichiga quyidagilarni oladi:
• joriy yildagi sof foyda;
• umumiy zaxiralar;
• aralash turdagi majburiyatlar (aksiyadorlik va qarz kapitali
tavsiflarini oz ichiga olgan vositalar);
• subordinar qarz.
8.2. Bank kapitali va uni samarali boshqarish tartibi
Bank kapitalini jalb qilish bankning yuritayotgan siyosatiga
qarab ichki va tashqi manbalardan shakllantirilishi mumkin. Shu
sababli mazkur ishda chet ellarda foydalanilayotgan tajribani kel-
tirib otishni lozim deb topdik. Buni quyidagicha ifodalash mumkin.
Ichki imkoniyatlar hisobidan kapitalni jalb qilish. Bank kapi-
talining asosiy manbayi bolib har doim aksionerlarga tolanmagan
va bankda taqsimlanmagan holda qoldirilgan foyda xizmat qilgan.
142
Kapitalni jalb qilishning afzal tomoni shundan iboratki, bank
kapitalini shakllantirish jarayonida ochiq bozordan mustaqil bo-
ladi va shu bilan birga qarzlarni joylashtirish boyicha xarajatlardan
xoli boladi. Ichki imkoniyatlardan foydalanib kapitalni oshirish
nafaqat mavjud aksionerlarning jamiyat ustidan bolgan nazoratini
susaytirmaydi, balki aksiyalarga hisoblangan divedendlar ham
kamayadi. Masalan, bank kapitalini kopaytirish yoli sifatida aksiya
chiqarishni tanladi, aksiyalarning bir qismi yangi aksionerlarga
sotildi, bu esa mazkur aksionerlar keyinchalik jamiyatning ke-
lajagidagi malum foyda qismiga va uning siyosatiga aralashishga,
hal qilishda qatnashishga huquqni qolga kiritishini anglatadi.
Qoshimcha kapitalga bolgan ehtiyojni qondirishda foydaning
osishiga tayanishga etibor joriy foydaning qaysi qismi taqsim-
lanmagan holda qolishini va qaysi qismi aksionerlarga dividend ko-
rinishida tarqatilishining yechimiga qaratilishini bildiradi, yani
dividendlar ulushi aniqlanadigan, ushlab qolingan foyda qismini
aniqlash zarur. Ushlangan foyda kattaligi bankni boshqarishda
katta ahamiyatga ega. Juda past darajada ornatilgan kattalik (yani,
dividendlarning ulushi katta bolganda) bank kapitali ichki man-
balarining sekin osishiga olib keladi. Shu bilan birga, u bankning
bankrotlik ehtimolini oshiradi va daromad keltiruvchi bank ak-
tivlarining osishini chegaralaydi. Ushlangan foydaning kamligi
esa (yani, divedendlarning ulushi kichik bolganda) aksionerlarga
tolanadigan dividendlarning kamayib ketishiga olib keladi. Bu esa
bank aksiyalarining qiymati kamayib ketishiga olib kelishi mum-
kin. Bank aksiyalarining yuqori bozor qiymatini taminlovchi
siyosat bankning optimal dividend siyosati hisoblanadi. Agar bank
aksiyalarining daromadliligi xatarlilik darajasi teng bolgan boshqa
investitsiyalardan kelgan daromadga teng bolsa, bankka yangi
aksionerlar jalb qilinishi va eskilari esa kelajakda ham bank ak-
siyalarining ushlovchisi bolib qolishi mumkin. Bank uchun katta
ahamiyatga molik bolgan masala bu bank tomonidan stabil
dividend siyosatining olib borilishidir. Agar bank dividendlari hech
bolmasa eski darajada saqlansa ham, u investorlarni aksiyalarga
ishonchli daromad manbayi sifatida qarashga va aksiyalarni sotib
olishga undovchi vosita bolib xizmat qiladi. Kopgina tadqiqotlar
143
shuni korsatadiki, bank aksiyalari boyicha dividendlarning ka-
mayishi haqida elon qilinishi ularning bozor bahosi tushib ke-
tishiga sabab boladi. Bu nafaqat mavjud aksionerlarning xay-
ratlanishiga sabab boladi, balki oxir-oqibatda qoshimcha kapital
toplashga ham xalaqit berishi mumkin.
Kapital jalb qilishning tashqi manbalari. Òijorat banklari fao-
liyati davomida kapitalni jalb qilishning tashqi manbalaridan ham
foydalanishga zarurat tugiladi. Kapitalning tashqi manbalariga
quyidagilar kiradi:
• oddiy aksiyalarni sotish;
• imtiyozli aksiyalarni sotish;
• uzoq muddatli qarz majburiyatlarini chiqarish;
• aktivlarni sotish;
• asosiy fondlarning ayrim turlarini ijaraga olish, masalan,
bankka tegishli binolarni.
Bank qaysi bir yolni tanlashi kopgina omillar tasiri ostida
shakllanadi, shulardan biri bu aksionerlarning daromadiga tasir
qilishdir. Undan tashqari, bu masalani hal qilishda bankning riskka
beriluvchanligi, bank nazoratiga tasiri, aktiv va majburiyatlar
bozorining ahvoli ham malum miqdorda rol oynaydi.
Oddiy aksiyalarning sotilishi. Umuman olganda, oddiy ak-
siyalarning emissiyasi kapitalni jalb qilishning tashqi manbalari
ichida oddiy aksiyalarni joylashtirish xarajatlarining kattaligi va
majburiyatlari egalariga nisbatan tutgan orni bilan bogliq risklari
bilan ajralib turadi. Chiqarilgan aksiyalar bank ishlatishi mumkin
boladigan qarzlar ulushini kamaytiradi. Va shu bilan birga bank
tomonidan kelgusida qoshimcha mablag jalb qilish imkoniyatini
kengaytiradi.
Imtiyozli aksiyalarning sotilishi. Imtiyozli aksiyalarning so-
tilishi oddiy aksiyalarning sotilishiga oxshab xarajatni kop talab
qiluvchi manbalardan hisoblanadi. Imtiyozli aksiyalar egalari
oddiy aksiya egalariga nisbatan bank foydasiga birlamchi huquqqa
ega bolganliklari sababli imtiyozli aksiyalar chiqarilgandan song
oddiy aksiyalar boyicha dividendlar kamayib ketishini kutish
mumkin. Imtiyozli aksiyalar ham oddiy aksiyalar kabi bankning
kelajakda qarz olish imkoniyatini oshiradi.
144
Subordinatsiyalashgan qarzlarni chiqarish. Subordinatsiyalash-
gan qarz qogozlarining bank uchun afzalligi shundaki, ular qarz
majburiyatlari ulushining va bitta aksiyaga togri keladigan foy-
daning oshishiga olib keladi (mazkur qarzlardan foydalanish oqi-
batida keladigan daromad unga tolanadigan xarajatlardan yuqori
bolsa). Undan tashqari, mazkur qarz majburiyatlaridan kapital
toldirish, oshirish manbayi sifatida qollaniladigan davlatlarda qarz
boyicha foiz tolovlari soliq tolanadigan bazani kamaytiradi. Yana
bir narsani korsatib otish lozimki, bu qarz turi ham boshqa
qarzlar kabi bankrotlik riskini oshiradi.
Aktivlarni sotish va kochmas mulk ijarasi. Oz faoliyatini bir
maromda ushlab turishda va kapitalni boshqarishda banklar oz
asosiy vositalarini, masalan, bank joylashgan binoni sotadi va uni
binoning yangi egasidan ijaraga oladi. Odatda bu operatsiya bankka
katta hajmdagi mablag oqib kelishiga va oz kapitalining sezilarli
oshishiga, bankning kapital pozitsiyasi kuchayishiga olib keladi.
Bu kabi operatsiyalar inflatsiya va iqtisodiy osish surati bank
balansida aks ettirilgan mol-mulkning joriy qiymatini uning bosh-
langich qiymatiga nisbatan ozgarishdan yuqoriroq bolgan dav-
latlarda qollanilganda katta samara bergan.
Agar amaldagi qonun va qoidalar boyicha bank mulkining es-
kirish meyori qanchalik katta bolsa, bank uchun mazkur ope-
ratsiyani amalga oshirishdan manfaatdorlik shunchalik katta boladi.
Rivojlangan davlatlarda kopgina tijorat banklari bank kapita-
lining bank aktivlariga bolgan nisbatini yaxshilash uchun aktiv-
larni sotish usulidan foydalanishmoqda. Bu usulga asosan, bank
tomonidan likvidligi yuqori bolgan bank aktivlarining osishi
sekinlashtiriladi, yani sekin-asta ular risklilik darajasi past aktiv-
larga (davlat qimmatbaho qogozlari, davlat tomonidan tamin-
langan kreditlar) almashtiriladi. Bu bilan kapital va risklilik da-
rajasi boyicha tortilgan aktivlar ortasidagi nisbat bank uchun
ijobiy tomonga siljiydi.
Bank sohasida jahon standartlariga otish uchun bank tizimida
dastlab qonuniy baza yaratilishi kerak.
Shu sababli bank qonunchiligi sohasida qator yangi tartib-
qoidalar ishlab chiqiladi. Ushbu maqsad bilan Ozbekiston Res-
145
publikasi Markaziy banki tomonidan, Ozbekiston Respublikasi-
ning «Markaziy bank togrisidagi» va «Banklar va bank faoliyati
togrisida»gi qonunlariga asosan, bank tizimining moliyaviy bar-
qarorligini, milliy pul birligining stabilligini taminlash, kredi-
torlarning va jamgarma egalarining manfaatlarini himoya qilish
maqsadida 1997-yilning 2-avgustida tasdiqlangan «Òijorat bank-
lari faoliyatini tartibga solish» qoidalari ishlab chiqildi.
Mazkur qoidaga asosan, respublikadagi tijorat banklari qator
normativ talablarga javob berishi kerak. Bu normativlar quyida-
gilardan iborat:
• yangitdan tashkil bolgan va amaldagi banklar uchun aksioner
kapitalining minimal summasi;
• bank kapitalining yetarlilik koeffitsiyenti;
• bank likvidliligi korsatkichi;
• bitta qarzdorga togri keladigan maksimal risk kattaligi;
• barcha yirik kreditlar boyicha maksimal risk kattaligi;
• bitta jamgarma egasiga (kreditorga) togri keladigan maksi-
mal risk kattaligi;
• bankning oz mablaglarining qimmatbaho qogozlar bilan
operatsiyalarda ishtirok etishi korsatkichi;
• boglangan, yani bank yaqin aloqada bolgan shaxslar bilan
ish yuritish;
Bu meyoriy korsatkichlar ichida bank kapitali bilan bogliq
bolgan korsatkichlar hozirgi kunda katta ahamiyatga ega bol-
moqda. Chunki, jahon banklari tavsifida banklarni kapital boyicha
baholashga etibor kuchaymoqda. Markaziy bank ornatgan kapi-
talning yetarlilik koeffitsiyentlari quyidagicha hisoblanadi:
1. Umumiy kapitalning yetarlilik koeffitsiyentlari:
K
1
= K/A
r
,
bu yerda: K bank kapitali; A
r
risk darajasi boyicha tortilgan
aktivlar; K
1
ning ruxsat etilgan minimal darajasi 0,1 ga teng (10%).
2. I darajali kapitalning yetarlilik darajasi:
K
2
= I darajali kapital/A
r
,
146
bu yerda: A
r
risk darajasi boyicha tortilgan aktivlar; K
2
ning
ruxsat etilgan minimal darajasi 0,05 ga teng (5%).
3. Leveraj koeffitsiyenti bank kapitalini oz aktivlari bilan
taminlanganligi darajasidir (K
3
):
K
3
= I darajali kapital / (Umumiy aktivlar+nomoddiy
aktivlar +Gudvill)
Leveraj koeffitsiyentining ruxsat etilgan minimal darajasi
0,06 ga teng (6%).
Bank kapitali bank faoliyatining boshqa korsatkichlari bilan
chambarchas bogliqdir, shu sababli kapital tarkibi va qiymati,
boshqa bank operatsiyalariga normativlar hisoblab chiqiladi.
Undan tashqari, bank normativlarini hisoblashda hisob-aksioner
kapital qollaniladi. Mazkur hisob-aksioner kapital ham balans-
dagi aksioner kapitaldan farq qiladi. Bankning hisob-aksioner ka-
pitali nimalarni ozida mujassamlashtiradi?
Bankning hisob-aksioner kapitali «imzolangan» kapitali (oddiy
va imtiyozli) va chiqarilgan kapital (oddiy va imtiyozli)dan iborat.
Aksioner kapital bank kapitali kabi bir necha normativlarni
hisoblashda ishlatiladi. Masalan, tijorat qimmatli qogozlariga
qoyilgan mablag meyori (maksimal ornatilgani 0,25 ni tashkil
qiladi), bank tomonidan boshqa banklar, moliya institutlari xusu-
siy korxona va tashkilotlarning ustav kapitalida ishtirok etish meyori
(maksimal ornatilgan 0,5 ni tashkil qiladi), bank bilan bogliq
bitta shaxsga berilgan kreditlar (balansdan tashqari majburiyat-
larini ham hisobga olgan holda, bank ustav kapitalining 15 foizidan
oshib ketmasligi kerak), bank bilan bogliq bolgan shaxslarga
berilgan jami kreditlar (balansdan tashqari majburiyatlarini ham
hisobga olgan holda, bank ustav kapitalining 100 foizidan oshib
ketmasligi kerak) koeffisentlari shular jumlasidandir.
Banklar doimo kapital yetarliligi boyicha ornatilgan meyoriy
korsatkichlarga rioya qilishlari kerak, aks holda ularning baja-
rilmasligi Markaziy bank tomonidan jarima qollanishiga olib ke-
ladi. Shu sababli meyoriy chegaralar korsatkichlarining koz-
langan qiymatlarini aniqlashda asosiy muammo bu ularning
Markaziy bank talablariga javob bera oladigan sohada tanlanishidir.
147
Bank kapitalining olchamlariga erishish uchun, bir tomondan,
bank kapitali yuzaga kelgan kutilmagan qiyinchiliklarning oldini
olishda rezerv vazifasini bajargani uchun va bankning tolov
qobiliyatiga ijobiy tasir qilgani uchun uni kopaytirishga harakat
qilish kerak. Ikkinchi tomondan, yana bir narsani nazarda tutish
kerakki, bank faoliyatining korsatkichlariga tasir qilishi boyicha
faqat bank kapitalining absolut qiymati emas, balki uning bank
aktivlariga va passivlariga bolgan nisbati muhimdir.
Òayanch iboralar
Bank kapitali, nizom jamgarmasi, taqsimlanmagan foyda, rezerv
kapital, subordinar qarz, qimmatli qogozlar, Leveraj koeffitsiyenti,
asosiy vositalar, bank likvidliligi korsatkichlari, I darajali kapital,
II darajali kapital, umumiy kapital.
Nazorat savollari
1. Bank kapitali deganda nimani tushunasiz?
2. Bank kapitalining asosiy vazifalarini sanab bering.
3. Bank kapitalining turlari haqida gapirib bering.
4. Bank kapitalining yetarlilik koeffitsiyenti qanday aniqlanadi?
5. Òijorat banklariga kapital jalb qilish manbalarini tushuntirib bering.
Òavsiya etilgan adabiyotlar
1. Ozbekiston Respublikasining «Markaziy bank togrisida»gi Qo-
nuni. 1995-yil 21-dekabr.
2. Ozbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati tog-
risida»gi Qonuni. 1996-yil 25-aprel.
3. Ozbekiston Respublikasi Prezidentining 2010-yil 26-noyabrdagi
«20112015-yillarda respublika moliya-bank tizimini yanada isloh qilish
va barqarorligini oshirish hamda yuqori xalqaro reyting korsatkichlariga
erishishning ustuvor yonalishlari togrisida»gi 1438-sonli Qarori.
4. Karimov I.A. Asosiy vazifamiz vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz
farovonligini yanada yuksaltirishdir. Ò.: «Ozbekiston», 2010.
5. Abdullayev Y., Qoraliyev Ò., Òoshmurodov Sh., Abdullayeva S. Bank
ishi. Oquv qollanma. Ò.: «IQTISOD-MOLIYA», 2009.
6. Abdullayeva Sh.Z. Bank ishi. Darslik. Ò.: «IQTISOD-MOLIYA»,
2010.
7. Abdullayeva Sh.Z. Pul muomalasi va kredit. Oquv qollanma. Ò.:
«ILM ZIYO», 2009.
148
9-bob. AKÒIVLAR VA ULARNI SAMARALI BOSHQARISH
9.1. Bank aktivlari va ularning tarkibi
Òijorat banklari faoliyatida uning aktivlari va ular bilan bogliq
aktiv operatsiyalarining risk darajasini aniqlash bu jarayonni
boshqarib borishda muhim orin tutadi.
Ozbekiston Respublikasi tijorat banklari aktivlarining likvid-
lilik darajasiga, risk darajasi va daromad keltirish darajasiga qarab
uch guruhga bolinadi:
Likvidlilik darajasiga qarab aktivlar quyidagi guruhlarga bo-
linadi:
Birinchi guruh yuqori likvidli aktivlar.
a) kassadagi va yoldagi naqd pullar, qimmatbaho toshlar,
moneta, cheklar va boshqa pul hujjatlari;
b) korschyotdagi mablag qoldiqlari;
d) «Nostro» va «Vostro» schyotlardagi qoldiqlar («Nostro»
ushbu bankning xorijiy bankdagi hisob varagi, «Vostro» xorijiy
bankning ushbu bankdagi hisob varagi);
e)majburiy rezervlar schyoti boyicha mablaglar qoldigi;
f) qimmatli qogozlar, schyotdagi mablaglar qoldigi, xazina
veksellari, davlat obligatsiyalari, OzR MBning qimmatli qogozlari
va obligatsiyalari.
Ikkinchi guruh likvid aktivlar:
a) berilgan kreditlar (jumladan banklararo ham);
b) oz investitsiyalari;
d) boshqa qimmatli qogozlar.
Uchinchi guruh nolikvid aktivlar:
a) muddati otgan ssudalar;
b) muddati otgan foizlar;
149
d) sud aralashuvi bilan ozlashtirilishi kozda tutilgan ssudalar;
e) tugallanmagan ishlab chiqarish;
f) asosiy vositalar.
Risk darajasi boyicha aktivlar 4 guruhga bolinadi:
Birinchi guruh riskdan xoli aktivlar, yani risk darajasi 0%:
• naqd pullar va pul hujjatlari;
• Markaziy bankdagi vakillik hisob varagidagi mablaglar;
• gazna veksellari;
• davlat obligatsiyalari;
• Markaziy bankning qimmatbaho qogozlari va obligatsiyalari;
• majburiy zaxiralar fondidagi mablaglar;
• qimmatbaho toshlar.
Ikkinchi guruh minimal riskka ega bolgan aktivlar, yani
risk darajasi 20%:
• boshqa banklardagi vakillik hisob varagidagi mablaglar;
• yevroobligatsiyalar;
• Markaziy bankka berilgan kreditlar;
• taminlangan aktivlar.
Uchinchi guruh yuqori darajali riskga ega bolgan aktivlar,
yani xatar darajasi 50%:
• boshqa banklardagi depozitlar;
• boshqa banklarga kreditlar;
Òortinchi guruh maksimal riskga ega bolgan oldi-sotdi hi-
sob varaqlari;
• qimmatli qogozlarning oldi-sotdi hisob varaqlari;
• sotib olingan veksellar;
• ajratilgan kreditlar;
• investitsiyalar;
• bino va mashinalar;
• boshqa aktivlar.
Daromad keltirishiga qarab bank aktivlari daromad keltiruvchi
va daromad keltirmaydigan aktivlarga bolinadi.
Daromad keltiruvchi aktivlar:
a) barcha berilgan kreditlar (jumladan banklararo kreditlar);
b) investitsiyalar (oziniki);
d) gazna veksellari;
150
e) davlat obligatsiyalari;
f) qimmatli qogozlar.
Daromad keltirmaydigan aktivlar:
a)pul aktivlari guruhi;
b) asosiy vositalar;
d) kapital xarajatlar;
e) barcha moddiy aktivlar va boshqa aktivlar;
d) nomoddiy aktivlar.
Bu guruhda pul mablagidan tashqari barcha aktivlar ham lik-
vid aktivlarga kiradi.
9.2. Bank aktivlari diversifikatsiyasi va ularni boshqarish
Daromad keltirmaydigan aktivlarga bank faoliyatida katta
etibor berilishi lozim. Chunki bu guruhda bank barcha aktiv-
larining sifatini pasaytiruvchi aktivlar, muddati kechiktirilgan,
foizsiz ssudalar, muddati otgan ssudalar va foizlar tolanmagan
ijara va boshqalar bolishi mumkin.
Bu aktivlar shartli NRA deb belgilanadi va ularning darajasi
umumiy aktivlar hajmining 3% dan oshmasligi lozim. Agar bu
aktivlar miqdori 2 va undan ortiq marta ornatilgan normadan
kop bolsa, bank faoliyati juda muammoli, uning kredit siyosati
juda zaif deb baholanadi.
Òijorat banklari aktivlari bilan bogliq bolgan risklar ichida
kredit operatsiyalari boyicha risklar asosiy orinni egallaydi. Bu
aktiv operatsiyalar bilan bogliq bolib, bu risklarga berilgan
kreditlar hamda tolov muddati kechiktirilgan ssudalar boyicha
risklar kiradi.
Kredit riski nafaqat kredit obyektiga, balki kredit subyektiga
yangicha yondashishi orqali ham osib boradi.
Bu risk turi mijozning moliyaviy ahvoli ogirlashganda, ular-
ning faoliyatida kozda tutilmagan qiyinchilik va muammolar
yuzaga kelganda, bozorda noqulay sharoit yuzaga kelgani sababli
paydo bolishi mumkin.
Xuddi shuning uchun ham har bir tijorat banki oz aktivlarini
joylashtirishni va uni boshqarish usullarini ozi ishlab chiqmogi
151
zarur. Malumki, tijorat banklari aktivlarining qiymati va ulardan
olinadigan foyda ozgarib turishi mumkin. Aktivlar bahosining va
ular boyicha olinadigan foyda miqdorining kamayishi aktivlar
boyicha risklar salmogining oshishiga olib keladi. Bu masalani
aktivlarni togri diversifikatsiya qilish yoli bilan hal qilish mum-
kin. Chunki bazi bir aktivlar boyicha ular qiymatining pasayishi
boshqa aktivlar qiymatining osishi bilan qoplanishi va natijada
bank aktivlari umumiy qiymatlarini saqlab qolish imkoniyatiga ega
bolishi mumkin.
Bank aktivlarining qiymatini va ulardan keladigan daromad-
larni togri hisob-kitob qilib rejalashtirish bank faoliyatining
samaradorligiga olib kelishi, aktivlar qiymatini notogri hisoblash,
ularni joylashtirish esa bankning moliyaviy ahvolida qiyinchiliklar
tugdirishi mumkin.
Òijorat banklarining aktivlari, birinchi navbatda, qisqa mud-
datli bolib, ularning sifati har kungi bank balansini samarali
tarzda boshqarish bilan bogliqdir. Òijorat banklarining aktivlari
bank faoliyatida daromadni oshirish va risklarni chegaralashga
yonaltirilgan. Shuning uchun aktivlarni boshqarishning mo-
liyaviy jihatdan asosiy maqsadi quyidagilardan iborat:
• ularning daromadliligini oshirish;
• faoliyatdagi risklarni pasaytirish.
Òijorat banklari aktivlarini tahlil qilish uchun muomaladagi
kreditlarni tasniflash asosida berilgan ssudalar va boshqa aktivlarni
baholash zarur. Aktivlarni nostandart, shubhali va zarar keltiradigan
aktivlarga ajratish barcha aktivlar reytingini miqdor jihatdan
aniqlash, shuningdek, kreditlardan zarar korish hollariga mol-
jallangan zaxiralar yetarliligini baholash imkonini beradi. Asosan
uzoq muddatli ssudalar, naqd pullar va vakillik hisob varaqlari,
ssuda va boshqa aktivlar holatiga etibor qaratiladi.
Òayanch iboralar
Aktiv, likvidlilik, risk darajasi, qimmatli qogozlar, gazna veksellari,
davlat obligatsiyalari, Markaziy bank bergan kreditlar, investitsiyalar,
asosiy vositalar, qimmatbaho toshlar, nomoddiy aktivlar, royalti.
152
Nazorat savollari
1. Bank aktivi nima?
2. Bank aktivlarining tarkibiga nimalar kiradi?
3. Likvidlilik darajasiga qarab aktivlar qanday guruhlarga bolinadi?
4. Risk darajasiga qarab aktivlar qanday guruhlarga bolinadi?
5. Daromad keltirish layoqatiga kora aktivlarning qanday guruhlari
mavjud?
6. Bank aktivlarini boshqarishdan maqsad nima?
Òavsiya etilgan adabiyotlar
1. Ozbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati togri-
sida»gi Qonuni. 1996-yil 25-aprel.
2. Abdullayeva Sh.Z. Bank ishi. Darslik. Ò.: «IQTISOD-MOLIYA»,
2010.
3. Abdullayeva Sh.Z. Pul muomalasi va kredit. Oquv qollanma.
Ò.: «ILM ZIYO», 2009.
4. Abdullayeva Sh.Z., Safarova Z.B. Òijorat banklari moliyaviy re-
surslarini boshqarish. Ò.: «IQTISOD-MOLIYA», 2008.
5. Xudoyberdiyev Z.Y., Xomitov K.Z. Bank menejmenti. Ò.:
«IQTISOD-MOLIYA», 2006.
6. Áàíêîâñêîå äåëî. Ó÷åáíèê/ïîä ðåä. Áåëîãëàçîâîé Ã.Í., Êðî-
ëèâåöêîé Ë.Ï. 5-å èçä., ïåðåðàá. è äîï. Ì.: «Ôèíàíñû è ñòà-
òèñòèêà», 2006.
7. Ëàâðóøèí Î.È. Áàíêîâñêîå äåëî: ñîâðåìåííàÿ ñèñòåìà êðå-
äèòîâàíèÿ. Ó÷åáíîå ïîñîáèå / Àôàíàñüåâà Î.Í., Êîðíèåíêî. Ñ.Ë.,
ïîä ðåä. çàñë. äåÿòåëÿ íàóêè ÐÔ, ä.ý.í., ïðîô. Î.È. Ëàâðóøèíà. 2-å
èçä. Ì.: «ÊÍÎÐÓÑ», 2006.
8. Ñáîðíèê çàäà÷ ïî áàíêîâñêîìó äåëó: Áàíêîâñêèé ìåíåäæ-
ìåíò: Ó÷åáíîå ïîñîáèå / ïîä ðåä. Âàëåíöåâîé. Í.È.  2-õ ÷. ×. 2. 2-å
èçä., ïåðåðàá. è äîï. Ì.: «Ôèíàíñû è ñòàòèñòèêà», 2005.
153
10-bob. PASSIVLAR VA ULARNI SAMARALI
BOSHQARISH
10.1. Bank passivlari va ularning tarkibi
Òijorat banklari resurslari bank boshqaruvida muhim aha-
miyat kasb etadi. Ularning zarurligi bank amalga oshirayotgan
aktiv faoliyatda hamda operatsiyalar miqdorida bilinadi. Bank
resurslari aktiv operatsiyalar orqali iqtisodiyotga joylashtirilgan
miqdoridan daromad shakllanadi. Chunonchi, bank resurslari
qancha kop bolsa, daromadi ham kopayadi.
Odatda, bankirlar bank resurslarini bank passivlari deb ham
atashadi. Bu ibora bank resurslarining asosan bank balansining
passiv qismida joylashganligidan kelib chiqqan. Yani, bank pas-
sivlari uning resurs mablaglarning vujudga kelish manbalari va
ularning qaysi guruhga taalluqliligini ifodalab beradi.
Òijorat banklari ozlarining aktiv faoliyatini ozlarida mavjud
bolgan oz va jalb qilingan pul mablaglari doirasida yurita ola-
dilar. Aynan passiv operatsiyalar aktiv operatsiyalarni olib borish
uchun asos yaratadi hamda daromadli operatsiyalarining hajmini
va kolamini aniqlab beradi. Shundan kelib chiqib, tijorat banklari
resurslari deganda, aktiv operatsiyalarga asos yaratuvchi va ularni
amalga oshirish uchun ishlatiluvchi, ularning hajmi va masshtabini
aniqlab beruvchi mablaglarga aytiladi.
Bank resurslarini puxta organish uchun ularni guruhlarga aj-
ratib tasniflash lozim. Òogri, bank resurslarining turkumlanishi
ularni boshqarishda jiddiy ozgarish yaratmaydi, ammo ularni
organishning tizimli yondashuvini vujudga keltirish uchun asos
yaratadi.
10.1-chizmadan korinib turibdiki, tijorat banklari resurslari
asosiy ikki guruhining birinchi guruhi oz mablaglari hisoblanadi.
154
Banklarning oz mablaglari bu bankka tegishli bolgan mab-
laglar bolib, ularga bank kapitali, taqsimlanmagan foyda, kelgusi
davr daromadlari, hisob-kitoblar tizimidagi oz mablaglari va
nomoddiy aktivlar kiradi. Demak, bankning oz mablaglari deb,
tijorat va xojalik faoliyatidagi moliyaviy barqarorligini taminlash
uchun hosil qilingan turli fondlar hamda otgan va joriy yil fao-
liyatidan olingan daromadni tushunish kerak.
Bankning oz mablaglari tarkibi bir xil emas va turli omillar
orasida ozgarishi mumkin. Masalan, ularning aktivlari sifati, oz
daromadidan foydalanishi, strategiyasi, bankning kapital baza-
sini taminlash boyicha siyosati kabilarga bogliq.
Òijorat banklari passivlarining ikkinchi guruhi bu jalb qilin-
gan mablaglardir. Bu mablaglar bank tasischilariga tegishli emas,
ular chetdan, yani bank mijozlaridan jalb qilinadi. Bank muas-
sasalarining xususiyati ham shundan iboratki, ular resurslarining
asosiy qismi jalb qilingan mablaglardan iboratdir. Òijorat banklari
resurslarining jalb qilinishi Markaziy bank tomonidan nazorat
qilinadi va u tijorat banklarining oz mablaglari hajmidan va hu-
quqiy tuzilishi shaklidan kelib chiqadi.
Tijorat banklari resurslari
Oz mablaglari
Jalb qilingan mablaglar
Depozitlar
Ustav kapital
Rezerv kapital
Taqsimlanmagan foyda
Kelgusi davr daromadlari
Olingan banklararo kreditlar
Boshqa jalb qilingan mablaglar
Qimmatli qogozlar emissiyasi
V
V
V
V
V
V
V
V
V
V
V
V
V
V
10.1-chizma. Òijorat banklari resurslarining klassifikatsiyasi.
155
Ixtiyoriy bank passivlarining asosiy qismini depozitlar tashkil
etadi. «Depozit» sozi bir necha manoni bildiradi. Masalan, bank-
larga yoki boshqa kredit-moliya tashkilotlariga saqlashga berilgan
pul mablaglari yoki qimmatbaho qogozlar, bojxona boji to-
lanadigan qoyilmalar, yigilgan soliqlar, riskni taminlash uchun
mamuriy organlardagi qoyilmalar va hokazo. Iqtisodchilar «de-
pozit» tushunchasiga bir qancha fikrlar bildirganlar. Bazi iq-
tisodchilar, depozitni qoyilma, omonat yoki vaqtincha bosh
turgan pul mablaglari deb izohlaydilar. Ammo, bizning fik-
rimizcha, bunday alohida kategoriya sifatida bolishi shart emas,
chunki bularning hammasi bir manoni anglatadi. Agarda ular-
ning funksiyalari yoki ular bajaradigan vazifalar turlicha bolganda
edi, ularni turli atamalar bilan izohlash maqsadga muvofiq bolar
edi. Ortiqcha atamalar kiritilishi esa, tushunmovchiliklarga olib
keladi. Shuningdek, fransuz olimi Per Berje, ozining «Pul me-
xanizmi» kitobida «...depozit (qoyilma) deganda chalkashishlar
kelib chiqadi. Kredit raqami yoki kredit saldosi degan terminlar
depozitlarning mohiyatini yanada toliqroq tushuntiradi...»
1
de-
gan fikrni yuritadi.
Biz depozit tushunchasini shunday ifodalaymiz: «Depozit bu
kredit muassasalarida saqlash yoki maxsus maqsadga qoyiladigan
pul mablagidir».
Depozitlar banklarda malum vaqtda qolib, kredit oluvchi mi-
jozga malum daromad keltiradi, shuning bilan birga bankka ham
daromad keltiradi. Banklarning daromadi qarz oluvchining foiz sum-
masidan kreditorga tolovchi foiz summasi farqi orqali kelib chiqadi.
Xalqaro bank amaliyotida, qoyilmalarga mablaglarni jalb qi-
lish bilan bogliq operatsiyalarni depozit operatsiyalari deyiladi.
Depozit operatsiyalarga, malum bir muddatga yoki talab qilib
olinguncha depozitga jalb qilish bilan bogliq operatsiyalar kiradi.
Depozit operatsiyalarining subyektlari: bank qarz oluvchi bolib,
pul egalari kreditor bolib hisoblanadi. Yani, subyekti sifatida:
1
Ïüåð Áåðæå. Äåíåæíûå ìåõàíèçìû. Ïåðåâîä ñ ôðàíöóçêîãî ÿçûêà /
Îáùàÿ ðåäàêöèÿ Ë.Í. Êðàñàâèíà. Ì.: À/Î Èçäàòåëüñêàÿ ãðóïïà «Ïðî-
ãðåññ», 1993.
156
davlatning korxona va tashkilotlari, muassasalari; kooperativlar,
aksioner jamiyatlar, qoshma korxonalar, jamiyat tashkilotlari va
fondlari, moliyaviy va sugurta kompaniyalari, investitsion va trast
kompaniyalar va fondlar, jismoniy shaxslar, bank va boshqa kredit
tashkilotlari ishtirok etishi mumkin. Obyekti bolib esa, bankga
berilgan pul mablaglari hisoblanadi.
Demak, mijozlardan va boshqa kreditorlardan mablag jalb
qilish banklarning passiv operatsiyalarining asosiy korinishi
hisoblanadi. Bu mablaglar jalb qilinishi turiga qarab, depozit
raqamlari ham turli xil boladi. Ularni depozitni tashkil qilish manbayi
boyicha, maqsadliligi, foiz darajasi va hokazo mezonlar boyicha
klassifikatsiyalash mumkin. Ammo, negizi sifatida, mijozning kate-
goriyasi va depozitning olinishi boyicha amaliyotda keng qollaniladi.
Bu kategoriyalar boyicha klassifikatsiyalanishi turli mam-
lakatlarda turlichadir. Masalan, AQSHda depozitlarni asosiy ikki
guruhga, yani transaksion va notransaksion depozitlarga bolib
organiladi
1
. Bizning respublikamizda depozitlar iqtisodiy mo-
hiyati va ishlatish muddatiga qarab uch guruhga bolib organiladi.
Bular talab qilinguncha (aniq muddat belgilanmaydigan),
muddatli (malum bir muddatga qoyiladigan) va jamgarma (jam-
garish uchun qoyiladigan) depozitlar.
Umuman, tijorat banki resurs potensialini tashkil etuvchi bank
passivlarining shakllanishi va optimallanishi jarayonlari barcha pul
mablaglarining manbalarini boshqarish sifatida muhimlikni talab
qiladi. Bankning doimiy resurs bazasi uning ssuda va boshqa aktiv
operatsiyalarni muvaffaqiyatli otkazishga yordam berar ekan, har
bir tijorat banki resurslarini oshirishga harakat qiladi.
Tijorat banki resurslarining asosiy ikki guruhidan birinchi gu-
ruhi oz mablaglari hisoblanadi. Bankning oz mablaglariga
quyidagicha tarif berish mumkin. Bankning oz mablaglari deb,
tijorat va xojalik faoliyatidagi moliyaviy barqarorligini taminlash
1
I z o h : AQSHda muddatsiz depozitlar transaksion va muddatli hamda
jamgarma depozitlarni notransaksion depozitlar guruhiga kiritiladi.
M a n b a : Anthony Saunders. Financial Intitutions Management a modern
perspective//Irwin McGraw-Hill, 2-nashr.
157
uchun hosil qilingan turli fondlar hamda otgan va joriy yil
faoliyatidan olgan taqsimlanmagan foydalarni tushunish kerak.
Òijorat banklari oz mablaglarining ichida asosiy rollardan bi-
rini bank kapitali bajaradi. Bank kapitali likvid moliyaviy, lekin
daromad keltirmaydigan yoki juda kam daromad keltiruvchi
aktivlarga xizmat qiladi. Bank kapitalining xususiyati shundan
iboratki, uning salmogi bank resurslarida kichik bolishiga qa-
ramasdan, u zarur funksiyalarni bajaradi.
Oz kapitalning salmogi qancha katta bolsa, shunchalik kop
yuqori likvidli aktivlar bank majburiyatlariga xizmat korsatadi.
Buning natijasida jalb qilingan mablaglar boyicha majburiyatlar
bajarilgani uchun mablaglar qaytish darajasi mablaglar ketish
darajasidan oshadi. Bu holat bank qarz oluvchi bolib ishlaganda,
mablaglarni joylashtirish muddati va summasining mablaglar
qaytarilishi summasi va muddati bilan mos kelishini oson nazorat
qiladi.
Ustav yoki aksioner kapitalga qoyiladigan qimmatbaho
qogozlar yuqori likvidli bolishi, ular uchinchi shaxs tomonidan
chiqarilgan bolishi kerak. Aksionerning ozi chiqargan qimmat-
baho qogozlari ustav yoki aksioner kapitalga qoyilishi mumkin
emas. Kapitalga qoyilgan qimmatbaho qogozlar shartnoma tu-
zilgan kundagi bozor bahosida hisobga olinadi.
Agarda, qoyilma natural shaklda qoyiladigan bolsa, unda har
bir aksioner, mulkni mustaqil auditor baholashini sorashi mum-
kin. Kapitalga qoyilgan material mulkning ulushi (binodan tash-
qari) birinchi 2 yil uchun 20% dan oshmasligi kerak va keyingi
vaqt uchun 10% dan kam bolmasligi kerak. Intellektual boylik-
ning ulushi 1% dan oshmasligi kerak.
Shunday qilib, bank kapitali kredit operatsiyalarni amalga
oshirish uchun bir manba bolib, shu bilan bir qatorda jalb qilin-
gan mablaglarni qaytarishda kafolat bolib hisoblanadi.
Òijorat banklari jalb qiladigan mablaglar tarkibi turlichadir. Bular:
• mijozlarning hisobraqamlaridagi mablaglari;
• boshqa banklarning shu bankdagi korrespondentlik hisob
varaqlaridagi mablaglari;
158
• aholi depozitlari;
• aholiga qimmatli qogozlar sotishdan tushadigan mablaglar;
• lizing operatsiyalari uchun sotib olingan va toplangan tovar-
moddiy boyliklar.
Bank depozitlari ichida eng kop qismini talab qilinguncha
depozitlar tashkil etadi. Òalab qilinguncha depozit raqamlarining
mohiyati, bu raqamdagi qoldiqni mijozlar ixtiyoriy paytda hech
qanday oldindan ogohlantirmay qisman yoki hammasini olishi,
shuningdek, tolov uchun otkazishi mumkin, yani talab qilingan
paytda mijozga bank darhol tolab beradi. Shuningdek, bu depozitni
joriy raqam yoki hisob-kitob raqami deb ham aytishadi.
Depozit raqamlarining ikkinchi guruhi hisoblanuvchi no-
transaksion raqamlarning turlari kop, ammo ular uchun yagona
nom yoq. Shuning uchun biz bu raqamlarni investitsion raqam-
lar deb ataymiz. Ularni bazi iqtisodchilar «muddatli depozitlar»,
bazilari «investitsion depozitlar» deydi, yana boshqalari esa «no-
transaksion depozitlar» deb ataydilar.
Muddatli depozitlar malum muddatda bankda saqlanadi-
gan pul mablaglaridir. Bularga veksel, sertifikat hisobi, aholining
muddatli va maqsadli qoyilmalari, saqlash muddati taxminan
belgilanmagan, ammo oson aniqlanadigan raqamlar kiradi. Misol
qilib, budjet mablaglari raqamlari yoki kapital qoyilmalarni
moliyalashtirish manbasi raqamlarini aytishimiz mumkin.
Muddatli depozitlar yirik depozitorlar uchun moljallangan.
Bu raqam boyicha yuqori foiz tolanadi, ammo talab qilinishi
bilan darhol olinmaydi.
Muddatli depozitlar bu bank tomonidan malum bir muddatga
jalb qilinadigan depozitlardir. Muddatli depozitlarda mablag shart-
nomada keltirilgan muddatda bankka foydalanishga topshiriladi, bu
muddat tugashi bilan uning egasi mablagini qaytarib olishi mumkin.
Jalb qilingan mablaglar ichida muddatli depozitlar asosiy rolni
egallaydi.
Jamgarma depozitlar, odatda, kichik depozitlar uchun ish-
latiladi. Bu raqamlar boyicha foiz kam tolanadi va depozit sorab
olinishi mumkin.
159
Jamgarma depozitlar saqlanishi turiga qarab quyidagi guruh-
larga bolinadi:
• muddatli;
• yutuqli;
• joriy raqamga qoyiladigan mablaglar;
• plastik kartochkalar;
• depozit sertifikatlari.
Jamgarma depozitlar bank uchun afzal hisoblanadi. Chunki
bu turdagi depozitlar, asosan, uzoq muddatli boladi va bank
bu mablaglarni uzoq muddatli depozitga ishlatishi mumkin.
Bu raqam boyicha mijozlarga tolanadigan foiz stavkasi kam
boladi.
Jamgarma depozitlarning kamchiligi shundaki bu raqamda
turgan mablaglar har xil omillarga ota tasirchan. Masalan,
davlatning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy vaziyatdagi beqarorligi
bankdan pulning chiqib ketishiga tasir qiladi. Shaxsiy hisobra-
qamlari ichiga kiradigan jamgarma raqamlari jalb qilingan mab-
lag qatorida katta rol oynaydi.
Jamgarma depozitlar:
• aniq muddatga qoyilmaydi;
• bu schyotdan pul olish uchun bankka xabar berish shart
emas;
• bu schyotga pul qoyish yoki olishda jamgarma kitobchasini
korsatish kerak. Bu kitobchada ozgartirishlar aks ettiriladi.
Jamgarma depozitlarini qabul qilish deyarli hamma tijorat
banklari xizmatiga kiradi, maxsuslashgan tijorat banklari bundan
mustasno bolishi mumkin.
Jamgarma depozitlar kop banklar uchun mijozlarini mo-
liyalashtirishning asosiy manbalari hisoblanadi. Òushum va ren-
tabellik manosida ham jamgarma depozitlar eng samarali hi-
soblanadi.
Jamgarma raqamlari egasiga foiz keltiradigan mablaglar
saqlanadi va uchinchi shaxsga hisob-kitob qilish uchun ishlatil-
maydi. Jamgarma schyotlarining xususiyati shundaki, bular qatiy
belgilangan muddatga ega emas. Bundan tashqari, jamgarma
160
depozitlar bu pul depozitlaridir, shu sababli bular bank ka-
pitalining jalb qilingan turiga kiradi. Umuman, ular ixtiyoriy
summalarda qabul qilinadi. Jamgarma depozitlar bir qoyishda
shakllanmaydi, ular har xil muddatlarda, turli summalarda oz
muddati davomida qoyilib yoki olinib turilishi mumkin.
Mijoz muddatli depozitlarni har doim ham erkin talab qila
olmaydi. U mablaglarni toliq yoki bir qismini talab qilsa ham bu
mablaglar muddatli majburiyatlarga bogliq. Jamgarma depo-
zitlar jamgarish yoki kapitalni yigish uchun xizmat qilishi kerak.
Shunday qilib, jamgarma raqamlaridan quyidagilarni nazarda
tutish maqsadga muvofiq emas:
• tijorat faoliyati uchun yoki tolov oboroti uchun, yani chek-
lardan otkazmalar yordamida boshqariladigan pul summalari
sifatida foydalanish.
Jamgarma depozitlari avvvaldan ogohlantirilib olinishi mum-
kin. Ular talab qilib olinadigan yoki muddatli depozitlar kabi
rasmiylashtirilishi kerak emas. Ammo, bu ularni maqsadlilik va
muddatlilik sifati yoq degani emas. Bu holda mijoz ogohlan-
tirishi, muddatini kelishishi lozim, bu esa uni maqsadiga yetishiga
komaklashadi. Biroq, mijoz tahlil qilayotgan maqsadning depo-
zitini ishlatish qolip qoyilayotgan vaqtda uni muddatga joylashti-
riladi degani emas, yani mijoz mablagini joylashtirayotganda
qachon mablag olinishi mumkinligini aniqlash imkoniga ega bolsin.
10.2. Bank passivlarini samarali boshqarish
Hozirgi paytda bank sohasini rivojlantirish va iqtisodiy jihat-
dan yuksaltirish uchun kredit muassasalarining barqarorligiga
erishish juda muhimdir. Malumki, qoyilmalarni jalb etish va
bank resurslarini kopaytirishda uning obrosi hal qiluvchi omil
sanaladi. Bu obro tijorat banklari passivlarini boshqarish sifatiga
kop jihatdan bogliq boladi.
Bozor munosabatlari sharoitida tijorat banklari tarmogini
kengaytirish ular ortasida depozitlar, banklararo kredit va boshqa
resurslarni jalb etish uchun raqobatni yuzaga keltiradi.
161
Keng manoda passivlar operatsiyalarini boshqarish omo-
natchilar va boshqa kreditorlarning mablaglarini jalb etish va
mazkur bank uchun mablaglar manbalari tegishli kombinatsiyasini
belgilash bilan bogliq faoliyatdir. Òor manoda esa, passivlar
operatsiyalarini boshqarish deganda, zaruratga kora, qarz mab-
laglarini faol ravishda topish yoli bilan likvidlilikka bolgan
ehtiyojni qondirishga qaratilgan harakatlar tushuniladi.
Depozit sertifikatlarini joylashtira olishi hamda yevrodollarlar
yoki mablaglarni Markaziy bankdan qarzga olishi mumkinligi
bankning kam daromadli, ikkilamchi zaxira aktivlariga kamroq
darajada qaram bolishiga imkon beradi. Bu esa, uning foyda olish
imkoniyatlarini kengaytiradi. Lekin bu operatsiyalar tavakkalchilik
bilan bogliqdir. Passivlar operatsiyalarini boshqarishda ushbu
qoshimcha tavakkalchilikni va bundan tashqari, mablaglarni jalb
etish xarajatlari bilan ushbu mablaglarni qarzlar va qimmatli
qogozlarga joylashtirishdan olinishi mumkin bolgan daromad
ortasidagi nisbatni etiborga olish kerak. Binobarin, aktivlarni bosh-
qarish va passivlar operatsiyalarini boshqarish ortasidagi ozaro
aloqa bankning foyda korishi uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Resurslar negizi bank faoliyati uchun birinchi darajali aha-
miyatga ega. Biz bilamizki, tijorat banklari aktiv operatsiyalarini
ozlarida mavjud bolgan hamda jalb etilgan pul mablaglari man-
balari doirasidagina amalga oshira oladilar. Binobarin, passiv
operatsiyalar aktiv operatsiyalarning hajmi va miqyosini belgilaydi.
Bank passivlarini shakllantirish va maqbullashtirish jarayoni, ti-
jorat banklarining resurs salohiyatini tashkil etadigan pul mab-
laglari barcha manbalarini boshqarish sifati muhim ahamiyat kasb
etadi. Bankning barqaror resurslar negizi uning aktiv operatsiyalari
barcha turlarini muvaffaqiyatli ravishda otkazish imkonini beradi.
Shu sababli, har bir tijorat banki oz resurslar negizini oshirib
borishga intiladi.
Banklar resurslarini boshqarishning asosiy konsepsiyalaridan
biri va juda keng tarqalgani banklararo kreditlar nazariyasi
hisoblanadi. Banklararo kreditlar nazariyasi Markaziy bank yoki
vakil bankdan qarz olish zaxiralarning (binobarin, likvidlilikning
162
ham) holatini tuzatish uchun mablaglarni safarbar etishning
«hisob oynasi» (diskount window) deb ham nomlanadigan bir
usulidir. Zaxiralarni tenglashtirib borishning ushbu usuli keng
yoyilmagan bolsa-da, bunday qarzlar Markaziy bank tomonidan
nazorat qilinadi.
Banklararo kredit boyicha stavka, odatda, xojalik yuri-
tuvchilarga berilgan kreditlar boyicha belgilanadigan foiz stav-
kalaridan pastroq boladi va Markaziy bankning rasmiy hisobga
olish stavkasiga muvofiq ravishda tuzatiladi. Qarz oluvchi bank
boshqa banklardan kredit resurslari jalb etishiga uning oz mi-
jozlarining qarz mablaglariga bolgan ehtiyojlarini qondirishi,
yani oz kredit qoyilmalarini kengaytirishi hamda bank likvid-
liligini tartibga solib borish zaruriyati sabab boladi. Banklararo
kreditni jalb etish ikki usulda: mustaqil ravishda, togridan togri
muzokaralar yoli bilan yoki moliyaviy vositachilar orqali amalga
oshiriladi. Banklar resurslarini boshqarishning asosiy konsep-
siyalaridan yana biri yevrodollar bozoridan qarz olish nazariyasi
hisoblanadi.
Yevrodollar bozoridan qarz olish nazariyasi. Yevrodollar bo-
zoridan qarz olish yirik tijorat banklari uchun iloji bolgan pas-
sivlarni boshqarish instrumentidir. Undan chet elda filiallari bolgan
banklar ham, bunday filiallari bolmagan banklar ham foydalanadi.
Yevrodollarlar AQSH dollarlarida ifodalangan va AQSH dan
tashqaridagi tijorat banklarida, shu jumladan, Amerika banklari-
ning filiallarida saqlanadigan qoyilmalardir. Yevrodollarlar AQSH
bankining amerikalik yoki chet ellik omonatchisi chet eldagi bankka
yoki Amerika bankining filialiga mablag otkazganida yuzaga ke-
ladi. Ushbu operatsiya otkazilishi natijasida AQSHdagi omonatga
egalik qilish chet eldagi moliya muassasasiga otadi. Bu muassasa-
ning AQSH dollarlarida qoplanishi shart bolgan majburiyati
yuzaga keladi. Mazkur holda AQSHdagi jami bank qoyilmalari
ozgarmasdan qoladi. Lekin chet elda AQSH dollarlaridagi yangi
depozit majburiyati yevrodollarlar paydo boladi.
Yevrodollardagi qarzlarning ancha qismi Amerika banklarining
chet eldagi oz filiallari oldidagi majburiyatlarining kopayishida
163
ifodalanadi. Bunda qarzlarning 75 foizi Nyu-Yorkdagi eng yirik
muassasalarning filiallariga togri keladi. Ushbu depozitlarni qabul
qilib oladigan Yevropa banklari va filiallari ularning egalari, odatda,
AQSH pul bozoridagi stavkalardan yuqori stavkalar boyicha foiz
tolaydilar va Amerikadagi hamda chet eldagi firmalarga, shu-
ningdek, AQSH banklariga qarzga pul beradilar. Kreditga bolgan
ehtiyojni qoplashga yetarlicha mablagni mamlakat ichida jalb
etishga tijorat banklarining qurbi yetmagan taqdirda ular zarur
resurslarni olish uchun yevrodollar bozoriga murojaat qiladilar.
Kopincha bu manbadan banklarda otkazilayotgan muddatli
depozit sertifikatlari summasi qisqargan yoki birozgina oshgan
davrlarda foydalaniladi.
Banklar resurslarini boshqarishning konsepsiyalaridan yana
biri zaxira fondlarini olish nazariyasi hisoblanadi.
Zaxira fondlarini olish nazariyasi. Zaxira fondlarini olish
likvidlilikni taminlash maqsadida kreditdan foydalanishning keng
tarqalgan usullaridan biridir. Ushbu fondlar Markaziy bankdagi
hisob varaqlarda saqlanadigan depozit qoldiqlaridir. Kutilmaganda
qoyilmalar oqimi kela boshlagan yoki ssudalar qisqargan taqdirda
tijorat banklarida ortiqcha zaxiralar yuzaga kelishi mumkin. Bu
mablaglar daromad keltirmasligi sababli, banklar ularni qisqa
fursatga boshqa banklarga foydalanish uchun berib qoyadilar.
Zaxiralar majburiy hajmini tiklash yoki aktivlar sotib olish uchun
mablagga muhtoj bolgan banklar esa ushbu ortiqcha mablaglarni
bajonidil sotib oladilar. Zaxira fondlariga oid bir kunlik opera-
tsiyalar oz mohiyatiga kora, ssudalar bilan taminlanmagan
boladi. Bazan banklarning biri boshqasiga davlatning qimmatli
qogozlarini sotadigan bolsa, bitim qaytarib sotib olish togrisidagi
bitim shaklini ifodalaydi. Bunday bitimlar, odatda, bir kunlik
muddatga moljallanadi. Lekin, ayrim bitimlar boyicha tolov
muddati bir hafta yoki hatto, bir necha haftani tashkil etishi
mumkin. Zaxira fondlariga oid operatsiyalar mexanizmi oddiy-
ginadir. Òaminlanmagan tipik bitim tuzilgan taqdirda ikkita bank
shart-sharoitlari togrisida kelishadi, sotuvchi bank Markaziy
bankka belgilangan miqdordagi mablagni ozining zaxira fondidan
164
xaridor bankning zaxira hisob varagiga otkazishni taklif etadi.
Keyingi kuni bank ochilishi chogida aksincha bitim amalga
oshiriladi. Foizlar, odatda, alohida chek bilan tolanadi.
Banklar resurslarini boshqarishning konsepsiyalariga qay-
tarib sotib olish togrisida bitimlar nazariyasini ham qoshishimiz
mumkin.
Zaxira fondlariga oid banklararo operatsiyalarga qoshimcha
ravishda banklar bilan davlat qimmatli qogozlari boyicha dilerlar
hamda boshqa investorlar ortasida va shunga oxshash bitimlar
amalga oshiriladi. Bu bitimlar qaytarib sotib olish togrisidagi
bitimlar (repurchase agreements IRF) yoki shunchaki «repo» deb
nomlanadi. Bunday bitimda aktivlarni sotish qaytarib sotib olish
shartlari asosida belgilangan kunda va oldindan kelishilgan narxda
amalga oshiriladi. Bunday bitimlar vaqtincha bosh mablaglar
uchun muhim kanal bolib qolgan. Chunki, ularni ikkala tomon-
ning ehtiyojlariga moslashtirish oson. Ular bir kundan bir necha
oygacha muddatga tuzilishi mumkin. Lekin, kopincha, qisqa
muddatga tuziladi. Òavakkalchilik xatari yuqori emasligi «repo»ning
afzalligidir. Chunki «repo» bitimlari bank zaxiralarini bara-
varlashtirishning eng yaxshi vositasidir. Bank aktivlarni qaytarib
sotib olish majburiyatini olgan holda sotganida tolov xaridor-
ning depozit hisob varagini debetlash yoli bilan yoki boshqa
bankka yozib berilgan chek orqali amalga oshiriladi. Birinchi holda
bankning majburiy zaxiralari kamayadi. Chek olganida esa nomiga
chek yozilgan bankning zaxiralariga nisbatan sotuvchi bankning
muayyan huquqlari yuzaga keladi. Odatda, bunday bitimga
qimmatli qogozlar obyekt bolsa-da, ssudalar ham shunday
obyekt bolishi mumkin.
Qisqa muddatli davr ichida passivlarni boshqarish quyidagi
qoidalarga rioya etishni nazarda tutadi:
• aktivlar va passivlarni qaytarish muddatlaridagi uzilishlar
yoki turli vaqt oraliqlaridagi foizlarga sezgir aktivlar va passivlar-
ning hajmlari ortasidagi nomuvofiqliklarni sinchkovlik bilan
kuzatib borish. Foiz stavkalari dinamikasi hisob-kitob stavkasidan
farqli bolsa, likvidlilikning susayish xavfi oshadi;
165
• fondlashtirish manbalari boyicha tavakkalchiliklarni diversi-
fikatsiyalash va resurslarni toldirishning muqobil tarzdagi xilma-
xil manbalarini topish.
Fondlarni boshqarish strategiyasini boshqara borib, tijorat
banklari bank xizmatlari bozorida:
• muddatli depozitli mayda omonatchilarni;
• muddatli katta qoyilmali kam sonli yirik mijozlarni kozlab
harakat qilishlari mumkin.
Passivlarni boshqarishda bank xizmatlari bozorini tahlil qilish
muhim ahamiyatga ega. Bunday tahlil ushbu mintaqadagi boshqa
banklarning qoyilmalarini jalb etish shart-sharoitlari togrisida
axborot beradi. Bank quyidagilarni:
• qoyilmalarga oid manfaatliroq shart-sharoitlarni;
• yangi moliyaviy mahsulotlarni;
• qoshimcha xizmatlarni (masalan, bozor togrisidagi ax-
borot va boshqa kredit muassasalari foiz stavkalarining taq-
qoslanishi);
• xizmat korsatishning yuqoriroq darajasini taklif etsa, raqo-
batbardoshligi oshadi.
Shunday qilib, tijorat banklarining passivlarini boshqarish
kredit muassasasi faoliyatining juda muhim yonalishi sanaladi.
Òijorat banklari kredit qoyilmalarining hajmi oz va jalb
qilingan mablaglar hajmi bilan aniqlanadi. Biroq bank fao-
liyatini boshqarish tamoyillariga qarab bu mablaglar jami sum-
masi (agarda tarkibidan bino, inshootlar va boshqa material
resurslarni chegirib tashlansa) kreditlash uchun ishlatila ol-
maydi. Shuning uchun aktiv operatsiyalarga yonaltirilgan sama-
rali resurslar hajmini aniqlash bank maqsadi bolib hisoblanadi.
Ularning hajmini hisoblash quyidagi formula yordamida amalga
oshiriladi:
KR
e
=U
f
+O
ss
+D+O
r
+O
pr
NA0,15 (D+Or)0,20
r
,
bu yerda: KR
e
samarali kredit resurslari; U
f
ustav fondi;
O
ss
bank oz mablaglarining qoldigi; D depozitlar; O
r
166
hisob-kitob va bank mijozlarining boshqa raqamlardagi qoldiq-
lari; O
pr
boshqa jalb qilingan mablaglar; NA bank binosiga
va boshqa past likvidli aktivlarga qoyilgan resurslar.
Keltirilgan formulaga asosan, samarali resurslar hajmi bank
balansi passivining umumiy summasidan (aktivlarga joylashtirilgan
qoyilmalardan tashqari, bino va boshqa asosiy vositalar. Ular
qimmatbaho qogozlar bozori rivojlanmagan holda mablag sifatida
ajratila olinmaydi va kredit qoyilmalarga yonaltira olinmaydi)
majburiy rezervga qaratilgan jalb qilingan mablaglar qoldiqlari
(depozitlar qoldigidan 15%, 0,15 (D+O
r
)) va ularni ssudalar
berish uchun ishlatilishini taqiqlovchi (0,2O
r
) likvid aktivlarga
joylashtirilgan summasining tafovuti orqali aniqlanadi.
Likvidlilikni boshqarishning maqsadli funksiyasini qollash
endi faoliyatini boshlagan banklar uchun resurslarni yetarli
joylashtirishdan iborat, resurs hajmini ornatishdan va bosh
resurslarni taqsimlashdan, shuningdek, resurslar defitsitini qop-
lash manbasining hajmini aniqlash uchun qollaniladi. Bosh re-
surslar hajmi (KR
s
), shuningdek, resurslar defitsiti (KR
d
) samarali
resurslar summasi va haqiqatdagi kredit qoyilmalarining (KV
f
)
tafovuti orqali aniqlanadi:
KR
s
(KR
d
)=KR
e
KV
f
.
Bosh resurslarni joylashtirish vaqt omilini inobatga olib
amalga oshiriladi. Buning uchun resurslarni kredit qoyilmalar-
ning muddati boyicha taqsimlash zarur. Kredit resurslarini ish-
latish muddati boyicha taqsimlash bank balansining passivlar
strukturasini aks ettiradi. Korsatuvchiga qaytariladigan resurslar,
hisob-kitob va boshqa mijozlar raqamlaridagi muddatsiz qoldiq-
larni oz ichiga oladi. Shartnomada korsatilgan muddatli depo-
zitlar resurslar ishlatilishining aniq davrini ornatish mumkinligini
korsatadi. Muddatsiz resurslar guruhini bankning oz mablaglari
tashkil etadi.
Quyidagi 10.1-jadval malumotlari asosida tijorat banklari iq-
tisodiy normativlarining koeffitsiyent metodi tahlili asosida eks-
press-metodika koeffitsiyentlarini korib chiqamiz.
167
10.1-jadval
Koeffitsiyent metodi tahlili asosida ekspress-metodika:
analitik koeffitsiyentlar
r
a
l
h
c
i
k
t
a
s
r
o
K
it
a
m
y
i
Q
it
a
m
y
i
Q
t
a
s
x
u
R
n
a
g
li
t
e
k
it
i
r
K
k
il
r
o
r
a
q
r
a
B
%
S
S
%
V
Î
%
Î
S
%
)
V
V
+
S
V
(
%
0
0
1
·
B
V
/
S
S
%
0
0
1
·
B
V
/
V
Î
%
0
0
1
·
B
V
/
Î
S
%
0
0
1
·
B
V
/
)
B
B
Q
S
V
(
8
n
i
m
0
1
7
n
i
m
5
6
x
a
m
5
7
x
a
m
3
n
i
m
5
,
2
2
n
i
m
0
8
x
a
m
r
a
l
h
c
i
k
t
a
s
r
o
k
i
h
c
m
a
d
r
o
y
k
1
z
p
k
2
z
p
k
3
z
p
%
0
0
1
·
B
V
/
Z
P
%
0
0
1
·
N
S
S
/
Z
P
%
0
0
1
·
S
V
/
Z
P
5
,
3
x
a
m
5
7
,
1
x
a
m
0
1
x
a
m
7
x
a
m
5
,
2
x
a
m
8
1
x
a
m
k
il
d
i
v
k
il
k
l
m
%
0
0
1
·
V
O
/
A
L
0
7
n
i
m
0
3
n
i
m
r
a
l
h
c
i
k
t
a
s
r
o
k
i
h
c
m
a
d
r
o
y
k
o
s
l
k
o
s
l
g
%
0
0
1
·
O
S
/
)
V
O
A
L
(
%
0
0
1
·
O
S
/
)
V
O
V
K
A
L
(
5
2
n
i
m
0
5
n
i
m
0
5
n
i
m
5
2
n
i
m
Bu yerda: SS oz mablaglar; OV talab qilinguncha majburiyatlar;
SO muddatli majburiyatlar; VS berilgan mablaglar; VV yuqori
riskli qoyilmalar; LA likvid aktiv; KV kapital qoyilmalar; VB
balans valutasi; PZ muddati otgan qarzdorlik; SSN sof oz mab-
laglari.
Òijorat banklarining resurslari tarkibida boladigan ozgarish-
lar bevosita ularning aktiv operatsiyalarining sifatiga, yani aktiv-
larning diversifikatsiyasiga katta tasir korsatadi, chunki tijorat
banklari jalb qilayotgan mablaglarining muddatlaridan kelib
chiqqan holda bank ushbu mablaglarni daromad olish maqsa-
dida aktiv operatsiyalarga joylashtiradi. Òijorat banklarining ri-
vojlanish strategiyasidan kelib chiqqan holda jalb qilinayotgan
resurslar sifati ham shu yosinda ozgarib boradi.
Òijorat banklarining aktivlarini togri tashkil qila bilish ham
bank resurslarining sifatini ancha optimallashtirish imkonini be-
radi. Chunki, bank resurslarini yuqori daromad keltiruvchi aktiv-
168
larga joylashtiriladigan bolsa, u holda jalb qilinayotgan resurs-
larni yuqoriroq foiz stavkada jalb qilish imkoni boladi. Agar
uzoq muddatli investitsiyalarga yonaltiriladigan bolsa, u holda
bank uzoq muddatga resurs jalb qilish uchun ozining depozit
siyosatini shu asosda ishlab chiqishga urinadi.
Òayanch iboralar
Passiv, bank resurslari, oz mablaglari manbayi, majburiyatlar, jalb
qilingan mablaglar, depozitlar, kelgusi davr daromadlari, ustav kapitali,
uzoq muddatli majburiyatlar, qisqa muddatli majburiyatlar, taqsim-
lanmagan foyda, rezerv kapital, olingan banklararo kreditlar.
Nazorat savollari
1. Bank passivi nima?
2. Bank passivining tarkibiga nimalar kiradi?
3. Bank resurslari deganda nimani tushunasiz?
4. Òijorat banklari jalb qiladigan mablaglar tarkibiga nimalar kiradi?
5. Jamgarma depozitlar nima?
6. Jamgarma depozitlarining qanday turlari mavjud?
7. Zaxira fondlariga izoh bering.
8. Bank passivlarini hisoblash formulasini keltirib chiqaring.
Òavsiya etilgan adabiyotlar
1. Ozbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati togri-
sida»gi Qonuni. 1996-yil 25-aprel.
2. Abdullayeva Sh.Z. Bank ishi. Darslik. Ò.: «IQTISOD-MOLIYA»,
2010.
3. Abdullayeva Sh.Z. Pul muomalasi va kredit. Oquv qollanma.
Ò.: «ILM ZIYO», 2009.
4. Abdullayeva Sh.Z., Safarova Z.B. Òijorat banklari moliyaviy re-
surslarini boshqarish. Ò.: «IQTISOD-MOLIYA», 2008.
5. Xudoyberdiyev Z.Y., Xomitov K.Z. Bank menejmenti. Ò.:
«IQTISOD-MOLIYA», 2006.
6. Áàíêîâñêîå äåëî. Ó÷åáíèê / ïîä ðåä. Áåëîãëàçîâîé Ã.Í.,
Êðîëèâåöêîé Ë.Ï. 5-å èçä., ïåðåðàá. è äîï. Ì.: «Ôèíàíñû è
ñòàòèñòèêà», 2006.
7. Ëàâðóøèí Î.È. Áàíêîâñêîå äåëî: ñîâðåìåííàÿ ñèñòåìà êðå-
äèòîâàíèÿ. Ó÷åáíîå ïîñîáèå / Àôàíàñüåâà Î.Í., Êîðíèåíêî Ñ.Ë.,
ïîä ðåä. çàñë. äåÿòåëÿ íàóêè ÐÔ, ä.ý.í., ïðîô. Î.È. Ëàâðóøèíà.
2-å èçä. Ì.: «ÊÍÎÐÓÑ», 2006.
169
11-bob. BANK FOYDASINI BOSHQARISH
11.1. Bank daromadlari va ularni shakllantirish tartibi
Òijorat banklarining bozor infratuzilmasidagi yuksak mav-
qeyini taminlash uning funksiyalarini tolaqonli tarzda bajari-
lishi orqali amalga oshiriladi. Bu esa, oz navbatida, banklarning
moliyaviy barqarorligini taminlashni taqozo qiladi.
Bank aktivlarining barqaror daromadlilik darajasiga erishish
tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini taminlashning bir-
lamchi zaruriy sharti bolib hisoblanadi.
Shunisi xarakterliki, har qanday xojalik subyekti oz daro-
madining asosiy qismini asosiy faoliyat turidan olishi lozim.
Faqat shunday holatdagina xojalik subyektining moliyaviy
ahvoli barqaror hisoblanadi. Shu jihatdan olganda, tijorat banklari
daromadining asosiy qismi kredit operatsiyalaridan olinishi lozim.
Chunki, tijorat banklari barcha mamlakatlarda, avvalo, qisqa mud-
datli kreditlash institutlari hisoblanadi. Shu boisdan ham, rivoj-
langan xorijiy davlatlarda kredit operatsiyalari tijorat banklari
aktiv operatsiyalarining asosiy turi hisoblanadi. Masalan, XX asr
80-yillarining oxiri va 90-yillarining boshlarida AQSH tijorat
banklarining kredit operatsiyalari ularning aktiv operatsiyalarining
60 foizini tashkil qildi. Bu korsatkich Buyuk Britaniyada 63,5, Gol-
landiyada 47,1, Germaniyada 53,0, Daniyada 56,0, Fran-
siyada 65,6, Ispaniyada 66,4, Italiyada 47,8 foizni tashkil qildi.
Foizli daromadlarning ikkinchi turi qatiy belgilangan stav-
kadagi qimmatli qogozlarga qilingan investitsiyalardan keladi-
gan daromadlardir. Rivojlangan xorijiy davlatlar amaliyotida
mazkur investitsiyalarning asosiy qismini hukumatning qimmatli
qogozlariga qilingan investitsiyalar tashkil etadi.
170
Masalan, hukumatning qimmatli qogozlariga qilingan inves-
titsiyalarning bank aktivlari umumiy hajmidagi salmogi Ispaniya
tijorat banklarida 10,2, Fransiya tijorat banklarida 9,4, Italiya
tijorat banklarida 5,3 foizni tashkil etadi.
Òijorat banklarining daromadlarini xalqaro bank amaliyotida
ikki yirik guruhga ajratish keng tarqalgan. Bank daromadlarini
bunday tarzda guruhlash, yani foizli va foizsiz daromadlarga aj-
ratish amaliy ahamiyatga ega bolib, foyda va zararlar hisobotini
tuzish uchun uslubiy asos bolib xizmat qiladi.
Rivojlangan xorijiy davlatlar, xususan, AQSH, Germaniya
va Buyuk Britaniya davlatlarining bank amaliyotida tijorat bank-
larining foizli daromadlari tarkibiga, asosan, uchta daromad turi
kiritiladi:
1. Ssudalardan olinadigan foizlar.
2. Belgilangan stavkaga ega bolgan qimmatli qogozlardan
olinadigan daromadlar.
3. Qimmatli qogozlar bozor bahosining oshishidan olinadigan
daromadlar.
Ozbekiston Respublikasi bank amaliyotida foizli daromad-
larning tarkibi yuqorida qayd etilgan tarkibdan sezilarli darajada
farq qiladi.
Respublikamiz tijorat banklarining foizli daromadlari tarkibiga
quyidagi daromad turlari kiradi:
1. Ssudalardan olinadigan foizlar.
2. Investitsiyalardan olinadigan daromadlar.
3. Qimmatli qogozlardan olinadigan daromadlar.
4. Mijozlarning majburiyatlari yuzasidan olinadigan daro-
madlar.
5. Lizingdan olinadigan daromadlar.
6. REPO operatsiyalaridan olinadigan daromadlar.
Bank daromadlarini ularning manbalariga bogliq ravishda
tasniflash ham muhim nazariy va amaliy ahamiyat kasb etadi.
Bunda bank aktivlarini ikki yirik guruhga ajratish mumkin:
1. Daromad keltirmaydigan aktivlar.
2. Daromad keltiradigan aktivlar.
171
Òijorat banklarida daromad keltirmaydigan aktivlar tarkibiga
quyidagi 3 element kiradi:
1. Kassadagi naqd pullarning qoldigi.
2. Bankning Markaziy bankdagi «Nostro» vakillik hisob va-
ragidagi pul mablaglarining qoldigi.
3. Bankning asosiy vositalari.
Òijorat banklarining qolgan barcha turdagi aktivlari daromad
keltiradigan aktivlar guruhiga kiradi. Bankda daromad keltir-
maydigan aktivlar salmogining oshishi bank aktivlari umumiy
daromadliligiga salbiy tasir qiladi.
Biz quyida respublikamizning ikki yirik tijorat banki misolida
daromad keltirmaydigan va daromad keltiradigan aktivlarning
dinamikasini korib chiqamiz (11.1-jadval).
11.1-jadval
«A» aksionerlik-tijorat banki va «B» aksionerlik-tijorat
bankining daromad keltirmaydigan aktivlari tarkibi va
dinamikasi (foizda)
r
/
T
r
a
l
h
c
i
k
t
a
s
r
o
K
t
a
r
o
ji
t
-
k
il
r
e
n
o
i
s
k
a
»
A
«
i
k
n
a
b
t
a
r
o
ji
t
-
k
il
r
e
n
o
i
s
k
a
»
B
«
i
k
n
a
b
1
1
0
2
2
1
0
2
3
1
0
2
1
1
0
2
2
1
0
2
3
1
0
2
.
1
a
s
s
a
K
7
,
8
1
8
,
4
1
4
,
3
1
4
2
1
,
4
4
7
1
.
2
i
g
a
d
k
n
a
b
y
i
z
a
k
r
a
M
k
il
li
k
a
v
»
o
r
t
s
o
N
«
i
g
a
r
a
v
b
o
s
i
h
8
,
5
3
5
,
7
5
9
,
8
6
3
,
4
4
5
,
1
2
4
,
5
5
.
3
r
a
l
a
ti
s
o
v
y
i
s
o
s
A
5
,
5
4
5
,
7
2
7
,
7
1
7
,
1
3
4
,
4
3
6
,
7
2
i
m
a
J
0
0
1
0
0
1
0
0
1
0
0
1
0
0
1
0
0
1
«B» aksionerlik-tijorat bankida kassali aktivlar salmogining
osishi bankning Markaziy bankdagi «Nostro» vakillik hisob varagi
qoldigining osishi hisobiga yuz bergan, «A» aksionerlik-tijorat
bankida ham xuddi shunday holat kuzatilgan. Bu esa, mazkur
banklarda somdagi vakillik hisob varagida yirik miqdorda pul
mablaglarining toplanib qolayotganligidan dalolat beradi. Ushbu
holat bankning daromadliligiga bevosita salbiy tasir qiladi.
172
Har ikkala bankda 20122013-yillar mobaynida asosiy vo-
sitalarning daromad keltirmaydigan aktivlar umumiy hajmidagi
salmogining sezilarli darajada pasayganligi mazkur banklar
tomonidan tahlil qilingan davr mobaynida asosiy vositalarga yirik
miqdorda investitsiya qilinmaganligidan dalolat beradi. Endi biz
daromad keltiradigan aktivlarning dinamikasini korib chiqamiz
(11.2-jadval).
11.2-jadval
«A» aksionerlik-tijorat banki va «B» aksionerlik-tijorat
bankining daromad keltiradigan aktivlari tarkibi va
dinamikasi (foizda)
r
/
T
r
a
l
h
c
i
k
t
a
s
r
o
K
t
a
r
o
ji
t
-
k
il
r
e
n
o
i
s
k
a
»
A
«
i
k
n
a
b
t
a
r
o
ji
t
-
k
il
r
e
n
o
i
s
k
a
»
B
«
i
k
n
a
b
1
1
0
2
2
1
0
2
3
1
0
2
1
1
0
2
2
1
0
2
3
1
0
2
.
1
a
q
h
s
o
b
g
n
i
n
k
n
a
B
»
o
r
t
s
o
N
«
i
g
a
d
r
a
l
k
n
a
b
i
g
a
r
a
v
b
o
s
i
h
k
il
li
k
a
v
5
,
2
2
5
,
1
2
8
,
0
2
3
,
0
2
6
,
6
1
2
,
7
1
.
2
r
a
l
z
o
g
o
q
il
t
a
m
m
i
Q
2
,
0
1
,
0
2
,
0
4
2
,
2
2
.
3
r
a
l
a
d
u
s
S
2
,
3
7
4
7
5
,
8
7
3
,
1
7
2
,
4
7
6
,
6
7
.
4
r
a
l
v
it
k
a
a
q
h
s
o
B
1
,
4
3
,
4
5
,
0
4
,
4
7
2
,
4
i
m
a
J
0
0
1
0
0
1
0
0
1
0
0
1
0
0
1
0
0
1
Malumotlardan korinadiki, har ikkala tijorat bankida da-
romad keltiradigan aktivlar tarkibida ssudalar asosiy orinni
egallaydi va tahlil qilingan davr mobaynida ularning daromad
keltiradigan aktivlar hajmidagi salmogi osish tendensiyasiga ega
boldi. Bu esa ijobiy kosatkich hisoblanadi. Ayni vaqtda, qimmatli
qogozlarga qilingan investitsiyalarning kichik salmoqqa ega ekan-
ligi salbiy holatdir. Chunki qimmatli qogozlar yuqori daromad
manbayidir.
Banklar foizli daromadlarining shakllanish amaliyoti. Yuqo-
rida qayd etib otganimizdek, tijorat banklarining moliyaviy bar-
qarorligini taminlashda foizli daromadlar asosiy orinni egal-
laydi. Shu boisdan ham, moliyaviy tahlilda foizli daromadlar
tahliliga katta etibor beriladi.
173
11.3-jadval
«B» aksionerlik-tijorat banki foizli daromadlarining dinamikasi
r
a
l
h
c
i
k
t
a
s
r
o
K
1
1
0
2
2
1
0
2
3
1
0
2
a
g
li
y
-
1
1
0
2
a
d
li
y
-
3
1
0
2
,i
h
s
i
r
a
g
z
o
n
a
t
a
b
s
i
n
t
k
n
u
p
d
a
m
o
r
a
d
i
p
l
a
Y
0
0
1
0
0
1
0
0
1
x
il
z
i
o
f
:
n
a
d
a
l
m
u
j
u
h
S
r
a
l
d
a
m
o
r
a
d
7
,
3
3
2
,
5
4
4
,
8
4
7
,
4
1
+
11.3-jadval malumotlaridan korinadiki, «B» aksionerlik-tijorat
bankida foizli daromadlarning bank yalpi daromadi hajmidagi
salmogi tahlil qilingan davr mobaynida osish tendensiyasiga ega
bolgan. Bu esa, bankning moliyaviy barqarorligini taminlash
nuqtai nazaridan juda ijobiy holat hisoblanadi.
Ayni vaqtda, mazkur foizli daromadlar salmogi rivojlangan
xorijiy davlatlarning tijorat banklaridagi mazkur korsatkichga
nisbatan sezilarli darajada past ekanligi korinib turibdi. Masa-
lan, AQSH va Yaponiyada foizli daromadlarning yirik tijorat
banklari yalpi daromadidagi salmogi 70 foizdan kam bolmagan
miqdorni tashkil etadi.
Endi respublikamizning yirik tijorat banklaridan biri hisob-
langan «A» aksionerlik-tijorat bankining foizli daromadlari sal-
mogini korib chiqamiz (11.4-jadval).
11.4-jadval
«A» aksionerlik-tijorat banki foizli daromadlarining dinamikasi
r
a
l
h
c
i
k
t
a
s
r
o
K
1
1
0
2
2
1
0
2
3
1
0
2
a
g
li
y
-
1
1
0
2
a
d
li
y
-
3
1
0
2
,i
h
s
i
r
a
g
z
o
n
a
t
a
b
s
i
n
t
k
n
u
p
d
a
m
o
r
a
d
i
p
l
a
Y
0
0
1
0
0
1
0
0
1
x
:
n
a
d
a
l
m
u
j
u
h
S
r
a
l
d
a
m
o
r
a
d
il
z
i
o
f
4
,
7
8
5
,
6
8
5
,
8
7
9
,
8
Malumotlardan korinadiki, «A» aksionerlik-tijorat bankida
foizli daromadlarning yalpi daromad hajmidagi salmogi tahlil
qilingan davr mobaynida pasayish tendensiyasiga ega bolgan. Bu
174
esa, salbiy holat hisoblanadi. Ayni vaqtda, mazkur bankda foizli
daromadlarning yalpi daromad hajmidagi salmogi yuqori kor-
satkichni tashkil etadi. Bu esa, bank faoliyatining moliyaviy bar-
qarorligidan dalolat beradi.
Quyida biz «B» bankning foizli daromadlari tarkibini tahlil
qilamiz (11.5-jadval).
11.5-jadval
«B» aksionerlik-tijorat banki foizli daromadlarining tarkibi
r
a
l
h
c
i
k
t
a
s
r
o
K
1
1
0
2
2
1
0
2
3
1
0
2
a
g
li
y
-
1
1
0
2
a
d
li
y
-
3
1
0
2
,i
h
s
i
r
a
g
z
o
n
a
t
a
b
s
i
n
t
k
n
u
p
n
a
g
n
il
o
n
a
d
r
a
l
a
d
u
s
S
r
a
l
z
i
o
f
2
,
4
9
2
,
8
9
6
,
1
9
5
,
2
n
a
g
n
il
o
n
a
d
g
n
i
z
i
L
t
n
o
k
s
i
d
a
v
a
d
y
o
f
i
s
a
m
m
u
s
0
,
0
7
,
1
7
,
1
7
,
1
+
-
z
o
g
o
q
il
t
a
m
m
i
Q
n
a
g
n
il
o
n
a
d
r
a
l
9
,
5
1
,
0
7
,
6
8
,
0
+
-
o
r
a
d
il
z
i
o
f
a
q
h
s
o
B
r
a
l
d
a
m
0
,
0
0
,
0
0
,
0
x
r
a
l
d
a
m
o
r
a
d
il
z
i
o
F
i
m
a
j
0
0
1
0
0
1
0
0
1
x
Malumotlarning tahlili shuni korsatadiki, mazkur tijorat ban-
kining foizli daromadlari, asosan, ssudalardan olingan foizlar
hisobidan tashkil topgan. Bu esa, bankning ssuda kapitallari bo-
zoridagi mavqeyining yuqori ekanligidan dalolat beradi. Albatta bu
ijobiy holat hisoblanadi.
Ayni vaqtda bank qimmatli qogozlar bilan bogliq opera-
tsiyalarining rivojlanmaganligini korish mumkin. Bu esa, salbiy
holat hisoblanadi.
Endi biz «A» bank misolida tahlilni davom ettiramiz (11.6-jadval).
Mazkur tijorat bankida foizli daromadlarning mutlaq asosiy
qismi ssudalar uchun olingan foizlardan tashkil topgan. Òahlil
qilingan davr mobaynida «A» bankda qimmatli qogozlardan olingan
175
daromadlar salmogining sezilarli bolmagan miqdorda osishi
kuzatilgan. Bu osish ssudalar uchun olingan foizlar salmogining
tegishli nisbatda pasayishiga olib kelgan.
11.6-jadval
«A» aksionerlik-tijorat banki foizli daromadlarining tarkibi
r
a
l
h
c
i
k
t
a
s
r
o
K
1
1
0
2
2
1
0
2
3
1
0
2
a
g
li
y
-
1
1
0
2
a
d
li
y
-
3
1
0
2
,i
h
s
i
r
a
g
z
o
n
a
t
a
b
s
i
n
t
k
n
u
p
n
a
g
n
il
o
n
a
d
r
a
l
a
d
u
s
S
r
a
l
z
i
o
f
7
,
9
9
2
,
9
9
3
,
8
9
4
,
1
n
a
g
n
il
o
n
a
d
g
n
i
z
i
L
t
n
o
k
s
i
d
a
v
a
d
y
o
f
i
s
a
m
m
u
s
0
,
0
0
,
0
0
,
0
x
-
z
o
g
o
q
il
t
a
m
m
i
Q
n
a
g
n
il
o
n
a
d
r
a
l
3
,
0
1
8
,
0
7
,
1
4
,
1
-
o
r
a
d
il
z
i
o
f
a
q
h
s
o
B
r
a
l
d
a
m
0
,
0
0
,
0
0
,
0
x
r
a
l
d
a
m
o
r
a
d
il
z
i
o
F
i
m
a
j
0
0
1
0
0
1
0
0
1
x
Òahlil natijalariga asoslangan holda, shunday xulosa qilish
mumkin: «A» bankda lizing operatsiyalari, qimmatli qogozlar
bilan bogliq operatsiyalar va diskont operatsiyalari yaxshi rivoj-
lanmagan.
Holbuki, rivojlangan xorijiy davlatlarda va bir qator rivojla-
nayotgan davlatlarda, xususan, Polsha, Chexiya, Vengriyada maz-
kur operatsiyalar tijorat banklarining rivojlangan operatsiyalari
hisoblanadi.
Xalqaro bank amaliyotidan malumki, banklararo raqobat
muhitining rivojlanishi banklarning komission tolov stavkala-
rining pasayishiga olib keladi. Shuning uchun banklar barqaror
daromad manbayi hisoblangan foizli daromadlar hajmini oshirish
choralarini koradilar. Buning natijasida ularning kreditlash va
qimmatli qogozlar bilan bogliq operatsiyalari rivojlantiriladi.
Xulosa qilib aytganda, respublikamiz tijorat banklarining foizli
daromadlarini oshirishning katta imkoniyatlari mavjud.
176
Banklar foizsiz daromadlarining shakllanish amaliyoti. Òijorat
banklarining foizsiz daromadlari mohiyatiga kora ozgaruvchan,
nobarqaror bolsa-da, bank faoliyatini moliyalashtirishda oziga
xos orin egallaydi. Ular operatsion xarajatlarni moliyalashti-
rishda, risklarni qoplashda faol tarzda ishlatiladi.
Banklarning foizsiz daromadlari hajmining oshishi korsa-
tilayotgan xizmatlar turi va sifatining oshishi bilan izohlanadi.
Mijozlarning yangi xizmat turlariga bolgan ehtiyojini togri ba-
holash bank foizsiz daromadlari hajmining oshishiga imkon yaratadi
(11.7-jadval).
11.7-jadval
«B» aksionerlik-tijorat banki foizsiz daromadlari yalpi daromad
hajmidagi salmogining ozgarishi
r
a
l
h
c
i
k
t
a
s
r
o
K
1
1
0
2
2
1
0
2
3
1
0
2
a
g
li
y
-
1
1
0
2
a
d
li
y
-
3
1
0
2
,i
h
s
i
r
a
g
z
o
n
a
t
a
b
s
i
n
t
k
n
u
p
d
a
m
o
r
a
d
i
p
l
a
Y
0
0
1
0
0
1
0
0
1
x
:
n
a
d
a
l
m
u
j
u
h
S
r
a
l
d
a
m
o
r
a
d
z
i
s
z
i
o
f
3
,
6
6
8
,
4
5
6
,
1
5
7
,
4
1
Bankda foizsiz daromadlarning yalpi daromad hajmidagi sal-
mogi tahlil qilingan davr mobaynida sezilarli darajada kamaygan.
Bu kamayish, asosan, foizli daromadlarning osishi hisobiga yuz
bergan.
Mazkur bankda foizsiz daromadlar tarkibida asosiy orinni
mijozlarga hisob-kitob xizmati korsatishdan olinadigan daro-
madlar egallaydi. Masalan, 2013-yilda mazkur daromadlar jami
foizsiz daromadlarning 67,8 foizini tashkil qildi. Bankning foiz-
siz daromadlari tarkibidagi salmogiga kora ikkinchi orinni xo-
rijiy valutadagi operatsiyalardan olinadigan daromadlar egal-
laydi. Masalan, 2013-yilda ularning jami foizli daromadlar hajmi-
dagi salmogi 20,4 foizni tashkil qildi.
Shuningdek, bank mijozlarining kapitalida ishtirok etganligi
uchun dividendlar oladi. Masalan, 2013-yilda dividendlarning
jami foizsiz daromadlar hajmidagi salmogi 0,2 foizni tashkil qildi.
177
Demak, bank foizsiz daromadlarining 90 foizga yaqin qismi ikki
daromad manbayidan tashkil topmoqda. Bu esa, bankning mo-
liyaviy xizmatlar bozoridagi mavqeyining past ekanligidan da-
lolat beradi.
Rivojlangan xorijiy davlatlar, xususan, AQSH va Yaponiyada
tijorat banklari mijozlarga koplab pullik xizmatlar korsatadi.
Bular orasida trast, faktoring, forfeyting xizmati, korxonalarning
ustav kapitalida ishtirok etish kabi xizmatlar, ozining daro-
madliligiga kora, alohida ajralib turadi. Ayniqsa, oddiy aksiyalardan
olinadigan daromad darajasi yuqori bolganligi sababli, tijorat
banklarining hissali ishtirok shaklidagi investitsiyalari hajmi kattadir.
Endi biz «A» aksionerlik-tijorat bankining foizsiz daromad-
larini korib chiqamiz (11.8-jadval).
11.8-jadval
«A» aksionerlik-tijorat banki foizsiz daromadlari yalpi daromadlar
hajmidagi salmogining ozgarishi
r
a
l
h
c
i
k
t
a
s
r
o
K
1
1
0
2
2
1
0
2
3
1
0
2
a
g
li
y
-
1
1
0
2
a
d
li
y
-
3
1
0
2
,i
h
s
i
r
a
g
z
o
n
a
t
a
b
s
i
n
t
k
n
u
p
d
a
m
o
r
a
d
i
p
l
a
Y
0
0
1
0
0
1
0
0
1
x
:
n
a
d
a
l
m
u
j
u
h
S
r
a
l
d
a
m
o
r
a
d
z
i
s
z
i
o
f
6
,
2
1
5
,
3
1
5
,
1
2
9
,
8
+
«A» aksionerlik-tijorat bankida tahlil qilingan davr mobay-
nida foizsiz daromadlar salmogining sezilarli darajada osishi
kuzatildi. Ushbu osish, asosan, mijozlarga hisob-kitob xizmati
korsatishdan olingan daromadlarning va tijorat operatsiyalari-
dan kelgan daromadlarning osishi hisobiga yuz bergan. Masalan,
2013-yilda ushbu daromadlarning foizsiz daromadlarning haj-
midagi salmogi mos ravishda 79,3% va 7,3% ni tashkil etgan.
Xulosa qilib aytganda, respublikamiz tijorat banklari foizsiz
daromadlarining darajasi past bolib, ayni vaqtda, uni oshirishning
ulkan imkoniyatlari mavjuddir.
Òijorat banklarining daromad bazasiga tasir qiluvchi asosiy
omillarning tahlili. Hozirgi vaqtda, biz tahlil qilgan banklar mi-
178
solida korish mumkinki, quyidagi asosiy omillar ularning da-
romadlari hajmiga bevosita tasir qilmoqda:
1. Òijorat banklarining ochiq valuta pozitsiyalari miqdorining
ozgarishi.
Òijorat banklarining malum bir valutada qisqa pozitsiyaga
ega bolishi, keyingi ish kunidan boshlab ushbu valuta almashuv
kursining kotarilishi natijasida, uning balansida yirik miqdorda
zarar summasi yuzaga kelishiga sabab boladi. Bu esa, pirovard
natijada, bankning joriy yil foydasi summasining sezilarli darajada
kamayishiga sabab boladi.
2. Òijorat banklari xorijiy valutadagi depozitlarining miqdori
va sifatining ozgarishi.
Òijorat banklari foydasining hajmiga tasir korsatuvchi asosiy
omillardan biri ularning xorijiy valutadagi depozitlar tarkibi va
dinamikasining ozgarishi hisoblanadi. Hozirgi vaqtda, respub-
likamizning yetakchi tijorat banklari ozlarining xorijiy valutalar-
dagi bosh mablaglarini xalqaro moliya bozorlarida joylashgan
nufuzli tijorat banklarining muddatli depozit hisob varaqlariga
joylashtirmoqdalar. Ular valuta mablaglarini koproq London
ssuda kapitallari bozoridagi banklarga amaldagi LIBOR stavkalari
boyicha joylashtirmoqdalar.
3. Òijorat banklarining mijozlarga korsatadigan xizmatlaridan
olinadigan daromadlar hajmining ozgarishi. Banklarning mijozlarga
korsatadigan xizmatlaridan oladigan komission daromadlari miq-
dori mijozlar sonining oshishiga, komission tolov stavkalarining
ozgarishiga va korsatiladigan xizmatlar turining oshishiga bogliq.
Rivojlangan xorijiy davlatlar bank amaliyotida tijorat banklari
mijozlarga hisob-kitob xizmati korsatishdan yuqori daromad
oladilar. Bunda, ayniqsa, hujjatlashtirilgan akkreditivlar qoyish,
kafolatlar berish, mijozlar bilan forvard valuta operatsiyalarini
amalga oshirish kabi xizmatlardan yuqori daromad olinadi.
Respublikamizning yirik tijorat banklarida, hozirgi vaqtda,
hujjatlashtirilgan akkreditivlar qoyish, kafolatlar berish va forvard
transaksiyalarini amalga oshirish kabi yuqori daromad keltiruvchi
xizmat turlaridan foydalanish amaliyoti rivojlanmagan. Buning
179
boisi shundaki, birinchidan, respublikamizda muddatli valuta
operatsiyalari rivojlanmaganligi sababli banklarning forvard opera-
tsiyalari hajmi juda kichik; ikkinchidan, respublikamiz banklari,
asosan, taminlangan akkreditivlar qoyish bilan shugullanmoqda.
4. Òijorat banklari aktivlarining umumiy tarkibida daromad
keltirmaydigan aktivlar salmogining ozgarishi.
5. Respublikamiz bir qator yirik tijorat banklarida kassali
aktivlarning yirik miqdorda toplanib qolish hollari yuz bermoqda.
Bizga malumki, kassali aktivlar daromad keltirmaydigan va
past daromadli bank aktivlaridan iboratdir. Chunki ularning tar-
kibiga 4 aktiv turi kiritiladi:
• bankning aylanma kassasidagi naqd pullar;
• bankning Markaziy bankdagi «Nostro» vakillik hisob vara-
gidagi pul mablaglarining qoldigi;
• bankning boshqa tijorat banklaridagi «Nostro» vakillik hisob
varaqlari pul mablaglarining qoldigi;
• inkassatsiya jarayonidagi pul mablaglari.
Kassali aktivlarning dastlabki ikki turi umuman daromad
keltirmaydi, uchinchi va tortinchi turi esa juda past daromadli
aktivlar hisoblanadi.
6. Òijorat banklarining foizli va foizsiz xarajatlari miqdori-
ning ozgarishi, foizli xarajatlar hajmining oshishi uning mo-
liyaviy ahvoliga kuchli salbiy tasir korsatadi. Bu holat, avvalo,
sof foizli daromad korsatkichining keskin pasayishida namoyon
boladi.
Òijorat banklari depozit bazasining mustahkamlanishi ular-
ning ssuda operatsiyalari hajmining osishiga olib keladi. Bank-
lararo bozorda raqobat muhitining rivojlanishi tijorat banklarida
foiz marjasining qisqarishiga sabab boladi. Chunki bunda bank
resurslarini jalb qilish yuzasidan raqobat yuzaga keladi.
Òijorat banklarining daromad bazasini mustahkamlash yollari.
Òijorat banklarining foizli va foizsiz daromadlarini tahlil qilish
asosida ularning daromad bazasini mustahkamlash bilan bogliq
bir qator muammolar mavjudligini aniqlashga muvaffaq boldik.
Ulardan asosiylari sifatida quyidagilarni ajratib korsatish mumkin:
180
1. Respublikamiz tijorat banklarining tijorat qimmatli qogoz-
lari bilan amalga oshiriladigan operatsiyalarining rivojlanmaganligi.
Respublikamizning yirik tijorat banklarida qimmatli qogozlar
bilan amalga oshiriladigan operatsiyalarning rivojlanmaganligi
ularning daromadliligini oshirish jarayoniga salbiy tasir qilmoqda
(11.9-jadval).
11.9-jadval
«A» bankning daromad keltiradigan aktivlari tarkibida qimmatli
qogozlar shaklidagi aktivlar salmoqining
ozgarishi (foizda)
r
a
l
h
c
i
k
t
a
s
r
o
K
1
1
0
2
2
1
0
2
3
1
0
2
a
g
li
y
-
1
1
0
2
a
d
li
y
-
3
1
0
2
,i
h
s
i
r
a
g
z
o
n
a
t
a
b
s
i
n
t
k
n
u
p
n
a
g
i
d
a
r
it
l
e
k
d
a
m
o
r
a
D
i
m
a
j
r
a
l
v
it
k
a
0
0
1
0
0
1
0
0
1
x
:
n
a
d
a
l
m
u
j
u
h
S
r
a
l
z
o
g
o
q
il
t
a
m
m
i
Q
r
a
l
v
it
k
a
i
g
a
d
il
k
a
h
s
1
,
1
2
,
0
1
,
0
0
,
1
Malumotlardan korinadiki, mazkur bankda qimmatli qo-
gozlar shaklidagi aktivlarning bank jami aktivlari hajmidagi
salmogi juda kichik bolgan miqdorni tashkil etadi. Buning us-
tiga, ushbu salmoq tahlil qilingan davr mobaynida pasayish ten-
densiyasiga ega bolgan.
Demak, mazkur bankning qimmatli qogozlar bilan amalga
oshiriladigan operatsiyalari rivojlanmaganligi sababli, uning qim-
matli qogozlardan olinadigan daromadlari juda kichik miqdorni
tashkil etadi. Holbuki, rivojlangan xorijiy davlatlarning bank
amaliyotida tijorat banklarining qimmatli qogozlar shaklidagi
aktivlari, ularning jami aktivlari hajmida sezilarli darajada yuqori
salmoqni tashkil etadi. Masalan, Fransiya tijorat banklarining
aktivlari tarkibida qimmatli qogozlar shaklidagi aktivlarning sal-
mogi 16,2 foizni tashkil etadi.
Bu korsatkich Germaniya banklarida 15,5 foizni, Italiya bankla-
rida 23,8 foizni, Buyuk Britaniya banklarida 7,8 foizni, Ispaniya bank-
larida 23,9 foizni, Yaponiya banklarida esa 10,2 foizni tashkil etadi.
181
Endi biz tadqiqotimizning ikkinchi obyekti bolgan «B» ti-
jorat bankining qimmatli qogozlar shaklidagi aktivlarining ho-
latini tahlil qilamiz (11.10-jadval).
11.10-jadval
«B» bankning daromad keltiradigan aktivlari tarkibida qimmatli
qogozlar shaklidagi aktivlar salmogining
ozgarishi (foizda)
r
a
l
h
c
i
k
t
a
s
r
o
K
1
1
0
2
2
1
0
2
3
1
0
2
a
g
li
y
-
1
1
0
2
a
d
li
y
-
3
1
0
2
,i
h
s
i
r
a
g
z
o
n
a
t
a
b
s
i
n
t
k
n
u
p
n
a
g
i
d
a
r
it
l
e
k
d
a
m
o
r
a
D
i
m
a
j
r
a
l
v
it
k
a
0
0
1
0
0
1
0
0
1
x
:
n
a
d
a
l
m
u
j
u
h
S
r
a
l
z
o
g
o
q
il
t
a
m
m
i
Q
r
a
l
v
it
k
a
i
g
a
d
il
k
a
h
s
6
,
4
4
3
,
2
3
,
2
Keltirilgan malumotlardan korinadiki, «B» tijorat bankida
qimmatli qogozlar shaklidagi aktivlarning bank jami aktivlari-
dagi salmogi rivojlangan xorijiy davlatlarning bank amaliyoti-
dagiga nisbatan ancha past. Buning ustiga, ushbu salmoq 2011
2013-yillar mobaynida pasayish tendensiyasiga ega boldi.
Ushbu holatlar bankning qimmatli qogozlar bilan amalga
oshiriladigan operatsiyalarining rivojlanmaganligidan dalolat be-
radi. Demak:
1. Har ikkala bankda qimmatli qogozlardan olinadigan foizli
daromadlar hajmini oshirish uchun katta imkoniyatlar mavjud.
2. Respublikamizning tijorat banklarida yuqori daromad kelti-
ruvchi lizing, diskont operatsiyalarining rivojlanmaganligi.
3. Mamlakatimiz tijorat banklarida forfeyting operatsiyalarining
rivojlanmaganligi.
Forfeyting operatsiyalari tovarlarning sotilishini tezlashtiradi,
banklarga yuqori daromad keltiradi.
4. Òijorat banklarining ssuda operatsiyalaridan olinadigan
daromadlarini oshirishga tosqinlik qiluvchi, mijozlarning kredit
toloviga layoqatliligini baholash tizimining takomillashmaganligi.
182
Ushbu muammolarni hal etish banklarning daromad bazasini
mustahkamlashga xizmat qiladi. Buning uchun quyidagi tadbirlarni
amalga oshirish maqsadga muvofiqdir:
1. Òijorat banklarining moliyaviy barqarorliligini oshirish
maqsadida ularning foizli daromadlari hajmini oshirish zarur.
Foizli daromadlar salmogini oshirish uchun, fikrimizcha, avvalo,
banklarning tijorat qimmatli qogozlari bilan bogliq operatsiya-
larini rivojlantirish zarur. Ana shunday qimmatli qogozlardan biri
Ozbekiston korxonalari chiqarayotgan obligatsiyalardir.
2. Òijorat banklarining ssudalardan olinadigan foiz shaklidagi
daromadlarini oshirish maqsadida, avvalo, ssudalarning bank
aktivlari tarkibidagi salmogini oshirish lozim.
3. Banklarning passivlari tarkibida markazlashgan resurslar va
boshqa banklardan olingan kreditlarning salmogini keskin ka-
maytirish va ularning orniga muddatli va jamgarma depozitlar-
ning salmogini oshirish lozim.
4. Òijorat banklarida mijozlarning kredit toloviga layoqatli-
ligini baholash tizimini takomillashtirish lozim.
Banklarda shunday baholash tizimi yuzaga keltirilishi lozimki,
u mijozini real pul oqimini aniq belgilash va prognozlash imko-
nini bersin. Bundan tashqari, baholash tizimida mijozning kredit
yigma jildini yuritishga alohida etibor qaratilishi lozim. Unda
mijozning kredit tarixi, xulqiga oid malumotlar ozining toliq
ifodasini topgan bolishi lozim.
5. Kreditlash shakllaridan keng kolamda foydalanishni yolga
qoyish lozim. Har bir kreditlash shakli unga bolgan tabiiy ehtiyoj
natijasida yuzaga keladi va ularning risk darajasiga qarab bank-
ning foiz stavkasi belgilanadi. Òijorat banklarining forfeyting opera-
tsiyalarini rivojlantirish lozim.
Forfeyting operatsiyalari xalqaro bank amaliyotida keng
tarqalgan va tijorat banklariga yuqori daromad keltiruvchi opera-
tsiya hisoblanadi. Forfeyting fransuzcha «e forfe» degan sozdan
olingan bolib, «ulgurji» degan manoni anglatadi. Forfeyting ope-
ratsiyasining mazmunini qisqacha qilib quyidagi tarzda ifodalash
mumkin: forfeyting bu tijorat banki tomonidan veksellarni
regress huquqisiz hisobga olishdir.
183
Hozirgi vaqtda, respublikamizda banklarning forfeyting ope-
ratsiyalaridan tashqi savdoni moliyalashtirish jarayonida keng
kolamda foydalanish mumkin. Bunda respublikamiz tijorat bank-
lari ikki xil holatda ishtirok etishlari mumkin: ozlari xorijiy va-
lutada yozilgan veksellarni hisobga oluvchi sifatida yoki xorijiy
valutada yozilgan veksellarni akseptlovchi sifatida.
Mamlakatimizda xorijiy valutalar taqchilligi malum darajada
sezilayotgan hozirgi sharoitda respublikamiz tijorat banklari to-
monidan imzolangan veksellarni akseptlash yoli bilan amalga
oshiradigan forfeyting operatsiyalari muhim ahamiyat kasb etadi.
Forfeyting operatsiyalarida eksportyorning banki diskont
shaklida daromad oladi, importyorning banki esa, aksept uchun
daromad oladi. Forfeyting operatsiyalari bir tomondan tovar-
larning sotilishini tezlashtiradi, ikkinchi tomondan esa, impor-
tyorlarga tegishli valuta mablaglarini malum vaqt ularning xo-
jalik oborotidan chiqib ketishining oldini oladi.
6. Òijorat banklarining lizing operatsiyalarini rivojlantirish kerak.
Buning uchun, avvalo, lizing bozori boyicha chuqur marketing
tadqiqotlarini otkazish talab etiladi. Uning asosida tijorat banklari
uchun lizing operatsiyalarini rivojlantirish strategiyasini va tak-
tikasini ishlab chiqish zarur. Òijorat banklarining lizing opera-
tsiyalari ularga barqaror daromad keltiradi. Chunki lizing tolovi
qatiy belgilangan foiz shaklida boladi.
7. Respublikamiz tijorat banklarining valuta operatsiyalarini
rivojlantirish.
8. Òijorat banklarining xorijiy valutalarni spot sharti boyicha
sotib olish va sotish operatsiyalarini rivojlantirish lozim. Buning
natijasida banklarning spred shaklidagi daromadlari oshadi.
11.2. Bank xarajatlari va ularga tavsif
Xalqaro bank amaliyotida tijorat banklarining xarajatlari, ular-
ning iqtisodiy mohiyatidan kelib chiqqan holda, ikki yirik guruhga
bolib tahlil qilinadi:
1. Foizli xarajatlar.
2. Foizsiz yoki operatsion xarajatlar.
184
Jahon Òiklanish va Òaraqqiyot bankining yetakchi ekspertlari
bolgan Kris Barltrop va Diana Mak Noton ozlarining «Rivojla-
nayotgan davlatlarda bank muassasalari» nomli ilmiy asarida tijorat
banklarining xarajatlarini foizli va operatsion xarajatlarga boladi.
Òijorat banklarining xarajatlarini ana shunday ikki guruhga
ajratishni boshqa taniqli iqtisodchi olimlar, shu jumladan, Jan
Matuk, R. Kotterlarning ilmiy izlanishlarida uchratish mumkin.
Banklarning xarajatlarini moliyaviy tahlilda ikki guruhga aj-
ratib organishning zarurligi shundaki, tijorat banklarida yalpi
xarajatlarning asosiy qismi foizli xarajatlarga togri keladi.
Foizli xarajatlarning yalpi xarajatlar hajmida yuqori va barqaror
salmoqqa ega ekanligi tijorat banklari resurs bazasining barqa-
rorligini taminlashning zaruriy shartidir.
Respublikamiz bank amaliyotida tijorat banklarining xarajatlarini
uch yirik guruhga ajratish rasman qabul qilingan. Bu holat
Ozbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan tasdiqlangan
tijorat banklarining foyda va zararlar hisobotida oz aksini topgan.
Mazkur hisobotda tijorat banklarining xarajatlari foizli xarajatlar,
foizsiz xarajatlar va operatsion xarajatlarga ajratilgan.
Respublikamiz tijorat banklarining foizli xarajatlari tarkibiga
quyidagi xarajat turlari kiritilgan:
1. Òransaksion depozitlarga tolangan foizlar.
2. Jamgarma depozitlariga tolangan foizlar.
3. Muddatli depozitlarga tolangan foizlar.
4. Markaziy bankdagi hisob varaqlari boyicha foizlar.
5. Bankning boshqa banklardagi hisob varaqlari boyicha foizlar.
6. Olingan kreditlar boyicha tolangan foizlar.
7. Qimmatli qogozlar boyicha tolangan foizlar.
8. Boshqa foizli xarajatlar.
Respublikamiz tijorat banklarining foizsiz xarajatlariga qu-
yidagi xarajat turlari kiritilgan:
1. Komission xarajatlar.
2. Xorijiy valutadagi zararlar.
3. Qimmatli qogozlarni sotib olish sotish hisob varaqlari
boyicha zararlar.
185
4. Investitsiyalardan korilgan zararlar.
5. Boshqa foizsiz xarajatlar.
Respublikamiz tijorat banklarining operatsion xarajatlariga
quyidagi xarajat turlari kiritilgan:
1. Ish haqi va unga tenglashtirilgan xarajatlar.
2. Ijara tolovlari.
3. Òransport va safar xarajatlari.
4. Mamuriy xarajatlar.
5. Xayriya xarajatlari.
6. Amortizatsiya xarajatlari.
7. Sugurta, soliqlar va boshqa xarajatlar.
11.11-jadval
«A» aksionerlik-tijorat banki va «B» aksionerlik-tijorat banki yalpi
daromadining taqsimlanishi (foizda)
r
/
T
r
a
l
h
c
i
k
t
a
s
r
o
K
i
k
n
a
b
.
T
.
A
»
A
«
i
k
n
a
b
.
T
.
A
»
B
«
1
1
0
2
2
1
0
2
3
1
0
2
1
1
0
2
2
1
0
2
3
1
0
2
:i
m
a
j
r
a
lt
a
j
a
r
a
x
il
z
i
o
F
.
I
0
0
1
0
0
1
0
0
1
0
0
1
0
0
1
0
0
1
.
1
r
a
l
z
i
o
f
n
u
h
c
u
r
a
lt
i
z
o
p
e
D
9
,
8
1
,
8
4
,
3
1
6
,
4
2
7
,
0
3
6
,
2
3
.
2
r
a
lt
i
d
e
r
k
o
r
a
r
a
l
k
n
a
B
r
a
l
z
i
o
f
n
u
h
c
u
4
,
9
8
8
,
4
9
6
,
6
8
4
,
5
7
3
,
9
6
1
,
7
6
.
3
-
o
t
a
g
r
a
l
z
o
g
o
q
il
t
a
m
m
i
Q
z
i
o
f
n
a
g
n
a
l
0
,
0
0
,
0
0
,
0
0
,
0
0
,
0
0
,
0
.
4
r
a
lt
a
j
a
r
a
x
il
z
i
o
f
a
q
h
s
o
B
7
,
1
1
,
0
0
,
0
0
,
0
0
,
0
3
,
0
:i
m
a
j
r
a
lt
a
j
a
r
a
x
z
i
s
z
i
o
F
.
I
I
0
0
1
0
0
1
0
0
1
0
0
1
0
0
1
0
0
1
.
1
r
a
lt
a
j
a
r
a
x
n
o
i
s
s
i
m
o
K
2
,
1
1
8
,
0
1
2
,
1
1
9
,
7
1
,
5
5
,
8
.
2
-
a
r
e
p
o
i
g
a
d
a
t
u
l
a
v
y
ij
i
r
o
X
s
t
a
lr
a
r
a
z
n
a
g
li
r
o
k
n
a
d
r
a
l
a
y
i
r
7
,
9
5
1
,
6
4
,
1
1
1
5
,
7
2
6
,
6
1
.
3
n
a
d
r
a
l
z
o
g
o
q
il
t
a
m
m
i
Q
r
a
l
r
a
r
a
z
n
a
g
li
r
o
k
0
,
0
0
,
0
0
,
0
0
,
0
0
,
0
0
,
0
.
4
i
r
a
lt
a
j
a
r
a
x
i
q
a
h
h
s
I
4
,
2
2
3
,
1
2
5
,
4
2
4
,
2
2
4
,
3
2
6
,
2
2
.
5
i
r
a
lt
a
j
a
r
a
x
a
y
i
s
t
a
z
it
r
o
m
A
5
,
6
5
,
6
6
,
7
9
,
4
8
,
4
1
,
5
.
6
a
q
h
s
o
b
a
v
r
a
l
q
il
o
S
r
a
l
v
o
l
o
t
y
i
r
u
b
j
a
m
1
,
1
2
2
,
9
1
9
,
9
1
4
,
8
1
1
,
0
1
2
,
2
1
.
7
r
a
lt
a
j
a
r
a
x
z
i
s
z
i
o
f
a
q
h
s
o
B
1
,
9
2
2
,
7
3
7
,
0
3
5
3
2
,
8
2
5
3
186
Respublikamizning ikki yirik tijorat banki «A» aksionerlik-
tijorat banki va «B» aksionerlik-tijorat banki misolida respublika-
miz tijorat banklarining daromadidan foydalanish amaliyotini
tahlil qilamiz.
Malumotlar tahlili shuni korsatadiki, «A» bank foizli xa-
rajatlarining asosiy qismi banklararo kreditlar uchun tolangan
foizlarga togri keladi. Banklararo kreditlar esa, moliyalashti-
rishning nisbatan qimmat bolgan shakli hisoblanadi.
Demak, bu holat bank xarajatlarining osishiga olib keladi. «A»
bankda qimmatli qogozlarga foizlar tolash shaklidagi xarajat-
larning mavjud emasligi uning qimmatli qogozlarni sotish yoli
bilan resurslar jalb etish borasidagi faoliyatining takomillash-
maganligidan dalolat beradi. Holbuki, rivojlangan xorijiy dav-
latlar, shu jumladan, AQSH, Yaponiya va Germaniya davlatla-
rining bank amaliyotida qimmatli qogozlarni sotish natijasida
jalb etilgan mablaglar, resurslar hajmidagi salmogiga kora, de-
pozitlardan keyin ikkinchi orinda turadi. Shu boisdan ham, maz-
kur banklarda qimmatli qogozlarga tolangan foizlar foizli xa-
rajatlarning asosiy qismini tashkil etadi. Bunda, asosan, tijorat
banki tomonidan chiqarilgan obligatsiyalar va imtiyozli aksiya-
larga foizlar tolanadi.
«B» tijorat bankida «A» bankidan farqli olaroq, foizli xarajatlar
tarkibida depozitlarga tolangan foizlar sezilarli salmoqni egal-
laydi. Bu esa, bankni muddatli va jamgarma depozitlari hajmini
oshirish borasida samarali faoliyat yuritayotganligidan dalolat
beradi. Chunki, muddatli va jamgarma depozitlariga tolangan
foizlar aholining va korxonalarning vaqtinchalik pul mablaglarini
muddatli va jamgarma hisob varaqalariga jalb etishni taminlay-
digan asosiy omil hisoblanadi.
«B» tijorat bankida muddatli va jamgarma depozitlariga to-
langan foizlar salmogining osish tendensiyasiga ega ekanligi,
banklararo kreditlarga tolangan foizlar salmogining esa, pasayish
tendensiyasiga ega ekanligi bank rahbariyatining togri va izchil
depozit siyosati olib borayotganligidan dalolat beradi. Foizsiz
xarajatlarning tahlili shuni korsatadiki, «A» bankida komission
187
xarajatlarning salmogi «B» tijorat bankinikiga nisbatan sezilarli
darajada yuqoridir. Buning asosiy sababi shundaki, «A» bankining
xorijiy valutalarda ochilgan 120 dan ortiq «Nostro» vakillik hisob
varaqlari mavjud bolib, ularni yuritganligi uchun xorijiy bank-
larga tolanayotgan komissiya sezilarli miqdorni tashkil qiladi.
Som almashuv kursining 20112012-yillarda yuz bergan sezilarli
darajada pasayishi «A» banki komission tolovlari summasining
yanada oshishiga sabab boldi.
Jadval malumotlaridan xorijiy valutalarda amalga oshirilgan
operatsiyalardan korilgan zararlarning sezilarli salmoqqa ega
ekanligi korinib turibdi. Buning asosiy sababi shundaki, bank-
ning aylanma kassasidagi naqd valutalarning tijorat kursi bilan
Markaziy bankning birja kursi ortasida sezilarli farq mavjud.
Ushbu farq xorijiy valutadagi operatsiyalardan korilgan zararlar
summasining yuzaga kelishiga sabab boladi.
Ish haqi xarajatlarining foizsiz xarajatlar tarkibida katta sal-
moqqa ega ekanligi bank xodimlarini ijtimoiy himoya qilish
zaruriyatidan va xodimlarning moddiy manfaatdorligini yuzaga
keltirish maqsadidan kelib chiqadi.
Malumotlar tahlilidan soliqlar va boshqa majburiy tolovlar
sezilarli miqdorni tashkil etayotganligi korinib turibdi. Fikri-
mizcha, buning asosiy sababi respublikamiz tijorat banklarining
daromaddan soliq tolayotganligidir. Barcha rivojlangan xorijiy
davlatlarda tijorat banklari foydadan soliq tolaydilar.
Òijorat banklari daromadidan foydalanishni takomillashtirish.
Amalga oshirilgan moliyaviy tahlil natijalariga asoslangan holda,
tijorat banklarining daromadidan foydalanishni takomillash-
tirishning quyidagi tadbirlarini amalga oshirish maqsadga mu-
vofiqdir:
1. Respublikamiz tijorat banklari foizli xarajatlarining jami
xarajatlar hajmidagi salmogini oshirish va uning barqarorligiga
erishish lozim.
Buning uchun, avvalo, boshqa foizsiz xarajatlarning salmogini
pasaytirish lozim. Òahlil natijalaridan malum boldiki, boshqa
foizsiz xarajatlarning jami foizsiz xarajatlar hajmidagi salmogi,
188
tahlil qilingan davrlar mobaynida, 2530 foizni tashkil qildi. Hol-
buki, rivojlangan industrial mamlakatlar bank amaliyotida foizsiz
xarajatlarning mutlaq asosiy qismini tortta xarajat turi tashkil etadi:
a) ish haqi xarajatlari va unga tenglashtirilgan xarajatlar;
b) imtiyozli aksiyalarga tolanadigan foizlar;
d) amortizatsiya ajratmalari;
e) soliqlar va boshqa majburiy tolovlar.
Demak, respublikamizning tijorat banklarida boshqa foizsiz
xarajatlar hajmini qisqartirish hisobiga muddatli va jamgarma
depozitlariga tolanadigan foizlar miqdorini oshirishning real
imkoniyati mavjud.
Foizli xarajatlar salmogini oshirishning ikkinchi yoli bank
tomonidan chiqariladigan qimmatli qogozlar miqdorini oshirish
hisoblanadi. Bunda asosiy etibor banklarning imtiyozli aksiyalari
va obligatsiyalarini chiqarishga qaratilishi lozim.
2. Respublikamiz tijorat banklarining foizsiz xarajatlari tarkibida
ish haqi va unga tenglashtirilgan xarajatlar salmogini oshirish lozim.
Buning natijasida, bank xodimlarining moddiy manfaatdorligini
oshirish, ularning professional tayyorgarligini sifat jihatdan yuqori
darajasini taminlashga erishish mumkin.
Bundan tashqari, mehnat haqi xarajatlarining yuqori bolishi
malakali va iqtidorli mutaxassislarga hamda bankning rahbar
lavozimlarida otirgan shaxslarga qoshimcha haq tolash imko-
nini beradi. Buning natijasida, mutaxassislar mehnatining sa-
maradorligi oshadi, rahbar-xodimlar tomonidan yol qoyilishi
mumkin bolgan suiistemolliklarning oldi olinadi.
3. Xorijiy valutalarda amalga oshirilayotgan spot operatsiyala-
ridan koriladigan zararlarni kamaytirish yoki tugatish maqsadida
tijorat banklarining AQSH dollaridagi valuta pozitsiyasini mak-
simal darajada qisqartirish lozim. Hozirgi vaqtda respublikamiz-
ning bir qator tijorat banklarida yirik miqdorda bir yoqlama uzun
yoki qisqa pozitsiya yuzaga kelmoqda. Milliy valuta kursining se-
zilarli darajada tebranishi yuz berib turgan hozirgi sharoitda bir
yoqlama valuta pozitsiyasining mavjudligi banklarda katta sum-
mada zararning yuzaga kelishiga sabab bolishi mumkin.
189
Bizga malumki, Ozbekiston Respublikasi Markaziy banki-
ning 1998-yil 28-martdagi 392-sonli «Ochiq valuta pozitsiyalarini
yuritish qoidalari»ga muvofiq, har bir tijorat bankining har
bir valutadagi ochiq pozitsiyasining miqdori bank kapitalining
5 foizidan oshib ketmasligi lozim. Barcha valutalar boyicha ochiq
valuta pozitsiyalarining miqdori esa bank kapitalining 20 foizidan
oshib ketmasligi lozim.
Summar valuta pozitsiyasi deganda, barcha valuta turlari bo-
yicha uzun yoki qisqa pozitsiyalarning summasi tushuniladi.
Operatsion kun davomida ochiq valuta pozitsiyasi belgilangan
limitining oshib ketishi bank tomonidan muvozanatga keltiruvchi
bitimlarni amalga oshirish, yani, masalan, xarid qilingan xorijiy
valutani sotish orqali yopiladi.
Valutali banklar ochiq valuta pozitsiyasining limitini hisob-
kitob qilishda hisoblab yozilgan foizlarni ham hisobga olishi,
shuningdek, ochiq valuta pozitsiyasining kochmas mulk, qimmatli
qogozlarning oldi-sotdisi va boshqa hollarda vujudga kelishi
mumkinligini nazarda tutishlari lozim.
4. Òijorat banklarida daromadlilikning «olik» nuqtasini aniqlash
asosida ortiqcha xarajatlar summasini aniqlash va ularga barham
berish lozim.
Òijorat banklari daromadliligining «olik» nuqtasini aniqlash
ularning aktiv va passiv operatsiyalari boyicha oqilona foiz
stavkalarini belgilash imkonini beradi. Masalan, hozirgi vaqtda,
Garbiy Yevropa tijorat banklarida foiz marjasining ortacha da-
rajasi 0,751,00 foizni tashkil etmoqda. Yaponiya tijorat bank-
larida esa, foiz marjasining ortacha bozor darajasi bundan ham
past. Respublikamizning yirik tijorat banklarida esa bu korsatkich-
ning ortacha darajasi 810 punktni tashkil etmoqda.
Demak, respublikamizning yirik tijorat banklarida foiz mar-
jasini qisqartirish yoli bilan mijozlarning muddatli va jam-
garma depozitlariga tolanadigan foiz stavkalarini oshirish im-
koniyati mavjud. Lekin, foiz marjasini qay darajada pasaytirish
lozimligini faqatgina bank daromadliligining «olik» nuqtasini
aniqlash orqaligina bilish mumkin.
190
«A» aksionerlik-tijorat bankida foizli daromadlarning yalpi
daromadlar hajmidagi salmogi 20112013-yillar mobaynida
pasayish tendensiyasiga ega bolgan. Bu esa, bank moliyaviy
barqarorlik darajasining pasayayotganligidan dalolat beradi.
5. «B» aksionerlik-tijorat bankida foizli daromadlarning mut-
laq asosiy qismi (9899%) ssudalardan olingan foizlardan tash-
kil topgan. Bu esa, foizli daromad keltiruvchi aktiv operatsiya-
larning boshqa turlari qimmatli qogozlar bilan amalga oshiri-
ladigan operatsiyalar, lizing operatsiyalari, diskont operatsiya-
larining rivojlanmaganligidan dalolat beradi.
«A» aksionerlik-tijorat bankida ham foizli daromadlarning
mutlaq asosiy qismi ssudalardan olingan foizlardan iboratdir. Shu-
nisi ahamiyatga molikki, bankning qimmatli qogozlardan olingan
daromadlarining yalpi foizli daromadlar hajmidagi salmogi
20112013-yillar mobaynida osish tendensiyasiga ega bolgan.
6. «B» aksionerlik-tijorat bankida foizsiz daromadlarning yalpi
daromadlar hajmidagi salmogi 20112013-yillar mobaynida pa-
sayish tendensiyasiga ega bolgan.
Bankning foizsiz daromadlari tarkibida, salmogiga kora,
birinchi orinni mijozlarga hisob-kitob xizmati korsatishdan olin-
gan daromadlar, ikkinchi orinni esa, xorijiy valutalar bilan amalga
oshirilgan operatsiyalardan olingan daromadlar egallaydi.
Ayni vaqtda, bankning foizsiz daromadlari miqdorini oshirish
imkoniyatlari kattadir.
7. «A» aksionerlik-tijorat bankida foizsiz daromadlarning yalpi
daromadlar hajmidagi salmogi 20112013-yillar mobaynida
osish tendensiyasiga ega boldi. Bu osish foizli daromadlar sal-
mogining pasayishi hisobiga yuz bergan.
Bankning foizsiz daromadlari tarkibidagi salmogiga kora
birinchi orinni mijozlarga hisob-kitob xizmati korsatishdan olin-
gan daromadlar, ikkinchi orinni esa, tijorat operatsiyalaridan
olingan daromadlar egallaydi.
8. Respublikamiz tijorat banklarining qatiy belgilangan stav-
kaga ega bolgan qimmatli qogozlar bilan amalga oshiriladigan
operatsiyalarining, lizing operatsiyalarining va diskontli opera-
191
tsiyalarining mavjud emasligi ularning foizli daromadlarini oshi-
rishdagi asosiy muammolardir.
9. «A» aksionerlik-tijorat bankida foizli xarajatlar asosiy qismi-
ning banklararo kreditlarga tolangan foizlardan iborat ekanligi
uning depozit bazasining mustahkam emasligidan dalolat beradi.
Bank faoliyatida qimmatli qogozlardan olingan daromadlar-
ning tahlil qilingan davr mobaynida mavjud bolmaganligi bank
tomonidan oz qimmatli qogozlarini chiqarish va sotish opera-
tsiyalarining rivojlanmaganligidan dalolat beradi.
10. «B» aksionerlik-tijorat bankida 20112013-yillar mobay-
nida muddatli va jamgarma depozitlarga qoyilgan foizlar miq-
dorining osish tendensiyasiga ega ekanligi bank depozit siyosatini
togri yuritilayotganligidan dalolat beradi. Bu esa, pirovard na-
tijada, bank depozit bazasining mustahkamlanishiga olib keladi.
Bankning operatsion xarajatlari tarkibida soliqlar va boshqa
majburiy tolovlarning sezilarli darajada yuqori salmoqqa ega ekan-
ligi korinib turibdi. Buning ikki asosiy sababi mavjud bolib,
birinchidan, tijorat banklari foyda soligi emas, balki daromad
soligi tolamoqdalar; ikkinchidan, ish haqi fondidan olinadigan
majburiy ajratmalar stavkasi yuqoridir.
11. «A» aksionerlik-tijorat bankida ham, «B» aksionerlik-tijorat
bankida ham xorijiy valutada amalga oshiriladigan operatsiyalar-
dan sezilarli darajada zarar korilgan. Buning asosiy sababi shun-
daki, milliy valuta bozorini erkinlashtirish sharoitida valuta ope-
ratsiyalarini amalga oshirishda nobarqarorlik yuzaga kelmoqda.
12. Respublikamiz tijorat banklarining operatsion xarajatlari
tarkibida kreditlardan koriladigan zararni qoplashga moljallan-
gan zaxiralar muhim rol oynaydi. Uning xarajatlar tarkibida ki-
chik salmoqqa ega ekanligi banklarimizda muddati otgan ssudalar
miqdorining katta emasligi bilan izohlanadi.
11.3. Bank foydasini oshirish masalalari
Òijorat banki faoliyatining maqsadi maksimal foyda olishdir.
Foyda bankning daromadi va xarajati ortasidagi farqni korsatadi.
Uning tashkil topishining modeli hisob va hisobot tizimi bilan
192
bogliqdir. Foyda darajasiga bank aktivlari strukturasi tasir kor-
satadi: daromadlilik darajasi qanchalik yuqori bolsa foyda
shunchalik kop boladi. Foyda hajmining ortishi bank tomoni-
dan yuqori mukofot oladigan riskli operatsiyalar hisobidan amalga
oshadi. Bank foydasini boshqarishning tashkil etuvchilari bolib
quyidagilar hisoblanadi:
• Bank daromadini boshqarish.
• Bank foydasi shakllanishini nazorat qilish.
• Sifat va miqdor korsatkichlari nuqtai nazaridan bank foydasi
va daromadlilik darajasini baholash.
• Bank quyi bolimlarining rentabelligini baholash.
• Foyda markazlari rentabelligi va bank faoliyatining asosiy
yonalishlarini baholash.
• Bank xizmati rentabelligi tahlili.
Òijorat banklarining daromad bazasini moliyaviy koeffi-
tsiyentlar yordamida kuzatib borish va tegishli xulosalarni shakl-
lantirish muhim amaliy ahamiyat kasb etadi. Bunda asosiy etibor
daromadlilikning real darajasini tavsiflovchi korsatkichlar ti-
zimiga qaratiladi. Mazkur tizimga quyidagi korsatkichlarni ki-
ritish mumkin:
1. Aktivlarning daromadlilik koeffitsiyenti (ADK).
Bu korsatkich quyidagicha hisoblanadi:
Bu korsatkichning motadil darajasi, Jahon banki ekspert-
larining tavsiyasiga kora, 1,0 foizni tashkil etadi. Mazkur kor-
satkich bank daromadliligining real darajasini tolaroq aks etti-
ruvchi korsatkich hisoblanadi.
2. Sof spred koeffitsiyenti (SSK).
Bu korsatkich quyidagicha hisoblanadi:
Soliqlarni tolashgacha bolgan daromad × 100%
Aktivlarning ortacha summasi
ADK =
Ssudalarning foizlari × 100%
Ssudalarning summasi
SSK =
Tolangan foizlar × 100%
Foiz tolanadigan
depozitlarning summasi
193
Ushbu korsatkichning motadil darajasi 1,25 foizni tashkil
etadi. Bu korsatkich bankning daromadli aktivlar va xarajatli
passivlarga qay darajada bogliqligini tavsiflaydi.
3. Sof foiz marjasi koeffitsiyenti (SFMK).
Bu koeffitsiyent quyidagicha hisoblanadi:
Ushbu korsatkichning motadil darajasi, Jahon banki eks-
pertlarining tavsiyasiga kora, 4,50 foizni tashkil qiladi.
Mazkur korsatkich bankning ortacha aktivlar summasiga
nisbatan tabaqalashtirilgan tarzda foizli daromad olish qobiliyatini
tavsiflaydi.
4. Sof operatsion daromad koeffitsiyenti (SODK).
Bu koeffitsiyent quyidagicha hisoblanadi:
Bu korsatkichning motadil darajasi, Jahon banki ekspert-
larining tavsiyasiga kora, 1,00 foizni tashkil etadi.
5. Sof operatsion marja koeffitsiyenti (SOMK).
Ushbu koeffitsiyent quyidagicha hisoblanadi:
Bu korsatkichning motadil darajasi, Jahon banki ekspert-
larining tavsiyasiga kora, 6,50 foizni tashkil etadi. Mazkur
korsatkich bankning barcha daromad manbalari va umumiy
xarajatlarining real darajasini ifodalaydi.
Xulosa qilib aytganda, tijorat banklari daromadining har bir
turi oziga xos xususiyatga ega bolib, bank operatsiyalariga bol-
gan ehtiyojni tavsiflaydi. Ayni vaqtda foizli daromadlar banklar
uchun birlamchi ahamiyatga egadir.
(Foizli daromadlar Foizli xarajatlar) × 100%
Aktivlar summasining ortacha miqdori
SFMK =
Sof foizli daromadlar +
Boshqa operatsion daromadlar
Aktivlar summasining ortacha miqdori
SODK =
Daromad keltiradigan aktivlar + Xizmatlar haqi × 100%
Jami moliyaviy aktivlar
SOMK =
Foizli xarajatlar × 100%
Jami moliyaviy majburiyatlar
194
Òayanch iboralar
Bank foydasi, bank daromadlari, foizli daromadlar, foizsiz daro-
madlar, bank xarajatlari, transaksion depozitlar, jamgarma depozitlar,
davr xarajatlari, dividend, amortizatsiya ajratmalari, sof spred koef-
fitsiyenti, sof foiz marjasi koeffitsiyenti.
Nazorat savollari
1. Bank daromadlari deganda nimani tushunasiz?
2. Bank xarajatlariga izoh bering.
3. Bank foydasi nima?
4. Bank daromadlarining qanday turlari mavjud?
5. Òijorat banklarining foizli daromadlari tarkibiga nimalar kiradi?
6. Foizli daromadlar qay tariqa shakllanib boradi?
7. Òijorat banklarining daromad bazasiga tasir qiluvchi asosiy omil-
larni sanab bering.
Òavsiya etilgan adabiyotlar
1. Ozbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati togri-
sida»gi Qonuni. 1996-yil 25-aprel.
2. Abdullayeva Sh.Z. Bank ishi. Darslik. Ò.: «IQTISOD-MOLIYA»,
2010.
3. Abdullayeva Sh.Z. Pul muomalasi va kredit. Oquv qollanma. Ò.:
«ILM ZIYO», 2009.
4. Abdullayeva Sh.Z., Safarova Z.B. Òijorat banklari moliyaviy
resurslarini boshqarish. Ò.: «IQTISOD-MOLIYA», 2008.
5. Xudoyberdiyev Z.Y., Xomitov K.Z. Bank menejmenti. Ò.:
«IQTISOD-MOLIYA», 2006.
6. Áàíêîâñêîå äåëî. Ó÷åáíèê / ïîä ðåä. Áåëîãëàçîâîé Ã.Í.,
Êðîëèâåöêîé Ë.Ï. 5-å èçä., ïåðåðàá. è äîï. Ì.: «Ôèíàíñû è
ñòàòèñòèêà», 2006.
7. Ëàâðóøèí Î.È. Áàíêîâñêîå äåëî: ñîâðåìåííàÿ ñèñòåìà êðå-
äèòîâàíèÿ. Ó÷åáíîå ïîñîáèå / Àôàíàñüåâà Î.Í., Êîðíèåíêî Ñ.Ë.,
ïîä ðåä. çàñë. äåÿòåëÿ íàóêè ÐÔ, ä.ý.í., ïðîô. Î.È. Ëàâðóøèíà.
2-å èçä. Ì.: «ÊÍÎÐÓÑ», 2006.
8. Ñáîðíèê çàäà÷ ïî áàíêîâñêîìó äåëó: Áàíêîâñêèé ìåíåäæ-
ìåíò: Ó÷åáíîå ïîñîáèå / ïîä ðåä. Âàëåíöåâîé. Í.È.  2-õ ÷. ×. 2. 2-å
èçä., ïåðåðàá. è äîï. Ì.: «Ôèíàíñû è ñòàòèñòèêà», 2005.
195
12-bob. ÒIJORAÒ BANKLARINING INVESÒIÒSIYA
PORÒFELI VA UNI BOSHQARISH
12.1. Òijorat banklarining investitsiya portfeli haqida
umumiy tushuncha
Bankning investitsiya operatsiyalari bank faoliyatining bir turi,
ular, mablaglarni qimmatli qogozlarga, kochmas mulkka,
korxonalarning ustav fondiga, kolleksiyalarga, qimmatbaho me-
tallarga va boshqa qoyilma obyektlariga yonaltirish bilan bogliq
bolib, ushbu investitsiya obyektlarining bozor baholarining osishi
foiz, dividend, qayta sotishdan foyda shaklida bankka daromad
olish imkonini beradi.
Òijorat banklarining investitsiya operatsiyalari aktiv opera-
tsiyalari tarkibida kredit operatsiyalaridan keyingi orinda turadi
va bu operatsiyalar hozirgi vaqtda tez rivojlanib bormoqda. Bu-
ning asosiy sababi Ozbekiston bozor iqtisodiyotiga otishi va
banklar boshqa xojalik yurituvchi subyektlar ortasida qimmatli
qogozlar bozorida faoliyat korsatishi uchun eng qulay shart-
sharoitlarga ega bolishidir.
Birinchidan, anana boyicha, banklarda fond bozori togri-
sida tasavvurga ega bolgan yuqori malakali kadrlar toplangan.
Ikkinchidan, banklar togrisidagi qonunchilikning ozi tijo-
rat bankining faoliyatini aksiyadorlik jamiyati, yani muomalaga
qimmatli qogozlarni va, avvalambor, aksiyalarni chiqarib turuvchi
emitent sifatida tartibga solib turadi. Ozbekistonda birinchi yirik
emitentlar aksiyadorlik jamiyatlari ayni shu tijorat banklaridir.
Uchinchidan, odatdagi korxona va tashkilotlar bilan solishti-
rilganda, banklar katta miqdorda oz mablaglari va qarz resurs-
larini toplaganlar, ular uchun oz navbatida, fond bozorida yirik
196
sarmoyador sifatida qatnashish uchun shart-sharoitlar yaratilgan.
Nihoyat, respublika qonunchiligi banklarning qimmatli qogozlar
bozoridagi faoliyatini biron-bir tarzda cheklamagan va ayni vaqtda
banklar oz mijozlarining moliyaviy-xojalik faoliyati togrisida
eng keng malumotlarga ega bolgan, bu esa ularga bunday
malumotlarni olishga bolgan huquqi cheklangan odatdagi
sarmoyadorlar oldida imtiyozlar bergan.
Òijorat banklari qimmatli qogozlar bozorida alohida mavqega
ega bolib, ular boshqa xojalik yurituvchi subyektlardan farqli
ravishda, ushbu bozorda investitsiya faoliyatini olib boruvchi sifatida
bir vaqtning ozida bir necha vazifalarda ishtirok etadi, xususan:
• aksiyalar, depozitlar va omonat sertifikatlar hamda bank
veksellari emitentlari sifatida;
• boshqa xojalik yurituvchi subyektlar va davlat qimmatli
qogozlarini sotib oluvchi sarmoyadorlar sifatida;
• oz mijozlariga maslahat beradigan, depozit operatsiyalarini
bajaruvchi, qimmatli qogozlarga investitsiyalar qilish uchun ularga
berilgan qimmatli qogozlar va pul mablaglarini boshqarish
boyicha xizmatlar korsatadigan investitsiya muassasalari va hokazo
sifatida qatnashadi.
Ayni yilda tijorat banklari fond bozori umumiy infratu-
zilmasining unsuridir va bu vazifada ularning roli nihoyatda katta,
chunki amalda qimmatli qogozlar bozorining har bir ishtirokchisi
bankning xizmatisiz ish tutolmaydi, chunki u hisob-kitob raqami
va boshqa hisobraqamlarini ochadi, ularda pul mablaglarini,
jumladan qimmatli qogozlar bilan amalga oshiriladigan ope-
ratsiyalar uchun ishlatiladigan mablaglarini saqlaydi. Amaldagi
qonunchilikka muvofiq banklar bank mijozi tomonidan veksel
yozilayotgan yilda veksel topshiriqnomasi (aval)ni berish yoli
bilan veksel muomalasini nazorat qilishi kerak. Markaziy bank
depozit va omonat sertifikatlari va bank veksellarini chiqarish,
ularni muomalaga kiritish, muomaladan chiqarish uchun javob
berar ekan, fond bozori ishtirokchisi sifatida fond bozorini tartibga
solish tizimining muhim tarkibiy qismi ham hisoblanadi.
Banklarning qimmatli qogozlar bozorida tutgan orni turli
davlatlarda turlichadir. AQSHda banklarning qimmatli qogozlar
197
bozorida togridan togri operatsiyalarni amalga oshirishi va fond
birjalariga azo bolishi taqiqlangan. 1933-yilda qabul qilingan
«Glass-Stigol» qonuniga muvofiq, tijorat banklari sanoat kom-
paniyalari aksiyalari va obligatsiyalarini chiqarishni tashkil etishda
qatnasha olmaydi. Banklar oz mablaglarini sanoat kompaniyalari
aksiyalariga investitsiya qilishi man etilgan bolib, qarz oluvchi
mijozning tolovga noqobilligi bilan bogliq bolgan yoqotishlar-
ning oldini olish maqsadida qilinadigan investitsiyalar bundan
mustasno. Ammo ushbu taqiq banklar tomonidan katta hajm-
lardagi trast operatsiyalarini bajarish (qimmatli qogozlarni mi-
jozlarning topshiriqlari boyicha boshqarish) bilan qoplanadi,
mazkur amerikacha oziga xoslik banklar sanoat kompaniyalari
aksiyalariga amalda egalik qilishini kozda tutadi, qonun banklarga
davlat qimmatli qogozlari, munitsipal obligatsiyalarni chiqarish,
turli idoralar va xalqaro tashkilotlar tomonidan amalga oshiri-
ladigan qarz majburiyatlarini tashkil etish, shuningdek, mijozlar
hisobidan va ularning topshirigiga kora qimmatli qogozlarni
sotib olish hamda sotish boyicha ayrim vositachilik (brokerlik)
funksiyalarini bajarish uchun ruxsat beradi.
Bir qancha davlatlar qonunchiligida (Yaponiya, Buyuk Bri-
taniya, Kanada, Fransiya) songgi yillargacha banklarga fond
birjalari ishida bevosita qatnashish man etilar edi. Biroq hozirgi
paytda ushbu mamlakatlar qonunchiligida banklarning birjalarda
ishtirok etish imkoniyatini beradigan jiddiy ozgarishlar kuza-
tilmoqda.
Buning aksi sifatida qimmatli qogozlar bilan amalga oshiri-
ladigan operatsiyalarda banklarning faol qatnashishiga Germa-
niya misol bola oladi, bu yerda faqat tijorat banklariga qimmatli
qogozlar bilan barcha turdagi operatsiyalarni amalga oshirish uchun
ruxsat berilgan. Germaniyada sof korinishdagi brokerlik firmalari
yoq. Odatda, investitsiya institutlari amalga oshiradigan barcha
vazifalarni Germaniyada banklar bajaradi. Bu yerda banklar eng
kop miqdorda obligatsiyalar chiqaradi, ular eng yirik sarmoya-
dorlar hisoblanadi, davlat qimmatli qogozlarining anderrayterlari
sifatida chiqadi. Banklar, shuningdek, mijozlarning hisobidan va
ularning topshirigi boyicha hamda oz shaxsiy hisobidan bitim-
198
larni amalga oshirar ekan, fond bozorida vositachilik operatsiya-
larini ham bajaradi. Kopgina hollarda ayni shu banklar fond bir-
jalari azolarining umumiy tarkibini shakllantiradi.
Kopgina banklar ozlarining tadqiqot bolimlariga ega, ular
mijozlarning topshiriqlari boyicha qimmatli qogozlar bozoridagi
vaziyatni tahlil qiladi, birja va birjadan tashqari bozorlar
konyunkturasini tadqiq etadi. Bunda iqtisodiy, siyosiy va boshqa
axborotlardan keng miqyosda foydalanadi. Ushbu tadqiqotlar aso-
sida investitsion taktik va strategik maslahatlarga muhtoj bolgan
kop sonli mijozlarning konsaltingi amalga oshiriladi.
Mijozlarning qimmatli qogozlari portfelini boshqarish bo-
yicha banklar tomonidan korsatiladigan xizmatlar ularga katta
daromad keltiradi. Mijozlarning xohishi boyicha ularning pullari
xavfli yoki nisbatan ishonchli qimmatli qogozlarga qoyilma qi-
linadi. Bunda banklar ozaro qattiq raqobatni boshdan kechirishiga
togri keladi, chunki mijozlar bir yilning ozida bir necha bank-
larga bunday operatsiyalarni bajarishni topshirishi, keyinchalik esa,
mablaglari eng kop samara beradigan bitta bankni tanlab olishlari
mumkin. Qimmatli qogozlar bilan operatsiyalarni amalga oshirish
yilida ularni saqlash va ularga bolgan huquq hisobini yuritish
maqsadida banklar oz depozitariylarini yaratadi. Ular bevosita
banklarda (odatda, yerosti xonalarda, mijozlarning boyliklari
saqlanadigan maxsus seyflar turadigan omborlarda) joylashgan.
Bank depozitariylari qimmatli qogozlarni naqd va naqd bolma-
gan shakllarda, kompyuter tizimlarida elektron shakldagi yozuvlar
vositasida saqlaydi. Banklar, shuningdek, qimmatli qogozlar uchun
hisob-kitoblar boyicha ixtisoslashtirilgan tashkilotlar vazifasini
bajarishi ham mumkin. Banklar tomonidan investitsiya muassa-
salarining tasis etilishi alohida ahamiyat kasb etadi, ular orqali
qimmatli qogozlar bozorida biratola bir necha yonalishlar bo-
yicha ish olib boriladi.
Rossiya Federatsiyasida banklar qimmatli qogozlar bilan oz
operatsiyalarini amalga oshirishda qisman cheklab qoyilgan.
Masalan, Rossiya banklari xususiylashtiriladigan korxonalar ak-
siyalarini sotib oluvchi sifatida qatnashish huquqiga ega emas, ak-
199
siyadorlik jamiyatlari aksiyalarida oz sof aktivlarining 5 foizdan
ortigini qoya olmaydilar, oz mulkida biror aksiyadorlik jamiyati
aksiyalarining 10 foizdan ortiq qismiga ega bolishi mumkin emas.
Ozbekistonda fond bozori yaratila boshlanishi bilan fond
bozorining aralash «yevropacha» modeli mavjud bolib, bunda
banklar ham, nobank tashkilotlar investitsiya muassasalari ham
teng huquqlarda ishlashi mumkin. Banklar amalda investitsiya
muassasalarining qimmatli qogozlar bozorida amalga oshiradigan
faoliyatining qonunchilikda belgilangan malum bir turini amalga
oshirish uchun tegishli litsenziyaga ega bolishi kerak. Litsenziyalash
qimmatli qogozlar bozorini tartibga solish uchun masul bolgan
organ tomonidan amalga oshiriladi. Ozbekiston tijorat banklari
fond bozorida operatsiyalarining barcha turlarini amalda mustaqil
ravishda amalga oshirish huquqiga ega bolishiga qaramasdan, ular
buni ozlarining shubalari, yani buning uchun maxsus tasis
etilgan investitsiya muassasalari orqali bajaradilar.
Katta miqdordagi pul resurslariga ega bolib, oz muassasalari
orqali sanoat kompaniyalariga kirib borar ekan, aynan banklar
ozlarining bank kapitalini sanoat kapitali bilan qoshish tashab-
buskori moliyaviy kapital deb ataluvchi kapitalning yaratuv-
chilari boldi.
12.2. Òijorat banklarining investitsiya portfelini shakllantirish
va ularni samarali boshqarish
Banklar oziga xos noyob muassasalar bolib, amalda fond
bozorining barcha vositalari, aksiyalar, davlat qisqa muddatli
obligatsiyalari, depozit va jamgarma sertifikatlari, veksellar bilan
ishlashni ozlashtirib olib, bugungi kunda ular qimmatli qogozlar
bozorida emitentlar, sarmoyadorlar va investitsiya muassasalari
sifatida chiqmoqda. Demak, bundan keyin ham respublika qim-
matli qogozlar bozori rivojlanishi bilan banklarning bu sohadagi
mavqeyi tobora kuchayib boraveradi.
Òijorat banklarining mamlakat qimmatli qogozlar bozorining
shakllanishiga ortib borayotgan etibori, milliy iqtisodiyotning
200
investitsiyalarga bolgan tobora osib boruvchi ehtiyojlari bilan uzviy
bogliqdir, chunki ularsiz ijtimoiy ishlab chiqarishni chuqur qayta
qurish, eksport salohiyatini ostirish va aholining turmush darajasini
oshirish mumkin emas.
Banklarning qimmatli qogozlar bozorida faollashuvining
muhim omili ularning ustav va aylanma fondlariga oz qimmatli
qogozlari emissiyasi asosida qoshimcha resurslarni jalb etishda
ehtiyojning kuchayib borayotganidir.
Nihoyat, banklar uchun qimmatli qogozlarning samarali
tolov vositasi garov sifatidagi roli tobora osib borayotgani
katta ahamiyatga ega bolib, bu otish davrida, ayniqsa, dolzarbdir.
Qimmatli qogozlar bozorida banklarning faollashuviga sabab
bolgan eng muhim shart-sharoitlarga quyidagilarni kiritish mumkin:
• Ozbekistonda amal qilayotgan qonunchilik boyicha tijorat
banklari qimmatli qogozlar bilan har qanday turdagi operatsiya-
larni amalga oshirishda qatnashishiga yol qoyiladi;
• banklarning nisbatan barqaror moliyaviy ahvoli va bank
operatsiyalarining yuqori daromadliligi ularga bank xizmatlari-
ning yangi turlarini, xususan, qimmatli qogozlar bilan amalga
oshiriladigan kopgina operatsiyalarni ozlashtirishga katta mo-
liyaviy resurslarni ajratish uchun imkon beradi;
• banklarda mavjud bolgan texnik, axborot va kadrlar salo-
hiyati, shuba banklarining keng tarmogi va mijozlar bazasi ularni
qimmatli qogozlar bozorining eng qobiliyatli qatnashchilariga
aylantiradi, banklar bilan boshqa moliyaviy-iqtisodiy muassasalar
ortasidagi kuchayib borayotgan raqobat, kopgina ananaviy bank
xizmatlari (kreditlash, valuta-moliyaviy, agentlik operatsiyalari)ni
korsatishdan koriladigan foydaning pasayib borishi banklarning
oz faolligi diqqat markazini qimmatli qogozlar bozori sohasiga
kochirishga majbur qilmoqda.
«Investitsiya» sozi lotincha «invest» sozidan olingan bolib,
bu sozning aynan tarjimasi «qoyish», «yonaltirish», «solish»
degan manolarni anglatadi.
«Investitsiya» tushunchasining mazmuni 1998-yil 24-dekabrda
qabul qilingan Ozbekiston Respublikasining «Investitsion faoliyat
201
togrisida»gi Qonunida «Iqtisodiy va boshqa faoliyat obyektlariga
quyiladigan moddiy va boshqa nomoddiy nematlar va ularga bol-
gan huquqlar» sifatida tariflanadi.
Makroiqtisodiy darajada investitsiyalar deganda, ishlab chi-
qarish vositalarini takror ishlab chiqarishga, uy-joy fondini, tovar
zaxiralarini ostirish va shu kabilarga qilingan chiqimlarning bir
qismi, yani yangi ichki mahsulotning kapitalini ostirishga qa-
ratilgan va joriy davrda ishlatilmagan qismi tushuniladi.
Mikrodarajada va ishlab chiqarish nazariyasida investitsiyalar
deganda, yalpi kapitalni, shu jumladan ishlab chiqarish vositalari
va intellektual salohiyatni takror ishlab chiqarishni tashkil qilish
jarayoni nazarda tutiladi.
Yuqorida takidlab otilgan fikrlarni inobatga olgan holda
investitsiyaga quyidagicha tarif bersa maqsadga muvofiq boladi:
Investitsiya bu mablaglarning qiymatini saqlab qolish yoki
kopaytirish maqsadida ularni (har qanday instrumentga qoyish)
joylashtirish va daromad olishdir.
Investitsiyalar, aniqrogi bank investitsiyalarining turlarini ob-
yekt boyicha, muddati boyicha, qoyilmalar maqsadlari bo-
yicha tasniflash mumkin:
Obyekt boyicha:
a) qimmatli qogozlar;
b) paylar va ulush qoshib qatnashish;
d) kolleksiyalar va qimmatli metallar;
e) kochmas mulk va uzoq muddatli mulkiy huquqlar.
Muddati boyicha:
a) qisqa muddatli (1 yilgacha);
b) orta muddatli (1 yildan 5 yilgacha);
d) uzoq muddatli (5 yildan ortiq) investitsiyalar.
Qoyilmalar maqsadlari boyicha:
a) togridan togri investitsiyalar investitsiya obyektlarini
bevosita boshqarishni taminlashga qaratilgan boladi;
b) portfel investitsiyalar daromad olish maqsadida qimmatli
qogozlarning kursi oshishi hisobiga va dividend olish uchun qim-
matli qogozlar portfeliga va boshqa aktivlarga qoyilmalarni qoyish.
203
3. Abdullayeva Sh.Z., Safarova Z.B. Òijorat banklari moliyaviy
resurslarini boshqarish. Ò.: «IQTISOD-MOLIYA», 2008.
4. Xudoyberdiyev Z.Y., Xomitov K.Z. Bank menejmenti. Ò.:
«IQTISOD-MOLIYA», 2006.
5. Ëàâðóøèí Î.È. Áàíêîâñêîå äåëî: ñîâðåìåííàÿ ñèñòåìà êðå-
äèòîâàíèÿ. Ó÷åáíîå ïîñîáèå / Àôàíàñüåâà Î.Í., Êîðíèåíêî Ñ.Ë.,
ïîä ðåä. çàñë. äåÿòåëÿ íàóêè ÐÔ, ä.ý.í., ïðîô. Î.È. Ëàâðóøèíà. 2-å
èçä. Ì.: «ÊÍÎÐÓÑ», 2006.
6. Ñáîðíèê çàäà÷ ïî áàíêîâñêîìó äåëó: Áàíêîâñêèé ìåíåäæ-
ìåíò. Ó÷åáíîå ïîñîáèå / ïîä ðåä. Âàëåíöåâîé. Í.È.  2-õ ÷. ×. 2. 2-å
èçä., ïåðåðàá. è äîï. Ì.: «Ôèíàíñû è ñòàòèñòèêà», 2005.
7. Êîï÷èíñêèé Â.À., Óëèíè÷ À.Ñ. Ñèñòåìà óïðàâëåíèÿ ðåñóðñàìè
áàíêà. Ì.: «Ýêçàìåí», 2000.
204
13-bob. ÒIJORAÒ BANKLARI LIKVIDLILIGI VA UNI
BOSHQARISH
13.1. Òijorat banklari likvidliligini boshqarish nazariyalari
Òijorat banklari bajaradigan asosiy operatsiya turlari ularning
aktiv va passiv operatsiyalari bolib, u bank huquqiy va jismoniy
shaxslarning ehtiyojidan ortiqcha bolgan pul mablaglarini ozida
yigish va ularni pul mablaglari zarur bolgan mijozlar ortasida
togri va samarali joylashtirish asosida yuqoriroq foizlar olish yoli
bilan bankning umumiy daromadini taminlash va foyda olish
maqsadida investitsiya qilishni amalga oshirishdan iborat.
Naqd pullarga talab va tushumlarning noaniqligi holatida
operatsion faoliyatni yuritish uchun bankka likvid shaklidagi
mablaglar, aktivlar zarur boladi. Bu aktivlar risksiz yoki kichik
risk bilan naqd pulga tezda aylantirilishi mumkin bolgan
aktivlardir.
Shunday qilib, bank likvidliligi deb, oz aktivlarini naqd pul
sifatida ishlatish yoki ularning nominal qiymatini saqlab qolgan
holda tezda pul mablaglariga aylantirish yoli bilan mavjud mo-
liyaviy majburiyatlarni qoplay olish qobiliyatiga aytiladi.
Alohida olingan tijorat banki uchun zarur likvid mablaglar
miqdori umumiy qoyilmalar va kredit resurslariga talab
summasiga bogliq. Bu esa, oz navbatida, iqtisodiyot holatiga
(doimo bolib turadigan ozgarishlar, tasodifiylik, mavsumiylik)
bogliq.
Ularni qisqa bolsa-da, batafsilroq korib chiqaylik:
Iqtisodiyotni rivojlantirishni maqsadli yonaltirishga, ijobiy
ozgarishlarga erishishga Ozbekistonning hozirgi iqtisodiy holati,
bozor munosabatlariga otish munosabati bilan bank, moliya,
205
pul-kredit sohasidagi siyosatni mukammal ishlab chiqish va amalga
oshirish kiradi.
Mavsumiy ozgarishlarga, asosan, qishloq xojaligi faoliyati
bilan bogliq ozgarishlar kiradi. Qishloq xojaligi korxonalarining
faoliyatini olib borishida mavjud xususiyatlar joylardagi tijorat
banklarida kuz oylarida kop miqdorda jamgarmalar jalb qilishga
imkoniyat tugilsa, qish va bahor oylaridan boshlab bu korxona-
larda bankning kredit resurslariga talab ortadi.
Siklik (davriy) ozgarishlarga iqtisodiy fazalar bilan bogliq
ozgarishlar (rivojlanish, inqiroz, pasayish...) kiradi.
Uzoq muddatli tebranishlar bir necha iqtisodiy davrlarni oz
ichiga olib, istemol, jamgarish va investitsiyadagi siljishlarning
natijasi hisoblanadi.
Bank likvidliligiga bundan boshqa omillar ham tasir etadi.
Shuning uchun tijorat banklari faoliyatida hisob-kitob, rejalashtirish
va boshqarish bilan bogliq faoliyatlar bank ishining muhim yo-
nalishlaridandir.
Xulosa qilib aytganda, tijorat banki likvidliligi ozgarishiga qu-
yidagi asosiy omillar tasir etishini takidlash mumkin:
• qoyilmalarning oshishi yoki kamayishi hisobiga mablaglar-
ning oshishi yoki kamayishi;
• kredit yoki investitsiyalarning oshishi yoki kamayishi na-
tijasida bank mablaglarining ozgarishi;
• qoyilmalarning oshishi yoki kamayishi natijasida bank maj-
buriy rezervlarining ozgarishi;
• banklarda likvidlilik rezervining mavjudligi va boshqalar.
Bu omillar asosida bank likvidliligini boshqarish nazariyasi va
amaliyoti rivojlanib borgan.
Bank likvidliligini boshqarish nazariyasi. Likvidlilikni bosh-
qarish nazariyasi tijorat banklarining tashkil topishi va rivojla-
nishi bilan bir vaqtda paydo bolgan va rivojlanib borgan. Dast-
lab bank likvidliligi muomalasida ikkita nazariy yondashuv mav-
jud bolgan.
Birinchi yondashuv boyicha bank aktivlari miqdori, tuzilishi
va muddatlari passivlari tuzilishi bilan mos tushishi lozim edi. Bu
206
esa tijorat banklari tomonidan oz likvid mablaglaridan faol
foydalanishiga imkon bermas edi. Bu nazariya asosida bankning oltin
qoidasi ishlab chiqilgan edi. Unga kora bankning talablari miqdori
va muddati uning majburiyatlari miqdori va muddatiga teng bolishi
zarur edi.
Ikkinchi yondashuvda esa aktiv va passivlarning real hayotga
mos kelmasligi asos qilib olingandi. Chunki, katta eng mustahkam
va yirik bank ham moliya-kredit siyosatidagi ozgarishlar, iqtisodiy
krizislar va boshqa ozgarishlardan kafolatlanmagandir. Bunday
ozgarishlar, ayniqsa, bozor iqtisodiyotiga otish yolidan borayot-
gan davlatlarga xosdir.
Korsatib otilgan va boshqa qiyinchliklarni bartaraf qilish va
malum miqdordagi bank likvidliligini taminlash bank rahba-
riyatining oldida turgan eng muhim vazifalardan hisoblanadi. Buni
taminlash zaruriyati balans tuzilmasini boshqarish, yani tijorat
banklari aktivlari va passivlarini samarali boshqarishni keltirib
chiqaradi.
Evolutsion ozgarishlar natijasida likvidlilik muammosiga ik-
kinchi yondashuv ikki asosiy yonalish boyicha rivojlana borgan.
Bu nazariya tijorat banklarining aktivlari va passivlarini boshqarish
nazariyalaridir.
Aktivlarni boshqarish nazariyasi. Bu nazariya ikkita uslubiy
tasdiqqa asoslanadi:
Birinchisi tijorat banki mablaglarini qisqa muddatli ssuda-
larga berganda (vaqtida tolanadigan) likvidliligi saqlanadi. Bu
qoida bazi bir garb davlatlari qonunlarida oz aksini topsa ham,
faqatgina normal rivojlanuvchi iqtisodiyotda togridir, lekin iq-
tisodiy amaliyotda bu yonalish «ikkinchi darajali rezervlar» no-
mini olgan.
Ikkinchi agar kreditni tolash grafigining asosi qilib mi-
jozning kelgusi davrda oladigan daromadlarining tushish grafigi
olinsa, tijorat banki likvidliligini rejalashtirish mumkin. Demak,
bank likvidliligiga kredit va investitsiyalarning tolash muddatini,
tarkibini ozgartirish orqali tasir etish mumkin. Amaliyotda bu
qoida investitsiya portfelini pogonali boshqarishda oz aksini topgan.
207
Daromad va xarajatlarni boshqarishda samarali pogonali bosh-
qarish nazariyotda diversifikatsiya qilish nomini olgan.
Passivlarni boshqarish nazariyasi. U quyidagi qoidalarga
asoslanadi:
Birinchisi tijorat banklarining likvidliligi muammosini hal
qilishga kapital bozoridan pul mablaglarini jalb etish orqali eri-
shish mumkin. Bu qoida garb davlatlari amaliyotida oz tasdigini
va amaliy qollanmasini topgan.
Ikkinchisi tijorat banki oz likvidliligini Federal Rezerv
Òizimi, bank-korrespondent, yevrovaluta bozoridagi ssudalarga
murojaat etish yoli bilan taminlashi mumkin.
Òijorat banklari likvidlilik nazariyalarini amaliyotda qolla-
yotganda, aktiv va passivlarni boshqarganda doimo daromadlilik,
likvidlilik va tolovlilik ortasidagi muvozanatni saqlashlari lozim.
Likvidlilikni taminlay olmagan banklar tolovga layoqatsiz
bolib qolishlari, natijada esa bankrotga uchrashlari mumkin. Shu-
ning uchun ham tijorat banklari likvidliligini boshqarish muam-
mosi jahon bank ishi amaliyotida birinchi orinda turadigan muam-
molardandir.
Likvid mablaglarga bolgan ehtiyoj bank ssudalari va de-
pozitlarining xarakteri bilan belgilanadi. Ssuda tanlovi pul mab-
laglari miqdoriga ham bogliq. Oz navbatida depozitlarni jalb etish
bankning investitsion imkoniyatlariga bogliq. Bu omillarning
hammasi tijorat banki portfelini boshqarish deb ataluvchi ozaro
bogliq va yagona tijorat banklari likvidliliklarini boshqarish stra-
tegiyasida oz aksini topgan.
13.2. Bank balansi likvidliligi va uning mohiyati
Òijorat banklari paydo bolishi bilan ularning likvidliligini
davlat tomonidan boshqarish muammosi yuzaga keldi. Chunki bank
tizimidagi nolikvidlilik makroiqtisodiy siyosatning barqarorligini
taminlashga salbiy tasir korsatadi. Bozor munosabatlariga otish
sharoitida muammoning dolzarbligi yanada oshadi, chunki otka-
zilayotgan islohotlar muvaffaqiyatining bosh omillaridan biri bank
tizimining ishonchli faoliyat korsatishidir.
208
Malumki, tijorat banklari kundalik faoliyatlarida quyidagi ozaro
bogliq muammolarni hal etib borishlari lozim:
a) oz operatsiyalarining foydaliligiga erishish;
b) likvidlilikning zarur darajasini saqlab turish;
d) tolovga layoqatlilikning zarur darajasini saqlab turish.
Biroq shuni qayd etish zarurki, bankning daromadliligi va
likvidliligi teskari mutanosib korsatkichlardir. Yuqori likvidlilikni
taminlash bankning yuqori daromadliligiga erishishga qarama-
qarshi, chunki likvid aktivlar nolikvidlarga nisbatan kam foiz kel-
tiradi. Boshqa tomondan eng kop foydaga erishish yolida faol
siyosat olib borayotgan banklar likvidlik aktivlarini ruxsat etilgan
eng kichik darajada saqlab turishga harakat qiladilar. Likvidlilik va
daromadlilik ortasidagi bunday boglanish bank siyosati nomuvofiq
olib borilgan taqdirda, yuqori likvidlilik holatida bankning no-
rentabelliligi yoki likvidlilikning juda past darajasidir. Bu hol bankni
yuqori daromad olishiga olib kelishi va uning bankrotligini ham
keltirib chiqarishi mumkin. Demak, likvidlilik va foydalilikni op-
timal boglab shakllantirish uchun banklar ushbu korsatkichlarni
birgalikda tahlil qilib borishlari lozim.
Òijorat banklari paydo bolishi bilan ularning likvidliligini davlat
tomonidan boshqarish muammosi yuzaga keldi. Chunki bank
tizimidagi nolikvidlilik makroiqtisodiy siyosatning barqarorligini
taminlashga salbiy tasir korsatadi. Bozor munosabatlariga otish
sharoitida muammoning dolzarbligi yanada oshadi, chunki ot-
kazilayotgan islohotlar muvaffaqiyatining bosh omillaridan biri
bank tizimining ishonchli faoliyat korsatishidir.
Òolov qobiliyati birmuncha kengroq bolib, u faqatgina
aktivlarni tezda pulga aylantirish imkoniyatlarini emas, balki tijorat
bankining oz kreditorlari-omonatchilari, banklar va davlat oldidagi
kredit va boshqa pul xarakteridagi operatsiyalaridan kelib chiqadigan
oz tolov majburiyatlarini oz vaqtida va tolaligicha bajarish qobi-
liyatini ham oz ichiga oladi. Shunday qilib, likvidlilik tolov qobi-
liyatining zarur va majburiy sharti sifatida maydonga chiqadi. Uning
bajarilishi ustidan nazoratni faqatgina yuridik yoki jismoniy shaxs-
ning ozigina emas, balki muayyan tashqi nazorat organi ham oladi.
209
Òijorat bankining likvidliligi uning passiv boyicha pul shak-
lidagi oz majburiyatlarini oz vaqtida bajarilishini taminlash qo-
biliyatidir. Bankning likvidliligi bank balansining aktiv va passiv-
larini balanslashtirilganlik darajasi, bank tomonidan joylashtiril-
gan aktivlar va jalb qilingan passivlarning muddati boyicha ozaro
moslik darajasi bilan belgilanadi.
Bank likvidliligining meyorlari, odatda, balans aktivlarining
turli moddalarini passivlarning jami summasiga yoki malum
moddalariga, yoki aksincha passivlarning aktivlarga bolgan nisbati
sifatida ornatiladi.
Bankning tolov qobiliyatiga uning oz majburiyatlari boyicha
zarur summada javob bera olish qobiliyati deb tarif beriladi.
Oqim sifatida likvidlilik muayyan muddat uchun yoki kelgusi
davr uchun baholanadi. Bunda likvidlilik zaxira nuqtai nazaridan
juda tor yondashuv deb baholanadi. Likvidlilikni oqim sifatida
korib chiqish jarayonida kamroq likvidlilikka ega aktivlarni kop-
roq likvidlilikka ega bolgan aktivlarga aylanishini taminlash im-
koniyatlariga, shuningdek, qoshimcha mablaglarni, shu jum-
ladan qarz mablaglarni jalb qilishga alohida etibor beriladi. Shun-
day qilib likvidlilikni faqatgina oqim sifatida baholash emas, balki
likvidlilikni prognoz sifatida baholash ham muhim ahamiyatga ega
boladi.
Tijorat banklarining tolovga layoqatliligi va likvidliligiga bir
qator omillar tasir korsatadi (13.1-chizma).
Ozining lahzali likvidliligini taminlash uchun yetarli likvid
aktivlari zaxiralariga ega bolgan bank vaqt otishi bilan, yani
majburiyatlar oqimining likvid aktivlariga joylashtirilgan qo-
yilmalar transformatsiya oqimidan ortib ketishi oqibatida oz
likvidliligini yoqotishi mumkin. Likvidlilik prognozni baholash
muammoli masala hisoblanadi, chunki u bankning aktiv opera-
tsiyalari xavf-xatari (riski)ni baholash bilan bogliq. Ozbekiston
amaliyotida bu maqsad uchun Ozbekiston Respublikasi Markaziy
banki tomonidan chiqarilgan bank nazorati boyicha meyoriy
hujjatlarga asosan tijorat banklari tomonidan hisoblanadigan
iqtisodiy meyorlar xizmat qiladi.
210
1
Ïàíîâà Ë. Ëèêâèäíîñòü è ïëàòåæåñïîñîáíîñòü êîììåð÷åñêèõ áàíêîâ.
Ì.: «Ô è Ñ». 2002.
13.1-chizma. Bankning tolovga layoqatliligi va likvidliligiga
tasir qiluvchi omillar
1
.
Mamlakatdagi yoki hududdagi
siyosiy holat
Pul bozori
Mamlakatdagi yoki hududdagi
iqtisodiy holat
Qonunchilikning
zamonaviyligi
Hamkor banklarning
ishonchliligi
Bank mijozlarining
ishonchliligi
Bankning tolovga
layoqatliligi
Bankning balansi
likvidliligi
Bankning ichki siyosati:
filiallar tashkil
qilinishi
Bankning tashqi siyosati:
bank xizmatlarining
xilma-xilligi
Bank kadrlarining
malaka darajasi
Oz sarmoyasi bilan
taminlanganligi
Menejment darajasi
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
211
13.3. Bank likvidliligini aniqlash korsatkichlari
Banklar likvidlilikni taminlash zaruratini tushunib olishlari
va tegishli siyosat yurgizishlari maqsadga muvofiq boladi. Shu
nuqtayi nazardan biz «bank likvidliligi» nima ekanligini anglab
olishimiz lozim. Likvidlilik atamasi (lotincha liquidus oquvchan
suyuqlik) sotish, aktivlarni pul mablaglariga aylantirishning amalga
oshirilishini, yani bankning Markaziy bank yoki vakil banklar-
dan naqd pul mablaglarini oqilona narxda sotib olish, likvid
aktivlarini sotish imkoniyati va hokazolarni anglatadi.
Kopincha bank likvidliligi va bankning tolovga layoqatliligi
atamalarida adashtirish hollari uchraydi. Òolovga layoqatlilik
likvidlilikka nisbatan kengroq tushuncha bolib, bank zarur mud-
datlarda kreditorlar-omonatchilar, banklar, davlat oldidagi maj-
buriyatlarini tola summada bajara olish layoqatini bildiradi.
Amalda aynan nolikvidlilik banklar tolovga layoqatsizligining
asosiy sababi bolib, ularni bankrotlikka va bank tizimining be-
qarorligiga olib keladi.
Bundan kelib chiquvchi qonuniyat shuki, bankning barqaror
faoliyat yuritishida likvidlilik birinchi omil, tolovga layoqatlilik
ikkinchi omil hisoblanadi. Boshqacha aytganda, likvidlilik bank fao-
liyatining asosiy xususiyati bolib, uning ishonchliligini korsatadi.
Òijorat bankining likvidliligi uning balans tuzilmasi boyicha
belgilanib, unda aktivlar passivga doir muddatli majburiyatlarni
qoplash uchun oz qiymatini tushirmagan holda yoqotishlarsiz
pul mablaglariga aylantirilishi lozim.
Bank likvidliligini tahlil qilish masalasi bank nazorati boyicha
Bazel bitimida, ayniqsa, chuqur korib chiqilgan. Ushbu bitimga
muvofiq, likvidlilikni tahlil qilish bankning oz majburiyatlarini
muddatida va zarar kormagan holda bajarish zaruratini yuzaga
keltiradi. Majburiyat bajarilmagan taqdirda bank oz obrosini yo-
qotadi va bu ham bankni bankrotlikka olib kelishi mumkin. Lik-
vidlilikni taminlashning eng oddiy usuli bankning bir qism
aktivlarini likvid shaklida, masalan, naqd pul, Markaziy bank va
boshqa banklardagi vakillik hisob varagidagi qoldiqlar, davlat qisqa
muddatli obligatsiyalari (DQMO) shaklida saqlash hisoblanadi.
212
Banklar likvidliligining ozgarishiga tasir qiluvchi omillarni
hisobga olgan holda likvid aktivlarining zarur miqdorini belgilab
olishlari lozim. Mazkur omillarga quyidagilar kiradi:
1) omonatlarning kopayishi yoki kamayishiga kora mablag-
larga ega bolish yoki ularni yoqotish; bank jalb qilingan mab-
laglar boyicha majburiyatlarni yaqinda bajarishi lozim, bu
omonatlar va boshqa passivlarning muddatlari bilan bogliq hamda
bankda qoladigan depozitlar miqdorini (asosiy depozitlar) hisob
varaqdan olinadigan yoki darhol tolanadigan depozitlar va boshqa
passivlar («uchuvchan mablaglar») bilan qiyoslagan holda tahlil
qilishni kozda tutadi;
2) omonatlar summasining osishi yoki qisqarishiga muvofiq
majburiy zaxiralar meyoriy miqdorining kopayishi yoki kama-
yishi ham likvidlilikka bevosita tasir korsatadi, chunki majburiy
zaxiralar meyorini bajarishga yonaltirilgan mablaglar likvid
aktivlarning asosiy shakllaridan biri hisoblanadi;
3) ssudalar va investitsiyalar summasining oshishi yoki ka-
mayishiga kora mablaglar oqib kopayishi yoki pasayishi; ushbu
omilning tasiri shundan iboratki, ssudalar va investitsiyalar miq-
dorining har bir oshishi likvid aktivlar ulushini kamaytiradi,
chunki investitsiyalar uzoq muddatga asoslangan.
Respublikamizda tijorat banklari likvidliligi va tolov qobiliyatini
boshqarishning asosiy usuli ular tomonidan Ozbekiston Respub-
likasi Markaziy banki ornatgan iqtisodiy meyorlarga rioya etish
hisoblanadi.
Òijorat banklarining barqarorlik darajasini ekzogen va endogen
omillar orqali aniqlanadi. Banklarning keng kolamda bankrotlikka
uchrashi ekzogen omillarga togri keladi. Bu mamlakat yoki
hududdagi siyosiy holat, umumiqtisodiy holat, moliya bozoridagi
ahvol, hamkor banklarning ishonchliligi, bank mijozlarining
ishonchliligi. Agarda ekzogen omillarning tasiri barqaror bolsa,
u holda bankning holati endogen omillarda aniqlanadi. Bular: bank
strategiyasi, oz kapital mablaglari bilan taminlanganligi, kadrlar
malakasining darajasi, menejment darajasi va uning ichki siyosati.
Òijorat banklarining moliyaviy barqarorligiga tasir korsatuvchi
alohida omillar tasir darajasining ozgarishi. Risk darajasi foiz-
213
larda shunday aniqlanadiki, bunda riskning umumiy summasi
100% ga teng bolsin. Misol uchun, siyosiy nobarqarorlikning bank-
rotlikka tasiri 40%, ijtimoiy-iqtisodiy nobarqarorlik 35%, moliya
bozorining holati 20%, endogen omillarning tasiri 5%. Òad-
qiqotning shu yosinda qoyilishidan, biz bankrotlikni keltirib chiqa-
ruvchi har bir omilning aniq tasir darajasini bilib olamiz. Siyosiy
barqarorlikning hukm surishi bank xizmat korsatish bozori-
ning rivojlanishida muhim va samarali shart-sharoit hisoblanadi.
Oz kapitalining juda past malaka bilan boshqarilishi tijorat
banklarining bankrotligini keltirib chiqaruvchi eng keng tarqalgan
sabablardan biri deb hisoblaymiz.
Oz kapitalini shakllantirish manbalari: aksiya chiqarish, undi-
rilmagan qarzlarni qoplash uchun zaxiralarni oshirish, bank foy-
dasidan oqilona foydalanish va bankning balansdan tashqari faoliyati.
Bankning moliyaviy ahvolini tuzatish va uning iqtisodiy bar-
qarorligini yaxshilash uchun quyidagi tadbirlarni amalga oshirish
lozim deb hisoblaymiz:
1. Bank sarmoyadorlari imkoniyatlarini korib chiqish va yil
oxiriga qadar bankning ustav kapitalini elon qilingan miqdorga
yetkazishni taminlash.
2. Muddati otgan qarzlarni qaytarish uchun tegishli tadbir
asosida choralar korish va qaytishi mavhum bolgan kreditlar
uchun zaxiralarni belgilangan meyorga yetkazilishini taminlash.
3. Bank aktivlari daromad keltirmaydigan qismini kamaytirish
va, oz navbatida, daromadlilik imkoniyatini oshirish uchun aktiv
mablaglarni, asosan, tavakkalchilik darajasi kam bolgan DQMO
bozoriga yonaltirish.
4. Bank bolimlarini tashkil etish va binolarini qurish boyicha
amalga oshirilgan kapital xarajatlarni bankning norentabel bo-
limlarining bino va inshootlarini bankning asosiy faoliyatida mu-
him bolmagan vositalarni sotish orqali qoplash.
5. Bank ssudalari boyicha muddati otgan foizlarni toliq qay-
tarib olib, shu summani bankning muddatsiz depozitlardagi majbu-
riyatlarga ishlatish uchun bankning vakillik varaqasida saqlab turish.
6. Bank mamuriyatiga, transportga, ish haqi va shu bilan bir-
galikda unga tenglashtirilgan xarajatlarni bank daromadliligiga
bogliq ravishda hisoblash.
214
7. Bankning aktivlarini marketing tadqiqotlariga bogliq ravishda
taqsimlashni yolga qoyish.
Xulosa qilib shuni korsatishimiz mumkinki, banklarning
bankrotlikka uchrashi quyidagi eng asosiy holatlarda roy berishi
mumkin: ssudalarning qaytmasligi va boshqa aktivlar qiymati-
ning yoqotilishi, likvid mablaglarning minimum darajadaligi va
asosiy faoliyatdan koriladigan zararlar, shuningdek, ushbu za-
rarlarni omonatchilar va mijozlar mablaglari hisobidan qop-
lash. Bundan tashqari, bank majburiyatlarining aktivlarga nisbatan
ortib ketishi, qimmatli qogozlar qiymatining tushib ketishi. Bunga
misol, 19301933-yillardagi dunyo mamlakatlarida tijorat bank-
larining yoppasiga bankrotlikka uchrashining asosiy sabablaridan
biri bank obligatsiyalari bozor narxining keskin tushib ketishi va
buning natijasida aholining oz omonatlarini qaytarib olishi
bolgan. Bunday vaziyat bank krizisi yoki sarosimalik deb ataladi.
Banklar likvidliligining ozgarishiga tasir qiluvchi omillarni
hisobga olgan holda likvidli aktivlarga zarur miqdorini belgilab
olishlari shart. Mazkur omillarga quyidagilar kiradi:
1) omonatchilarning kopayishi yoki kamayishiga kora mab-
laglarga ega bolish yoki ularni yoqotish bank jalb qilingan mab-
laglar boyicha majburiyatlarni yaqin muddatlarda bajarishi lo-
zim, bu omonatlar va boshqa passivlarning muddatlari bilan bogliq
hamda bankda qoladigan depozitlar miqdorini (asosiy deponent-
lar) hisob varaqdan olinadigan yoki darhol tolanadigan depozitlar
va boshqa passivlar bilan qiyoslangan holda tahlil qilish kerak;
2) omonatlar summasining osishi yoki qisqarishiga muvofiq
majburiy zaxiralar meyoriy miqdorining kopayishi yoki kama-
yishi ham likvidlilikka bevosita tasir korsatadi;
3) ssudalar va investitsiyalar summasining oshishi yoki ka-
mayishiga kora mablaglar oqib kelishining kopayishi yoki pa-
sayishi. Ushbu omilning tasiri shundan iboratki, investitsiyalar
miqdorining oshishi likvidli aktivlar ulushini kamaytiradi, chunki
investitsiyalar uzoq muddatga asoslangan.
Respublikamizda tijorat banklari likvidliligi va tolov qobiliyatini
boshqarishning asosiy usuli ular tomonidan Ozbekiston Respublikasi
Markaziy banki ornatgan iqtisodiy meyorlarga rioya etish hisoblanadi.
215
13.4. Bankning likvidli zaxiralarini boshqarish strategiyasi
Likvidlilik bank portfelini, yani aktivlar va passivlarni bosh-
qarishga bogliq bolib, u banklar faoliyatining barqarorligi va
ishonchliligini taminlovchi likvidlilik, foydalilik va tolovga layo-
qatlilikka erishishni kozda tutadi. Portfelni boshqarish tavvakkal-
chilik darajasini hisobga olgan holda doimiy ravishda muvozanat-
lash zarurati bilan bogliq. Shu manoda aktivlarni tavakkalchilik
darajasi boyicha tasniflashning ahamiyati katta. Ozbekistonda tijorat
banklarining likvidliligini baholash uchun aktivlar, bank qoyilma-
lari va ular qiymatining bir qismi yoqotilishi tavakkalchiligi
darajasiga kora tortta guruhga bolinadi. Yuqorida bayon qilin-
ganlardan kelib chiqib va aktiv operatsiyalar tavakkalchiligi omi-
lini hisobga olgan holda shuni qayd etish zarurki, I guruh aktivlari
birlamchi zaxira bank aktivlariga kiradi. Birlamchi zaxiralarni
boshqarish ularni bankning qarz majburiyatlarini oz muddatida
ijro etish uchun yetarli bolgan miqdorda saqlab turishdan iborat.
Keyingi guruh aktivlarining tavakkalchilik darajasi kichik va
kam daromadli, biroq ularning likvidlilik darajasi yetarli darajada
yuqori va ozgina kechikish bilan hamda oz qiymatini ozgina
yoqotgan holda pul mablaglariga aylantirilishi mumkin. Ushbu
guruh aktivlarining vazifasi majburiy zaxiralar darajasi pasayganda
birlamchi zaxiralarni toldirish manbayi bolib xizmat qilishidir.
III guruhga yuqori daromadli, shuningdek, tavakkalchiligi
katta va kam likvidli aktivlar kiradi. Oxirgi guruh kichik, biroq eng
daromadli aktivlardir. Bank bosh binolarni ijaraga berish yoki as-
bob-uskunalarni sotishdan daromad olishi mumkin. Likvidlilikni
sifatli baholash, bankning moliyaviy ahvolini tahlil va nazorat
qilish uchun koeffitsiyentlar uslubidan foydalaniladi. U deyarli
barcha davlatlarda qollaniladi, biroq meyoriy qiymatlari turlicha
bolishi mumkin. Bank nazorati boyicha Bazel qomitasi likvidli-
likni tahlil qilishning quyidagi tamoyillarini taklif etadi. Ularga
muvofiq likvidlilikning oltita koeffitsiyentlari mavjud. Dastlabki
ikki koeffitsiyent Markaziy bank talablari bajarilishini nazorat qi-
lish uchun, qolgan torttasi likvidlilik bilan bogliq ahvolning
yonalishlarini tahlil etish uchun hisob-kitob qilinadi.
216
1. Naqd pul zaxiralariga doir talablarga rioya qilish koeffi-
tsiyenti. Bazel bitimi maxrajda likvidlilikning zarur darajasini,
suratda esa bankning muayyan sanadagi naqd pul zaxiralarini
korsatishni taklif etadi. Agar ushbu koeffitsiyent qiymati birga
teng bolsa, Markaziy bank talablari qatiy bajarilayotgan boladi.
Agar korsatkich birdan kam bolsa, bankda likvidlilikning yetish-
masligi yoki teskari vaziyat bolishi mumkin.
2. Likvid aktivlarga doir talablarga rioya qilish koeffitsiyenti.
Uning maxrajida likvidlilikning talab etiladigan darajasini qo-
yish, suratda esa likvid aktivlarning muayyan sanadagi amaliy miq-
dorini korsatish zarur. Òushuntirish oldingi koeffitsiyentdagi kabi.
3. Kreditlar-depozitlar. Mazkur koeffitsiyent likvidlilik bilan
bogliq ishlarning ahvolini korsatadi va uning kichik qiymati lik-
vidlilik yetarli darajada ekanligidan dalolat beradi.
4. Aylanma mablaglar/aktivlar.
5. Aylanma mablaglar/depozitlar.
6. Aylanma mablaglar/depozitlar+qarz mablaglari.
4-koeffitsiyent bankning barcha aktivlaridagi likvid aktivlar
ulushini korsatadi. Keyingi koeffitsiyent likvid aktivlari bilan qop-
langan depozitlar ulushini aniqlaydi. 6-koeffitsiyent aylanma mab-
laglarning depozitlar va qarz mablaglariga nisbatini korsatadi.
Mazkur uch koeffitsiyent muayyan sanadagi likvidlilikni aniq-
laydi. Ularning qiymati qancha katta bolsa, banklardagi likvidlilik
darajasi shuncha yuqori boladi. Likvidlilik koeffitsiyentlari tahlil
maqsadiga kora farqlanishi mumkin. Iqtisodiy adabiyotlarda lik-
vidlilikning quyidagi umumiy formulasi beriladi:
Likvidlilik koeffitsiyenti = Likvid aktivlar / Jalb etilgan mablaglar
Ushbu koeffitsiyentni muddatlar boyicha bolib chiqish mum-
kin, masalan, qisqa muddatli likvidlilik koeffitsiyenti (QMK) va
orta muddatli koeffitsiyenti (OMK):
QMK = (Kassa+Nostro h/v boyicha qoldiqlar + DQMO) /
(Joriy va jamgarma h/v + Qisqa muddatli depozitlar)
OMK = (Qoplash muddati 1 dan 5 yilgacha bolgan qimmatli
qogozlar va ssudalar) / (Qoplash muddati 1 dan 5 yilgacha
bolgan depozitlar va zayomlar)
217
Bankning qisqa muddatli majburiyatlarini qoplash uchun likvid
mablaglar bilan taminlanganlik darajasini baholash maqsadida
likvidlilikning quyidagi koeffitsiyentlaridan ham foydalaniladi:
K
1
= (Kassa + Vakillik hisob varaqlaridagi mablaglar + DQMO)
/ Qisqa muddatli depozitlar
K
2
= (Qisqa muddatli likvid aktivlar + Orta muddatli qimmatli
qogozlar) / Qisqa muddatli omonatlar
K
3
= (Qisqa muddatli likvid aktivlar + Orta muddatli qimmatli
qogozlar + Uzoq muddatli qimmatli qogozlar + Immobilizatsiya)
/ Qisqa muddatli jalb qilingan mablaglar
K
1
formulasini tahlil qilgan holda qayd etish zarurki, ushbu
korsatkichning maqbul qiymati 11,5 doirasida bolishi lozim.
Agar ushbu koeffitsiyent 1,5 dan yuqori bolsa, demak bankda
aktivlar nomuvofiq taqsimlanmoqda, bu esa bank moliyaviy fao-
liyatining kam rentabelliligiga olib keladi. Agar koeffitsiyent 1 dan
kichik bolsa bankning likvidlilik darajasi kichik ekanligidan dalo-
lat beradi. Bunday holatda DQMO va orta muddatli qimmatli
qogozlarni sotib likvidlilik yetishmasligini qoplash mumkin.
Ozbekistonda banklarning likvidlilik korsatkichlari. Ozbekis-
ton Respublikasi Markaziy bankining «Òijorat banklari faoliyatini
tartibiga solish togrisida»gi 10-sonli Qoidasiga asosan likvidlilikni
tahlil qilishning asosiy maqsadlari quyidagilar hisoblanadi:
• likvidlilik koeffitsiyentlari tizimini togri hisoblashni tartibga
solish;
• bank likvidliligidagi ijobiy va salbiy yonalishlarni aniqlash;
• salbiy yonalishlarni keltirib chiqaruvchi omillarni aniqlash;
• bank likvidliligining ahvoli togrisida xulosa chiqarish;
• bank likvidliligini tahlil qilish natijalari asosida bankka tav-
siyalar tayyorlash.
Mazkur qoidaga muvofiq, lahzalik, joriy va qisqa muddatli
likvidlilik korsatkichkichlari meyoriy hisoblanadi. Likvidlilik
bankning majburiyatlarga doir tolovlarni bajarish talablarini oz
vaqtida va toliq bajarish layoqati hamda mijozlarining kreditga
bolgan ehtiyojini qondirishga tayyorgarligi asosida baholanishi
mumkin. Bank likvidliligi quyidagilar qoplanishini taminlashi lozim:
218
• depozitlarning olinishi;
• aktivlar va majburiyatlarni qoplash muddatlari ortasidagi farqlar;
• pul bozorlarining ozgarishlari;
• rejalashtirilmagan xarajatlar.
Har bir aktiv va majburiyat uchun eng kichik muddat bel-
gilanib, u shu muddat ichida qoplanishi lozim. Respublikamiz ti-
jorat banklarining likvidliligi buxgalterlik balansi asosida koeffi-
tsiyentlar uslubi yordamida hisoblanadi va nafaqat ularning fao-
liyatini Markaziy bank nazorat qilishi uchun, balki tijorat bank-
larining ichki auditi uchun ham xizmat qiladi. Bundan foyda-
laniladigan koeffisiyenlarni korib chiqamiz.
1. Joriy likvidlilik koeffitsiyenti yuqori likvid aktivlarning ta-
lab qilib olinadigan va 30 kunlik muddatli majburiyatlar sum-
masiga nisbatini tavsiflaydi hamda bank omonatchilarning mab-
laglari jalb etilayotgan muddatlar va ushbu mablaglar aktiv
operatsiyalarda joylashtiriladigan muddatlar ortasidagi qatiy
muvofiqlikka rioya qilishi lozimligini anglatadi.
Joriy likvidlilik koeffitsiyenti. Yuqori likvid aktivlar va bankning
qoplash muddati 30 kunlik qoyilmalari: 30 kunlik muddatgacha
bolgan talab qilib olinadigan majburiyatlar.
Ozbekistonda ushbu korsatkichning yol qoyilishi mumkin
bolgan darajasi 0,3. Joriy likvidlilik koeffitsiyenti quyidagi hol-
larda yaxshilanishi mumkin:
a) talab qilib olguncha majburiyatlarni bir oydan ortiq muddatli
depozitlarga qayta rasmiylashtirish orqali kamaytirilganda;
b) likvid aktivlar osishining ilgarilab ketuvchi suratlari hisobidan;
d) yuqori likvid davlat qimmatli qogozlarini sotib olish orqali
va h.k.
2. Lahzalik likvidlilik korsatkichi (Ll.k) bank yuqori likvid
aktivlarining majburiyatlar summasiga nisbati sifatida hisoblanadi:
Ll.k. = Bankning pul shaklidagi aktivlari /Òalab qilib
olguncha majburiyatlar
Bu koeffitsiyent bankning omonatchilar oldidagi majburiyatlarini
berilgan paytda bajarish layoqatini korsatadi. Ushbu korsatkichning
yol qoyilishi mumkin bolgan eng kichik qiymati 0,25 miqdorda
220
xalqaro andozalarga mos ravishda takomillashtirish hamda ti-
jorat banklarining moliyaviy holatiga real baho berishni 1997-yil
22-avgustda tasdiqlangan «Òijorat banklari faoliyatini tartibga
solish togrisida»gi 10-sonli Qoida boyicha olib boradi. Bu qoidaga
asosan respublika tijorat banklari faoliyatini baholashning quyi-
dagi iqtisodiy meyorlari tasdiqlandi va ular barcha banklar to-
monidan bajarilishi shart deb belgilab berildi. Bular:
• bank kapitalining yetarliligi;
• bank kapitalining uning majburiyatlariga nisbati;
• bankning likvidlilik korsatkichlari;
• bir qarz oluvchiga togri keladigan maksimal risk hajmi;
• yirik kreditlar boyicha maksimal risk hajmi;
• bir kreditorga (jamgarmachiga) togri keladigan maksimal
risk hajmi;
• qimmatbaho qogozlar bilan operatsiyalarda bankning oz
mablaglaridan foydalanish darajasi;
• insayderlar bilan ish olib borish meyorlari.
1. Bank kapitalining yetarlik koeffitsiyenti (M
1
) bank kapita-
lining oz aktivlari boyicha riskni hisobga olgan holda ortacha
tortilgan summasiga nisbati bilan aniqlanadi:
M
1
=K/A
r
,
bu yerda: M
1
bank kapitali yetarlilik koeffitsiyenti; K bank
kapitali; A
r
risklarni hisobga olgan holda ortacha tortilgan
aktivlar miqdori.
Bank kapitali ikki asosiy qismdan iborat bolib, bular «asosiy
kapital» va «qoshimcha kapital» deb ataladi. Bankning asosiy kapi-
tali uning umumiy kapitalining 50 foizidan kam bolmasligi lozim.
Bank aktivlari ozining risklilik darajasiga qarab 4 asosiy gu-
ruhga bolinadi. Birinchi guruhga riskdan holi bolgan aktivlar ki-
radi. Ikkinchi guruh bu minimal riskli aktivlar, uchinchi gu-
ruhga yuqori riskli aktivlar va nihoyat tortinchi guruhga mak-
simal riskka ega bolgan aktivlar kiradi. Bu koeffitsiyentning mi-
nimal miqdori 0,08 ga teng bolmogi kerak.
2. Bank kapitalining uning majburiyatlariga nisbati:
M
2
= K/M,
221
bu yerda: M
2
bank kapitalining dastlabki likvidliligi koeffitsiyenti;
K bank kapitali; M bank majburiyatlari.
Bu normativ bankning boshlangich likvidliligini ifodalaydi.
U bank majburiyatlarining oz kapitali tomonidan taminlan-
ganligini ifodalaydi. M
2
qanchalik yuqori bolsa, likvidlilik (bosh-
langich) shunchalik yuqori.
Bank faoliyatining iqtisodiy meyorlaridan keyingisi bankning
likvidliligi hisoblanadi. Bankning likvidliligi uning oz majburiyat-
lari boyicha tolovlarni oz vaqtida va toliq bajaradigan hamda
mijozlarning kreditga bolgan ehtiyojini oz vaqtida qondira ola-
digan qobiliyatini bildiradi.
Bankning likvidliligi quyidagi talablarni qondiradigan darajada
bolishi zarur:
• olinadigai depozitlarni;
• aktivlar bilan majburiyatlarni tolashda mavjud bolgan farqni;
• pul oqimlaridagi tebranishlarni;
• rejalashtirilmagan boshqa xarajatlarni.
3. Banklar uchun quyidagi likvidlilik korsatkichlari ornatiladi.
A. Lahzalik likvidlilik koeffitsiyenti. Bu koeffitsiyent bank-
ning yuqori likvid mablaglarining (bular bankning xazinasidagi
naqd pul mablaglari va vakillik hisob varagidagi mablaglar) joriy
majburiyatlarga nisbati sifatida aniqlanadi va u bankning joriy
tolovlarni tezkorlik bilan amalga oshira olish qobiliyatini kor-
satadi. Bankning joriy majburiyatlariga talab qilib olingunga qadar
bolgan depozitlar boyicha majburiyatlar, yaqin orada tolanishi
lozim bolgan boshqa banklardan olingan kreditlar boyicha
majburiyatlar va boshqalar kiradi. Shunday qilib,
M
3
= LA /JM,
bu yerda: LA bankning pul shaklidagi aktivlari; JM bankning
talab qilib olingunga qadar bolgan varaqalar boyicha majburiyatlari.
Bu meyor bank aktivlarining likvid qismi bankning eng no-
barqaror resurslarini qanchalik darajada sugurtalay olish imko-
nini korsatadi. Shuning uchun lahzalik likvidlilikni banklar har
kuni tekshirib borishlari va uning minimal miqdori 0,25 dan kam
bolmasligini taminlashlari lozim.
222
B. Joriy likvidlilik koeffitsiyenti likvid shakldagi bank aktivla-
rining talab qilib olingunga qadar bolgan varaqalar boyicha va
muddati 30 kungacha bolgan majburiyatlar sifatida aniqlanadi:
M
4
=LA (1)/OV(1),
bu yerda: LA(1) likvid aktivlar va bankning tolash muddati
30 kungacha bolgan qoyilmalari (muddati uzaytirilgan yoki
otgan ssuda boyicha qarzlar hisobga kirmaydi); OV(1) talab
qilib olingunga qadar bolgan mablaglar va tolash muddati 30
kungacha bolgan majburiyatlar.
Bu meyorning minimal miqdori 0,3 atrofida bolishi lozim.
D. Qisqa muddatli likvidlilik koeffitsiyenti tolov muddati
30 kundan 1 yilgacha bolgan bank aktivlarining bankning mud-
dati 30 kundan 1 yilgacha bolgan depozitlari va jalb qilingan
mablaglari va kapitaliga nisbati sifatida aniqlanadi, yani:
M
5
= A/D+K,
bu yerda: A tolash muddati 30 kundan 1 yilgacha bolgan bank
aktivlari; D muddati 30 kundan 1 yilgacha bolgan jalb qilingan
depozitlar va jalb qilingan resurslar; K bank kapitali.
Bu korsatkichning hajmi 1 ga teng bolishi zarur.
4. Banklarning kreditlash jarayoni risk bilan bogliq. Shuning
uchun ham banklarning likvidliligini taminlashda ular beradigan
kreditlar boyicha risk darajasini nazorat qilib borish katta aha-
miyatga ega. Agar bank bir mijozga yirik hajmda kredit beradigan
bolsa, unga togri kelishi mumkin bolgan risk darajasini tek-
shirib turishi lozim. Keyingi meyor (M
6
) bir qarz oluvchiga
togri keladigan maksimal risk hajmini aniqlab beradi:
M
6
=Y
k
/K,
bu yerda: Y
k
bir mijozga berilgan eng yirik kredit miqdori,
yani qoyilgan depozitlar bilan taminlanganligi chegaralangan
holda shu mijozga bank tomonidan berilgan majburiyatlarning
75 foizi; K bank kapitali.
Bu meyor davlat kafolatlagan kreditlarga tegishli emas. Bu
meyorning miqdori 0,25 dan oshmasligi lozim.
223
5. Keyingi meyor barcha yirik kreditlar uchun maksimal risk
miqdori bolib, u jami yirik kreditlar miqdorining bank kapitaliga
nisbati sifatida aniqlanadi:
M
7
= JYK/K,
bu yerda: JYK jami yirik kreditlar; K bank kapitali.
Jami berilgan yirik kreditlar miqdori bank kapitalining 3 ba-
robaridan kop bolmasligi lozim.
6. Bir kreditor (jamgarmachi)ga togri keluvchi maksimal risk
miqdori keyingi iqtisodiy meyor bolib, u olingan kredit, depozit,
jamgarmalar maksimal miqdorining bank kapitaliga nisbati sifatida
aniqlanadi:
M
8
= M
m
/K,
bu yerda: M
m
bankning jamgarmalar, olingan kreditlar, depozit
varaqlar boyicha bir mijozga togri keluvchi jami majburiyatlari;
K bank kapitali; M
8
ning miqdori 1,0 atrofida bolishi lozim.
MDH davlatlarida ularning Markaziy banklari tomonidan turli
xil iqtisodiy meyorlar belgilab berilgan va shu meyorlar ularning
banklari faoliyatida qollanilib kelinmoqda. Masalan, Rossiya
Federatsiyasi quyidagi meyorlarni tijorat banklari uchun belgilab
bergan. Bulardan birinchisi bank kapitalining uning majburiyat-
lariga nisbati sifatida aniqlanadi:
N
1
= K/O,
bu yerda: K kapital; O majburiyatlar.
Bu normativ bankning boshlangich likvidliligini ifodalaydi.
U bank majburiyatlarini oz kapitali tomonidan qanchalik dara-
jada taminlanganligini korsatadi. N
1
qanchalik yuqori bolsa,
bankning boshlangich likvidliligi ham shuncha yuqori boladi.
Kredit boyicha qarzlarning (K
r
) hisob-kitob, joriy va depozit
varaqlari va qoyilmalarga nisbati:
N
2
= K
r
/S.
Rossiya banklarida N
2
meyorining miqdorini 0,71,5 orali-
gida ushlab turish maqsadga muvofiq keladi, deb hisoblanadi.
224
Kredit boyicha ehtiyojlarni qondirishga qancha kop mab-
laglar sarf etilsa, N
2
ning qiymati shunchalik yuqori boladi.
N
2
meyorining oshishi bank likvidliligining tushishidan dalolat
beradi. Buni tijorat banklari oz kredit va investitsiya siyosatini olib
borishida hisobga olishlari kerak.
Òayanch iboralar
Likvidlilik, bank likvidliligi, joriy likvid aktivlar, uzoq muddatli
likvid aktivlar, sof aktiv, insayderlar, bank kapitali, bank passivlari,
bank aktivlari.
Nazorat savollari
1. Bank likvidliligi nima?
2. Òijorat banklarining sof aktivi deganda nimani tushunasiz?
3. Joriy likvidlilik koeffitsiyenti qanday aniqlanadi?
4. Òijorat banklarinig likvid aktivlariga nimalar kiradi?
Òavsiya etilgan adabiyotlar
1. Ozbekiston Respublikasining «Markaziy bank togrisida»gi Qo-
nuni. 1995-yil 21-dekabr.
2. Ozbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati togri-
sida»gi Qonuni. 1996-yil 25-aprel.
3. Abdullayeva Sh.Z. Bank ishi. Darslik. Ò.: «IQTISOD-MOLIYA»,
2010.
4. Abdullayeva Sh.Z. Pul muomalasi va kredit. Oquv qollanma.
Ò.: «ILM ZIYO», 2009.
5. Abdullayeva Sh.Z., Amanov A. Òijorat banklari kapitalini bosh-
qarish. Ò.: «IQTISOD-MOLIYA», 2006.
6. Abdullayeva Sh.Z., Safarova Z.B. Òijorat banklari moliyaviy
resurslarini boshqarish. Ò.: «IQTISOD-MOLIYA», 2008.
7. Xudoyberdiyev Z.Y., Xomitov K.Z. Bank menejmenti. Ò.:
«IQTISOD-MOLIYA», 2006.
8. Áàíêîâñêîå äåëî. Ó÷åáíèê / ïîä ðåä. Áåëîãëàçîâîé Ã.Í., Êðî-
ëèâåöêîé Ë.Ï. 5-å èçä., ïåðåðàá. è äîï. Ì.: «Ôèíàíñû è ñòà-
òèñòèêà», 2006.
9. Ïàíîâà Ë. Ëèêâèäíîñòü è ïëàòåæåñïîñîáíîñòü êîììåð÷åñêèõ
áàíêîâ. Ì.: «Ôèíàíñû è ñòàòèñòèêà». 2002.
225
14-bob. BANK RISKLARI VA ULARNI BOSHQARISH
14.1. Bank risklari va ularning turlari
Hozirgi paytda Ozbekistonda milliy iqtisodiyotni erkinlash-
tirish jarayoni tijorat banklarining barqaror faoliyat yurituvchi
tizimini yaratishni kozda tutadi. Chunki tijorat banklari bozor
infratuzilmasining muhim tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi.
Ularning barqarorligi davlat ahamiyatiga egadir.
Markazlashgan iqtisodiyot sharoitida barcha xojalik subyekt-
lari qatiy yoriqnomalar, buyruqlar, meyoriy hujjatlar boyicha
faoliyat olib borganligi uchun risk va uning darajasini oylashga
togri kelmasdi. Oldindan qancha foyda olish yoki zarar korish
mumkinligi aniq bolar edi. Korilgan zarar, odatda, korxonaning
yuqori tashkiloti yoki vazirlik tomonidan, bazi hollarda turli xil
yoqotishlar bilan birga budjet mablaglari hisobidan qoplanardi.
Zamonaviy bank tizimini risksiz tasavvur qilib bolmaydi.
Bankning risksiz operatsiyasi yoq, uning barcha operatsiyalari
risk bilan bogliq bolib, ularning darajasi operatsiya turiga qarab
har xil bolishi mumkin (14.1-chizma). Binobarin, bank ama-
liyotida riskni umuman yoq qilish mumkin emasligi bois, uni
oldindan kora bilish, uni kamaytirish choralarini korish lozim.
Har qanday iqtisodiy faoliyat foyda olishga qaratilganidek, tijorat
banklari faoliyatida koriladigan natija, bu birinchi navbatda, foyda
olishdir. U risk bilan bogliq boladi. Shu tufayli tijorat banklari
oldida turgan birinchi masala bu risk va foydalilik ortasidagi
optimal darajaga erishishdir.
Ozbekistonda bozor munosabatlari tamoyillarining amal qi-
lishi tijorat banklaridan oz faoliyatlari bilan bogliq risklarni
boshqa xojalik subyektlariga nisbatan koproq organishlarini talab
226
14.1-chizma.
Bank
risklarining
umumlashgan
tasnifi.
BANK
RISKLARI
Tasir
darajasi
boyicha
•
past
•
ortacha
•
toliq
Vujudga
kelish
shakli
boyicha
•
tizimli
•
tizimsiz
Vujudga
kelish
sababi
boyicha
•
sof
•
suniy
Tasir
vaqti
boyicha
•
retrospektiv
•
joriy
•
istiqbolli
Boshqarish
usuli
boyicha
•
ochiq
•
yopiq
Hisob-kitob
usuli
boyicha
•
xususiy
•
umumiy
Vujudga
kelish
sohasi
boyicha
Ichki:
•
tijorat
va
banklari
turi
boyicha
•
mijozlar
tarkibi
boyicha
•
bank
operatsiyalari
turi
boyicha
Bank
operatsiyalari
turi
boyicha:
•
balans
operatsiyalari
boyicha
•
balansdan
tashqari
operatsiyalari
boyicha
•
moliyaviy
xizmatlarni
amalga
oshirish
bilan
bogliq
Tashqi:
Tasir
omili
boyicha
•
siyosiy
•
iqtisodiy
•
tabiiy
Qamrab
olgan
hududi
boyicha
•
xususiy
•
umumiy
227
etadi. Chunki tijorat banklari oz faoliyati bilan bir tomondan,
oz aksiyadorlari oldida javobgar bolsalar, ikkinchi tomondan,
oz mablaglarini ishonib topshirgan va bank xizmatlaridan foy-
dalanayotgan mijozlar oldida majburiyatga egadirlar.
Shu tufayli bank riski, uning mohiyati, uning turlari kelib chiqish
sabablarini organish ham muhim ahamiyat kasb qilishi mumkin.
Bank amaliyotida risk har doim ham kutilmagan hodisa emas.
Bank faoliyatining barcha turi risk bilan bogliq. Bank shu faoliyat
turi yoki operatsiya riskli ekanligini bilib turib, shu operatsiyani
amalga oshirishga qaror qiladi yoki amalga oshiradi va u barcha
hollarda shu operatsiya natijasida yuqori daromad olishni rejalashtiradi.
Bank faoliyatida ham riskning yuzaga kelishi bazi bir sal-
mogi, tasiri, shakli jihatdan turlicha bolgan noaniqliklar bilan
bogliq boladi. Chunki bank faoliyati tashqi muhitga bogliq bolib,
unga obyektiv iqtisodiy va siyosiy jarayonlar va ulardagi boladigan
ozgarishlar tasir korsatadi.
Bank faoliyatida risklarning yuzaga kelishining quyidagi sa-
bablari mavjud:
• bozorni yaxshi organmaslik;
• resurslarni jalb qilish va ularni joylashtirish sohasida malu-
motlarning yetarli emasligi;
• kreditlanadigan loyiha, obyekt va mijozlar togrisida, ular-
ning moliyaviy ahvoli togrisidagi malumot va axborotlarning
toliq emasligi;
• tarmoqlar faoliyati xususiyatining inobatga olinmasligi;
• subyektlar yoki mijozlarning ongi, saviyasi mablaglardan
foydalanish boyicha bilim va maqsadlarining turli xilligi va bosh-
qalar hisoblanadi.
Banklar faoliyatining risk bilan bogliq bolishi xarajatlar,
zararlar va yoqotishlar kabi kategoriyalarning doimiy uchrab
turishini va ular bank amaliyotining kunlik monitoringida bo-
lishini taqozo qiladi. Banklarda xarajatlarning bolishi, zarar yoki
yoqotishlar bular oz-ozidan risk hisoblanmaydi.
Bank faoliyatida risklar kelajakda amalga oshiriladigan ope-
ratsiyalarni oldindan obdan tahlil qilmaslik, holatni yaxshi or-
ganmaslik, mablaglarni samarali joylashtirmaslik, bozor imko-
228
niyatlariga togri baho bermaslik, bank faoliyati uchun salbiy na-
tijalarga olib kelishi mumkin bolgan boshqa holatlarni oldindan
seza olmaslik tufayli yuzaga kelishi mumkin. Zararlarning yuqori
bolishi banklarda yoqotishlar bolishiga olib keladi.
Riskning hajmi bank amalga oshiradigan operatsiyalarning risklilik
darajasiga, bankning risk sohasidagi strategiyasi sifatiga bogliq boladi.
Bank risklarini boshqarishni samarali tashkil etish ularni
muayyan belgilari boyicha aniq guruhlarga bolish bilan bogliq.
Risklarning ilmiy asoslangan tasnifi ularni har birining umumiy
tizimdagi ornini belgilash, ularni boshqarishning samarali usul-
larini qollash imkonini beradi.
Yuzaga kelish sohasiga kora bank risklari tashqi va ichki risk-
larga bolinadi. Òashqi risklar makromuhit darajasida yuzaga ke-
ladi. Ular bank faoliyati bilan bevosita bogliq emas. Ichki risklar
bankning faoliyati natijasida yuzaga keladi. Risklarni ichki va
tashqi hamda sof va chayqovchilik risklariga bolib tahlil qilishda
ularning oxshashlik tomonlarini ochib berish mumkin. Haqi-
qatan ham tashqi va sof risklar tushunchasi mohiyatan bir-biriga
oxshab ketadi. Biroq ichki risk chayqovchilik riskidan kengroq
bolib, keyingisini ham oz ichiga oladi.
Òashqi risklarning oziga xos xususiyati shundaki, ular bank
faoliyati natijalariga ham bevosita, ham bilvosita tasir korsatishi
mumkin. Bu bank oldida pul majburiyatlariga ega bolgan xojalik
subyektlarining ushbu riskga aloqadorligi va munosabatiga bogliq.
Riskning asosiy turlari bir-biri bilan bogliq va amaliyotda ularni
ajratish, kopincha, murakkabdir. Oz navbatida, siyosiy va iqti-
sodiy risk ham ichki, ham tashqi bolishi mumkin. Alohida olingan
bank faoliyatiga sezilarli tasir qiluvchi risklar ichki risklardir.
Banklar ichki risklariga bankning oz faoliyati, uning mijoz (qarz-
dor)lari yoki uning muayyan kontragentlari bilan bolgan faoliyatiga
bogliq risklar kiradi. Bank oz rahbariyatining tadbirkorlik faol-
ligi, optimal marketing strategiyasi siyosati va taktikasini tanlash
hamda boshqa omillar ichki risk darajasiga tasir korsatadi.
Bank risklari mijozlar tarkibiga kora mijozlarning sohaviy tegish-
liligiga, mijozlar yuridik shaxslarning yaxlitlangan darajasiga va
mijozlarning u yoki bu mulkchilik shakliga tegishliligiga bogliq.
229
Òijorat banklari faoliyatida portfel risklariga ham etibor berish
lozim. Portfel risklari qimmatli qogozlarning alohida turlari hamda
ssudalarning barcha kategoriyalari boyicha zarar korish ehtimoli
bilan belgilanadi. Portfel risklari moliyaviy, likvid risklar, tizimli
va tizimsiz risklarlarga bolinadi.
Moliyaviy risklar quyidagicha aniqlanishi mumkin: banklar,
aksiyador jamiyatlar, qoshma korxona banklar qancha kop zayom
mablaglariga ega bolsa, ularning aksionerlariga, tasischilariga
nisbatan riski shuncha yuqori boladi.
Likvidlilik riski bu moliyaviy aktivlarning tezkor ravishda
naqdga aylanish imkoni bolib, yirik va taniqli ishlab chiqaruvchi
va banklarning muomalada bolayotgan aksiyalari ham bu xil
risklardan unchalik xoli emas.
Òizimli risk aksiya bahosining ozgarishiga, uning daromad-
liligi, obligatsiyalar boyicha joriy va kutilayotgan foiz hamda
kutilayotgan olchamdagi dividend va qoshimcha foyda hajmiga
bogliq boladi. U foiz stavkasining ozgarish riskini, umumbozor
narxlari ozgarishi riski va inflatsiya riskini birlashtiradi.
Òizimsiz risklar bozorning holatiga bogliq bolmay, aniq bir
korxona, bank xususiyati hisoblanadi. U tarmoqli va moliyaviy
bolishi mumkin. Òizimsiz portfelli riskning darajasiga tasir etuvchi
omillar, muqobil sohada moliyaviy resurslarni qoyish, tovarlar
konyunkturasi, bozor foizlari va boshqalar hisoblanadi.
Xulosa qilib aytganda, bank amaliyotida muhim muammo-
lardan biri bu bank risklarini baholashdir. Bank riskini togri
baholay olish, uni oz vaqtida oldini olish boyicha choralar ishlab
chiqishga imkoniyat yaratadi.
14.2. Bank risklarini boshqarish
Yuqorida takidlaganimizdek, bank faoliyatini risksiz tasavvur
qilish mumkin emas. Albatta, risk har qanday biznesda ham
boladi. Lekin faoliyat xususiyatidan kelib chiqiladigan bolsa, bank
biznesi uchun risk albatta va darhol yuz beradigan jarayon hi-
soblanadi, shu tufayli, bu yerda gap bank faoliyatida riskdan umu-
man qochish togrisida emas, balki uni oldindan kora bilish va
230
minimal darajaga tushirish haqida boradi. Riskni boshqarish aksa-
riyat hollarda bank oz mablaglarining bir qismini yoqotish xavfi,
daromad ololmay qolish yoki moliyaviy operatsiyalarni amalga
oshirish natijasida qoshimcha xarajatlarga yol qoyib bolsa-da,
jarayonni ijobiy natija bilan yakunlashni maqsad qilib qoyadi.
Risklarni aniqlab uni boshqara olmaslik natijasida yuzaga
keluvchi toliq daromad ololmaslik yoki kutilgandan kora koproq
xarajat qilib yuborishlik riski bolgusi operatsiyalarning, hiso-
botlarning yetarli tahlil qilinmaganligi, vaziyatning togri baho-
lanmaganligi yoki kozda tutilmagan holatning paydo bolishi
natijasida yuz beradi. Hozirgi vaqtda ixtisoslashgan, tarmoq va
universal banklarning mavjudligi banklar uchun bank riski ko-
lamlarini harxillashtiradi.
Bank riskini boshqarish tizimi risk yuzaga kelishini oldindan
xomchot qilish, risk tufayli yuzaga keladigan holatlarga yol
qoymaslik yoki ularning tasirini kamaytirish borasida chora-
tadbirlar, usullar yigindisini oz ichiga oladi. Bank riskini boshqarish
tizimi ikki asosiy kichik tizim boshqarish obyekti va boshqarish
subyektidan iborat boladi.
Riskni boshqarish tizimida boshqarish obyekti bu bank
faoliyatidagi risk, bank bilan mijoz ortasidagi yoki kreditor bilan
qarz oluvchi ortasidagi iqtisodiy munosabatlar, bankning mab-
laglarini jalb qilish va ularni joylashtirish bilan bogliq opera-
tsiyalarida yuzaga keluvchi risklar bolsa, risklarni boshqarish
tizimining subyekti bu riskda oz tasirini otkaza oluvchi guruh,
tadbirkor, bank, risk boyicha menejerlar hisoblanadi.
Bank riskini boshqarish banklar faoliyatini chuqur bilish, ular
bajaradigan operatsiyalarining samaradorligini aniqlay olish
bankning kredit, investitsiya valuta siyosati va boshqa faoliyat tur-
lari boyicha optimal qarorlar qabul qilishga erishish, mijozlar-
ning xojalik faoliyati va ularning moliyaviy ahvoli tarmoqlar fao-
liyatining xususiyatlarini oz ichiga oladi.
Bank riskini boshqarishda bank boshqaruvchisining asosiy va-
zifasi bank faoliyatini olib borishda yuzaga keladigan daromad
bilan unda yuzaga keluvchi risklar ortasidagi optimal variantini
topishdan iborat.
231
Òijorat banklarida riskni boshqarish strategiyasini ishlab chi-
qishda korxonalardagi foydalanilmagan rezervlarni baholash va
bank xizmatining asosiy yonalishini aniqlab olish uchun ortacha
tarmoq riskining hajmini hisobga olish kerak.
Hozirgi kunda tijorat banklari tomonidan kreditlash jarayonini
olib borishda tarmoq risklari deyarli inobatga olinmaydi.
Òarmoq riski kredit riski bilan bogliq bolib, unga bevosita
tasir qiladi. Shunga asoslangan bank, tarmoq siyosatini tuzishda
nafaqat mijozlar, balki sohalar togrisida keng axborotlarga ega
bolishi, tarmoq riskini baholashda quyidagilarni hisobga olishi kerak.
Bular:
• aniq davr mobaynida ushbu tarmoqning hamda qoshma
sohalarning faoliyati;
• ularning mamlakat iqtisodiyotiga nisbatan barqarorligi;
• turli xil firmalarning bir yoki boshqa sohadagi faoliyatlari
natijalarida sezilarli mos kelmasliklarning mavjudligi va boshqalar.
Òarmoq riskini baholovchi korsatkichlaridan biri biror
iqtisodiy faoliyat natijalariga nisbatan soha faoliyati natijasining
ozgarishidir. Bu xil risk xalqaro amaliyotda biz oldin takid-
laganimizdek, «beta» harfi bilan belgilanadi. Beta korsatkichi birga
teng bolsa, bu bozor iqtisodiyoti uchun meyor hisoblanadi.
Korsatkich birdan kam bolsa, u nisbatan barqaror soha boladi
va katta ozgarishlar bolmaydi. Beta korsatkichi birdan katta bol-
ganda tarmoqda katta ozgarishlar mavjudligi kuzatiladi. Shu sa-
babli «beta» korsatkichi qancha yuqori bolsa, tarmoq riski
shunchalik kuchli boladi. «Beta» korsatkichini hisoblash uchun
keng axborotlar kerak.
Odatda, tarmoq riskini tahlil qilishda ushbu korsatkichni
hisoblash uchun sohaning kelajakdagi ishi bilan bogliq holati
maxsus agentliklar tomonidan amalga oshirilgan regressiv tahlil
bilan solishtiriladi.
Xalqaro amaliyotda tarmoq riski uchun axborotlar ushbu
axborotlarga ega bolgan tashkilotlardan olinadi. Biroq korib otil-
gan analitik yondashuv bolmasa, unda muqobil sifatida:
• sohaning hayotiylik sikli bosqichi;
• sohada ichki raqobat muhiti kabi maxsus omillar korib chiqiladi.
232
Sanoatni olib qaraydigan bolsak, unda hayotiylik sikli bir necha
bosqichga bolinadi. Kelajak va hozirgi rejada oz xususiyatiga ega
bolgan risklarning ornini aniqlash muhimdir.
Raqobatning ichki muhiti biror-bir tarmoqqa qarashli firma-
ning barqarorligi haqidagi axborotning qoshimcha manbayi hi-
soblanadi. Raqobatning soha ish muhitini baholashda baho va
nobahoviy raqobatning darajasi, tarmoqqa kirishning yengilligi
yoki murakkabligi, baho boyicha raqobatdosh orin bosuvchi-
larning yetishmasligi yoki borligi, sotib oluvchining bozor qo-
biliyati, siyosiy va ijtimoiy muhit kabi axborotlar qollaniladi.
Odatda kichik va ortahol korxonalar yirik bolmagan ozining
kapitaliga ega bolganligi sababli raqobat, har xil siyosiy va iqtisodiy
xarakterdagi ozgarishlar (fors-major holatlar) bu korxonalarni
bankrotlikka olib kelishi mumkin.
Yirik korxonalar esa, aksincha, riskli holatlarga kam tushadilar.
Bank risklarining darajasi bilan mijozlarning qaysi turdagi mulk-
chilikka taalluqliligi ortasida ham ozaro bogliqlik mavjud. Shunga
qarab risklar yuqori yoki kam tasir qiluvchi bolishi mumkin.
Barcha hollarda bank ozining aktiv va passiv operatsiyalari ortasida
optimal mutanosiblik bolishini taminlashi zarur.
Bu maqsadga erishish uchun risklarning barcha turlarini tahlil
qilish, har bir aniq vaqt oraligida boladigan natijani aniqlash va
ularni boshqarish yollarini ishlab chiqish kerak.
Bank mijozlarining tarkibiy tuzilishi bank riski va uning darajasini
hisoblash usulini aniqlab berishi mumkin. Kichik qarzdorning
faoliyati yirik qarzdornikiga nisbatan bozor iqtisodiyotining
kutilmagan vaziyatlariga koproq bogliq boladi. Shu bilan bir
vaqtda, bir mijozga yoki bir-biri bilan bogliq qarzdorlar guruhiga
berilgan yirik kreditlar, kopincha, banklarning inqiroziga sabab
boladi. Bank riski darajasini boshqarishda bank otkazadigan
operatsiyalarning kafolatlanganligi, sugurtalanganligi va boshqa
tartibga solish usullaridan foydalanganligiga qarab tola, ortacha va
past risklar yuzaga kelishini hisobga olish lozim.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida risklarni vaqt boyicha taqsimlash
muhim omil bolib xizmat qiladi. Bankning asosiy operatsiyalari
otgan va hozirgi risklarga, boshqalari esa kelgusi risklarga tortil-
233
gan boladi. Hozirgi risklarga kafolat berish boyicha operatsiyalar,
otkazma veksellarni akseptlash, hujjatlashtirilgan akkreditiv
operatsiyalari, regres huquqi bilan aktivlarni sotish va boshqalar
kiradi. Lekin kafolatning ozini malum bir muddatdan song to-
lab berish, vekselni tolash, bank krediti hisobidan akkreditivni
amalga oshirish ehtimolligi shu operatsiyalarni kelgusi riskka tor-
tadi. Bank riskini boshqarish jarayonida etiborga molik soha
risklarning hisobga olish xususiyatidan kelib chiqqan holda ba-
lans operatsiyalari boyicha va balansdan tashqari operatsiyalar
boyicha risklarga bolinishidir.
Kop hollarda balans operatsiyalari boyicha yuzaga kelgan
kredit risklari balansdan tashqari operatsiyalarga ham tarqaladi.
Bir vaqtning ozida balans va balansdan tashqari raqamlar boyicha
otayotgan bir faoliyatdan korilishi mumkin bolgan yoqotish-
larni togri hisobga olish muhim ahamiyat kasb etadi. Foydalani-
layotgan aloqa vositalari va elektron-hisoblash texnologiyasining
sozligi kabi subyektiv omillarga ham bogliq boladi. Bank risk-
larini boshqarish strategiyasini ishlab chiqishda risklarning qu-
yidagi asosiy turlariga etiborni jalb qilish lozim:
1. Depozitlarni shakllantirish riski.
2. Yangi faoliyat turi riski (faktoring operatsiyalar boyicha).
3. Lizing kelishuvi riski.
4. Qarzdorning oz moliyaviy majburiyatlari yuzasidan ba-
jarmagan faoliyati bilan bogliq kredit riski.
5. Bozor foiz stavkalarining tebranish ehtimoli bilan bogliq
foiz risklari.
6. Qimmatli qogozlarning qadrsizlanish ehtimoli bilan bogliq
bozor riski.
7. Valuta kurslari tebranishi bilan bogliq valuta risklari. Bank bun-
day riskka chet el valutasida turli xildagi operatsiyalar otkazish,
valutalar oldi-sotdisi, valutaviy kreditlar berish natijasida duch keladi.
Bankning risklarini boshqarish strategiyasi, bankning barcha
imkoniyatlaridan tola foydalanish bankni rivojlantirish istiq-
bollarini belgilab beradi va bank risklarining oldini olib banklar
faoliyatining samaradorligini oshirishga imkon yaratadi. Risklarni
boshqarish strategiyasining maqsadi va vazifalari kop darajada
234
bank ishlaydigan tashqi iqtisodiy muhitga bogliq. Oxirgi yillarda
bank faoliyatiga tasir korsatuvchi tashqi muhit sifatida infla-
tsiyaning mavjudligi, banklar va ular shubalarining sifatli faoliyat
korsatishi, banklar faoliyatining Markaziy bank tomonidan mu-
vofiqlashtirib borilishi, banklar yangi xizmatlarining yuzaga ke-
lishi, banklar ortasida raqobatning yuzaga kelishi va yirik banklar
tomonidan mayda kredit muassasalarning qamrab olinishi, xojalik
subyektlari faoliyatining ozgarishi natijasida bozor munosabat-
lariga moslashuvi jarayonida aylanma kapitallarga bolgan ehtiyoj-
ning osishi natijasida bankning kredit resurslariga bolgan talabi
ortib borishi tufayli faqat bank risklarini oz vaqtida sezish va bosh-
qarish yoli bilan bank faoliyatining ijobiyligiga erishish mumkin.
Bank oz faoliyatida mavjud riskni aniqlashi, uni qabul qilishi,
uni kuzatib borishi va uni boshqarish qobiliyatiga tayyor ekan-
ligini oz zimmasiga olishi lozim. Buning uchun bank rahbariyati
oz faoliyati, bank ishi jarayonlari boyicha toliq bilimga ega bo-
lishi lozim. Bank risklarini boshqarishda malum tamoyillarga
rioya qilish katta ahamiyatga ega bolishi mumkin.
Bizning fikrimizcha, bank risklarini boshqarishning asosi qilib
quyidagi tamoyillar olinishi lozim:
• oz kapitalidan ortiq summaga risk qilmasligi;
• riskning oqibatlari togrisida oylashi, zararlarni qoplash manba-
larini prognozlashtirish, ularni sifat jihatidan olchash lozimligi;
• risklarni moliyalashtirish, ularni kamaytirishni ragbatlantirish;
• kam daromad olish imkoniyatida yuqori risk qilishiga in-
tilmasligi;
• bankning barcha bolimlarida risklarni nazorat qilish.
Bu tamoyillarga asosan, bank ozida mavjud resurslar atro-
fida risk qilishi, uni zararlarga olib kelmasligini va faoliyat nati-
jasini olchay olishi lozim. Risklarni boshqarish samaradorligini
kuzatib borish va boshqa operatsiyalar boyicha risklarni ilmiy
boshqarishning asosiy vazifasi u yoki bu riskning tabiiyligi va
mumkinligi darajasini aniqlash, risklilik holatlarining yonalishini
aniqlash va tez orada amaliy choralar korish, u yoki bu opera-
tsiyalarni otkazishdan bolishi mumkin bolgan yoqotishlarning
oldini olish imkoniyatini beradi.
235
Risklarni boshqarishning asosiy usullari bolib quyidagilar
hisoblanadi:
• risklarni olchash usulidan foydalanish;
• tashqi risklarni hisobga olish (tarmoq, mintaqaviy va soha);
• bank mijozining moliyaviy ahvolini muntazam nazorat qilib
borish, tolovga layoqatlilik korsatkichlari, reytingini aniqlash va
boshqalar;
• risklarni taqsimlash yolini qollash, kreditni qayta moliya-
lashtirish;
• diversifikatsiya siyosatini otkazish;
• yirik kreditlarni faqat konsorsional asosda (banklararo bitim-
larga asosan risklarni taqsimlash) berish;
• ozgaruvchan (suzib yuruvchi) foiz stavkalari asosida kredit
berish;
• depozit sertifikatlarini joriy qilish yoki kiritish;
• banklarning hisobga olish operatsiyalarini kengaytirish;
• kreditlarni va depozitlarni sugurtalash;
• garov asosida kreditlashni kengaytirish;
• real shaxsiy garantiyalar asosida kreditlashni qollash.
Agar risklarning oldini olishning toliq imkoniyati bolmasa,
u holda oxirgi manba bu riskni boshqarish usuli, yani riskni
qoplash hisoblanadi.
Riskni qoplash quyidagilarni oz ichiga oladi:
• banklar tomonidan umumiy va maxsus rezerv fondlarni
tashkil qilish;
• malum yigindilarni zararlarga otkazish;
• kredit boyicha foizlar belgilashni toxtatish va boshqalar.
Risklarni boshqarish daromad bilan risk ortasidagi optimal
nisbatni topish, mavjud riskni minimallashtirishni oz ichiga oladi.
14.3. Kredit risklari va ularni baholash
Kredit risklari tarkibiga quyidagi risklarni kiritish mumkin:
1. Kreditni oz vaqtida qaytarmaslik bilan bogliq risk. Bu risk
qarz oluvchining kredit shartnomasi shartlarini bajarmasligi
vaziyatida yuzaga keladi.
237
b) imkoniyatlar; qarz oluvchining ozining barcha operatsiya-
lari boyicha (ozining butun faoliyati davomida qarz oluvchining
olgan pullari) yoki aniq loyiha boyicha mablag olish qobiliyati va
pul vositalarini boshqarish qobiliyati (bu avvalgi loyihalardan
malum bolishi kerak);
d) kapital; qarz oluvchining kapital bazasi va kredit soralgan
loyiha uchun ozining mablaglarini sarflashga doir qatiyligi. Qarz
oluvchi loyiha xavfi masuliyatini kredit beruvchi bank bilan birga
oz zimmasiga olishi, ozining hissadorlik kapitalining qabul qili-
nishi mumkin bolgan qismini taqdim etib, oziga tegishli bolgan
majburiyatlarni oz zimmasiga olishi kerak;
e) shart-sharoitlar; mahalliy, hududiy va umummilliy iqtisod-
ning joriy ahvoli va tavsifi, shuningdek, qarz oluvchi xojaligining
sohalari;
f) garov; kreditni garov yoki kafillik shaklida ishonchli tamin-
lash boshqa tomondan kuchsizliklarni yoqqa chiqarib qoyadi.
Yaxshi bir qoida bor: faqat garov va kafillik asosida hech vaqt
kredit bermang.
Banklar, odatda, kredit sifati boyicha ozlarining xususiy rey-
ting sistemalarini ishlab chiqadilar, ayrimlari oddiy sxemalardan
foydalanadilar, boshqalari murakkab va bolinib ketgan, hamma
narsani oz ichiga oladigan sxemalarni ishga soladi.
Shunday bolsa ham maqsad doim bir bolishi kerak: kredit
berishda ham, uning bahosini belgilashda ham bankning kredit
bolimi uchun qaror qabul qilish jarayonini yengillashtirish.
Odatda, bu narsa risk toifalarini raqamlar yoki harflar bilan atash,
ularni klassifikatsiya qilish yoli bilan amalga oshiriladi.
Kredit risklarini yuzaga keltiruvchi omillar:
Bank tomonidan aniq kredit siyosatining ishlab chiqilmaganligi.
• kredit siyosatining keragidan ortiq agressiv tashkil qilingan-
ligi (kreditlarning aktivlardagi ulushi 65% dan ortiq bolganda);
• tarmoqlar va operatsiyalar boyicha diversifikatsiyaning togri
tashkil qilinmaganligi;
• blank (ishonch asosidagi) kreditlarning kredit portfelidagi
ulushining kopligi;
• insayderlar bilan shartnomalar hajmining kopligi;
238
• bank mutaxassislarining yuridik jihatdan yetarli tajribaga ega
bolmaganliklari;
• olinayotgan garovlarning togri tanlanmasligi. Bu boyicha
ham yurist xulosasini olish ota muhimdir. Bugungi kunda kre-
ditni faqat garov yoki kafolat xati asosida berish mumkin, lekin
garovni realizatsiya qilish boyicha yetarli mexanizm yoqligi bu
narsaning riskini yanada oshiradi;
• kredit talabi bilan kelgan mijozlar haqida malumotlarning
yoqligi yoki ularni yigishning qiyinchiliklari ham mavjuddir;
• kredit olgan mijoz korxonalarda (ayniqsa, ilgaridan faoliyat
korsatib keluvchi korxonalarda) rahbarlarning tez-tez almashinib
turishi ham oziga yarasha riskli holatlarni yuzaga keltirmoqda;
• bundan tashqari, kredit portfeli katta qismining bir tarmoqqa
tegishli mijozlar tomonidan egallab olinishi holatlari;
• moliyaviy hujjatlar tahliliga yuzaki yondashish;
• mijoz talab qilgan mablagning toliq asoslanganligini aniq-
lashda qoyilgan xatoliklar;
• kredit hujjatlari bilan shugullanuvchi mutaxassisning yetarli
malakaga ega bolmay qolishi (bu esa hozirgi sharoitda qoida va
talablarning tez-tez ozgarib turishida bolishi mumkin);
• ilgaridan tajribasi bolmagan faoliyatni boshlagan mijozlarga
kredit berish;
• yangi tashkil etilgan mijozlarning kredit portfelidagi ulushi;
• taminotlarning yetarli bolmasligi (garov bahosining asossiz
ravishda yuqori bolishi);
• hujjatlarni tayyorlashda yol qoyilgan xatoliklar (bank man-
faatlarining yetarli himoya qilinmasligi);
• berilgan kredit boyicha muddat aniqlashda xatoliklarga yol
qoyish;
• qarzning sondirilish davrida yetarli nazoratning bolmasligi.
Yuqorida bayon qilingan barcha vazifalar hozirgi kunda
respublikamizda mavjud bolgan barcha tijorat banklari uchun
dolzarb, birlamchi vazifalar bolib hisoblanadi.
Chunki turli toifadagi (mulk shaklidagi va tarmoq banklari-
ning) banklarning vujudga kelishi ular orasida raqobatni keltirib
chiqarmoqda.
239
Òayanch iboralar
Bank riski, foiz riski, valuta riski, kredit riski, portfel riski, moliyaviy
risklar, likvidlilik riski, tizimli risk, tizimsiz risklar, riskni baholash,
riskni kamaytirish, riskni boshqarish, bank risklarini boshqarish stra-
tegiyasi, riskni qoplash.
Nazorat savollari
1. Bank riski nima?
2. Òavakkalchilikning qanday turlari mavjud?
3. Foiz tavakkalchiligi deganda nimani tushunasiz?
4. Valuta tavakkalchiligi nima?
5. Òavakkalchilikni baholash va uni pasaytirishning qanday yollari
mavjud?
6. Òijorat banklari tavakkalchiligiga tasir etuvchi omillarni sanab bering.
7. Òavakkalchilikni kamaytirish usullari nimalardan iborat?
Òavsiya etilgan adabiyotlar
1. Ozbekiston Respublikasining «Markaziy bank togrisida»gi Qo-
nuni. 1995-yil 21-dekabr.
2. Ozbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati togri-
sida»gi Qonuni. 1996-yil 25-aprel.
3. Abdullayeva Sh.Z. Bank ishi. Darslik. Ò.: «IQTISOD-MOLIYA»,
2010.
4. Abdullayeva Sh.Z. Pul muomalasi va kredit. Oquv qollanma.
Ò.: «ILM ZIYO», 2009.
5. Abdullayeva Sh.Z., Amanov A. Òijorat banklari kapitalini boshqarish.
Ò.: «IQTISOD-MOLIYA», 2006.
6. Abdullayeva Sh.Z., Safarova Z.B. Òijorat banklari moliyaviy
resurslarini boshqarish. Ò.: «IQTISOD-MOLIYA», 2008.
7. Xudoyberdiyev Z.Y., Xomitov K.Z. Bank menejmenti. Ò.:
«IQTISOD-MOLIYA», 2006.
8. Áàíêîâñêîå äåëî. Ó÷åáíèê/ïîä ðåä. Áåëîãëàçîâîé Ã.Í.,
Êðîëèâåöêîé Ë.Ï. 5-å èçä., ïåðåðàá. è äîï. Ì.: «Ôèíàíñû è
ñòàòèñòèêà», 2006.
240
15-bob. ÒIJORAÒ BANKLARI KREDIÒ PORÒFELI
VA UNI BOSHQARISH
15.1. Òijorat banklari kredit portfeli haqida
umumiy tushuncha
Òijorat banklari faoliyatining barqarorligi va raqobatbardoshligi
ularning resurslarini togri tashkil qilish va ulardan oqilona foy-
dalanishga bogliq. Shuni takidlash lozimki, tijorat banklarining
depozit va kredit portfelini tashkil qilish, boshqarish, uni diver-
sifikatsiya qilish sohasida qator yechilmagan muammolar mavjud.
Bozor iqtisodiyoti keng rivojlangan mamlakatlarda tijorat bank-
larining kredit siyosatiga, ularning kredit portfeli va uning sifatiga,
undan foydalanish darajasiga katta etibor beriladi. Banklar fao-
liyatida kredit operatsiyalari asosiy orinni egallagani uchun ular-
ning kredit portfelini oqilona shakllantirish banklarning samarali
va barqaror faoliyat korsatishi uchun imkoniyat yaratib beruvchi
asosiy omillardan biri hisoblanadi. Kredit operatsiyalarini olib
borishda yol qoyilgan kamchiliklar banklar daromadining ka-
mayishiga, bazi hollarda ularning sinishiga olib kelishi mumkin.
Shu sababli banklarning kredit portfeli va uning sifatini nazorat
qilib borish tijorat banklarining samarali faoliyat yuritishining
garovidir.
Banklarning kredit portfeli, uning holati togrisida biron fikr
bildirishdan oldin, dastlab kredit portfelining iqtisodiy mohiyatini
tushunib olishimiz lozim. Banklarning kredit portfeli togrisidagi
tushuncha bizning amaliyotimizda va iqtisodiy tushunchalarimiz
safiga yaqinda kelib qoshilgan tushunchalardan hisoblanadi. Bazi
xorijiy davlatlar iqtisodchilari tomonidan yuqoridagi mavzuning
bazi tomonlarini ochib beruvchi ilmiy ishlar chop etilganligini
241
inobatga olmasa, Ozbekiston iqtisodchilari ortasida banklarning
kredit portfeli, uning mohiyati, tarkibi, uning sifati boyicha tahlili
sohasida ilmiy ishlar otkazilib, chop qilingan emas. Shu sababli
banklarning kredit portfeli va uni tashkil qilish masalalari juda
dolzarb va bahstalab masalalardan biri hisoblanadi. Berilgan
kreditlarning oz vaqtida banklarga qaytarilishi kreditlash jarayoni-
ning kam darajada tashkil qilinishiga, kredit berish va qaytarili-
shining muddatlariga rioya qilinishiga, ssudalar, ayniqsa, muddati
otgan yoki uzaytirilgan kreditlar boyicha hisob-kitob operatsiya-
larining togri olib borilishiga, ssudalar boyicha zararlarni qoplash
rezervi miqdoriga, banklararo kredit va markazlashtirilgan kreditlar
boyicha operatsiyalarning qonuniyligiga va kreditlarni togri
turkumlash boyicha banklarda otkaziladigan analitik opera-
tsiyalarning sifatliligi va boshqa omillarga bogliq boladi.
Banklar tomonidan bajariladigan barcha kredit operatsiyalar
ularning kredit portfelida oz ifodasini topishi, har bir bank kredit
portfelining sifatli bolishiga erishishi zarur. Bu esa kreditlarning
oz vaqtida qaytib kelishiga asos bolishi mumkin.
Òijorat banklari kredit portfelining mohiyati togrisida mu-
kammal ilmiy ishlar yozilmagan bolsa-da, bazi mualliflarning
tadqiqotlarida bu tushunchani va uning mohiyatiga berilgan tarif-
larni uchratish mumkin.
Keltirilgan tariflar mohiyati jihatdan xilma-xil bolib, ular
banklarning kredit portfeli, uning iqtisodiy mohiyati, tarkibi,
qiyosiy tarifi togrisida barcha tomonidan maqullangan aniq bir
fikrni ifoda qilmaydi. Òurli mualliflar kredit portfelining mo-
hiyatini turlicha talqin qilishadi. Masalan, amerikalik iqtisodchilar
Kris J. Barlton, Diana Mak Noton «Kredit portfeli kreditlarni tur-
kumlashni oz ichiga oladi», deb tariflashsa, boshqa bir guruh
iqtisodchilar kredit portfelini bankning aktiv operatsiyalarining
yigindisi sifatida tariflaydilar. K.J. Barlton va D. Mak Noton
tomonidan berilgan tarif bank kredit portfelining faqat bir qis-
minigina ifodalaydi. Xuddi shunga oxshash tarif bir guruh rus
iqtisodchilari tomonidan keltirilib, ular «... tijorat banklarining
kredit portfeli, bu kreditlarni malum belgilar boyicha turkum-
lashdir», degan fikrni oldinga suradilar.
242
Bu keltirilgan tariflarni kredit portfeliga berilgan toliq tarif
deb xulosa qila olmaymiz. Chunki, turkumlash jarayoni ikkilamchi
bolib, uni amalga oshirish uchun bank, avvalambor, kredit
portfeliga ega bolishi lozim. Kreditlarni turkumlash bizning fik-
rimizcha, kredit portfelining sifatiga baho berish uchun zarur.
Kredit portfeliga banklar aktiv operatsiyalarining yigindisi
deb qarash ham bizning fikrimizcha togri emas. Banklarning
aktiv operatsiyalari deb, banklarning oz kapitali va jalb qilgan
mablaglarini daromad olish maqsadida joylashtirish bilan bogliq
bolgan barcha operatsiyalarga aytiladi.
Banklarning aktiv operatsiyalarini quyidagi tort guruhga bo-
lish mumkin:
• xojalik subyektlarini kreditlash bilan bogliq bolgan kredit
operatsiyalari;
• banklarning investitsion operatsiyalari;
• mijozlarga kassa va hisob operatsiyalari;
• zarur infrastrukturani tashkil qilish bilan bogliq boshqa aktiv
operatsiyalari.
Banklar amaliyotida aktiv operatsiyalar tarkibida kredit opera-
tsiyalari asosiy orinni egallaydi. Ammo bu, barcha aktiv ope-
ratsiyalar bankning kredit portfelini tashkil qiladi degan soz emas.
Yana bir guruh rus olimlari «Banklarning kredit portfeli uzoq
muddatli, qisqa muddatli, vaqti otgan kreditlar boyicha balans
raqamidagi mablaglar qoldigidan tashkil topadi» deb tarif ber-
ganlar. Bunday tarif, bizning fikrimizcha, bank mablaglarini hi-
sobga olishni yengillashtirish, audit uchun axborot, hisobot ma-
teriallarini soddalashtirish uchun qol kelishi mumkin. Ammo bu
tarif banklarning kredit portfeliga berilgan miqdoriy tarif bolib,
uning sifat jihatini ozida aks ettira olmaydi.
N. Sokolinskaya «Kredit portfelini qisqa va uzoq muddatli kreditlar
yigindisidan iborat», deb tariflaydi. Bu tarifda asosiy etibor
kreditlarning muddatiga qaratilgan. Garchi banklar tomonidan
amalga oshiriladigan operatsiyalar, ayniqsa, kreditlash jarayonida
kreditning muddatliligiga etibor berish va unga rioya qilish kre-
ditlash jarayonining asosiy tamoyillaridan biri hisoblansa-da,
kreditning faqat muddatiga qarab tijorat bankining kredit port-
243
feliga toliq tarif berish yetarli bolmaydi. Bank tomonidan beril-
gan kredit muddatining belgilab qoyilishi va unga rioya qilinishi
kredit portfelining sifatini aniqlashda zarur omil bolishi mumkin.
L.I. Abalkin, G.S. Panova, O.I. Lavrushin va boshqa bir guruh
iqtisodchilarning fikricha, «Òijorat banklarining kredit portfeli
bu kreditlarning sifat va tarkibi boyicha turkumlanishidir». Bu
tarifda, bizning fikrimizcha, kredit portfelining mohiyatini ochib
berishga ijobiy yondashilgan. Ijobiylik shundaki, ular kreditlarning
sifat tarkibiga qarab, malum omillarni hisobga olgan holda tur-
kumlash zarurligini takidlaydilar. Kredit portfelining sifat bo-
yicha tavsifi kreditlarning qaytarilishi va kredit riski qisqartirili-
shining bank tomonidan taminlanishini baholashda qollaniladi.
Kreditlarning belgilangan muddatda qaytarilishi quyidagi qator
sabablarga bogliq:
• alohida olingan banklarda kredit berish jarayonining tashkil
qilinish darajasi;
• ssudalar berilishi va qaytarilishi tartibiga amal qilinish darajasi;
• ssudalar va ayniqsa, muddati uzaytirilgan va muddati otgan
ssudalarni hisobga olish jarayonining togri aks ettirilishi;
• ssudalarning togri tasniflanishi;
• ssudalar boyicha ehtimoliy yoqotishlarga ajratilgan zaxiralar
miqdori va boshqalar.
Kredit portfelining mohiyatiga yuqorida keltirilgan tarifning
ijobiy tomonlari bilan birgalikda rossiyalik yetakchi olimlar kel-
tirgan tariflarda kredit portfelini organish va tahlil qilishda un-
dovchi asosiy omil kredit risklari va ularning darajasini ino-
batga olish zarurligi etibordan chetda qoldirilgan. Bizning fik-
rimizcha, kredit portfelining mohiyatini ochib berishda quyidagi
omillarni inobatga olish zarur. Bular:
• kreditlar boyicha risk darajasi;
• kredit berish obyektlari;
• kreditdan foydalanish muddati;
• kreditning hajmi va taminlanganligi;
• mijozning moliyaviy holati, mulk shakli va boshqalar.
Shularni inobatga olgan holda bizning fikrimizcha, kredit
portfeliga quyidagicha tarif berish mumkin. Banklarning kredit
244
portfeli bu turli xil kredit risklarga asoslangan muayyan me-
zonlarga qarab turkumlangan kreditlar miqyosidagi bank talab-
larining yigindisidir.
Mazkur tarif kredit portfelining mohiyatini togri tushunish
va tahlil qilishga yordam beradi. Chunki unda:
• berilgan kreditlar boyicha risklilik darajasini ifodalovchi mezonlar;
• bankning barcha bergan kreditlari boyicha talablari yigin-
disini hisobga olish zarurligi;
• kreditlarning asosiy mezonlari boyicha turkumlash lozimligi
va boshqalar oz aksini topgan.
Kredit portfeli faqat normal kreditlarni emas, balki muddati
otgan kreditlarni ham oz ichiga oladi. Bu omillarni etiborga
olish tijorat banklarining kredit portfelini shakllantirishda, ular-
ning faoliyatini togri tashkil qilishda katta ahamiyatga ega. Kre-
dit risklarining darajasi xorijiy banklar va bizning banklarimiz
amaliyotida ham banklarning kredit portfelini ifodalovchi me-
zonlardan asosiysi hisoblanadi. Aynan shu korsatkichning dara-
jasiga qarab, kredit portfelining sifati aniqlanadi. Banklarning kredit
portfelini baholash va tahlil qilish bank menejerlariga ssuda ope-
ratsiyalarini samarali boshqarishga imkon beradi.
Yakuniy xulosa qiladigan bolsak, fikrimizcha, kredit portfeli
bu tijorat banki tomonidan joriy qonunchilik va meyoriy hujjatlar
bilan belgilangan shartlarda xojalik subyektlariga berilgan kreditlar
majmuasidir.
Bankning kredit portfeli uning barcha berilgan kreditlarining
hajmi yoki malum bir hisobot davriga bank tomonidan berilgan
kreditlarning miqdorini tashkil qiladi.
Bank kredit portfelining daromadlilik darajasi uning hajmi va
tarkibiga bogliq va bundan tashqari har bir berilgan kreditning
foiz darajasiga bogliqdir. Aniq bir tijorat banki kredit portfelining
hajmi va tarkibi malum bir omillar bilan belgilanadi. Ularga qu-
yidagilarni kiritish mumkin:
• bank tomonidan xizmat korsatiladigan bozorning xusu-
siyati. Ushbu omilning bank kredit portfeli hajmi va tarkibiga
tasiri ushbu bankning malum bir tarmoqlardagi kredit berish
xususiyatlaridan, berilgan kredit va mijoz turlari bilan belgilanadi;
245
• bank kapitalining hajmi. Bu omil kredit, eng avvalo, malum
bir qarzdorga beriladigan kredit meyorlari miqdorini belgilab be-
radi (yoki bu limitlashtirish omilidir);
• bank faoliyatini tartibga solish tartibi. Ushbu omil bilan kredit
xatarlari meyorlari, ayrim kredit turlarini berishni chegaralash
yoki toxtatish belgilanadi. Ushbu omilning tasiri, asosan, Mar-
kaziy bank tomonidan ishlab chiqiladigan va banklar uchun ba-
jarilishi majburiy bolgan yoriqnomalar va tartiblar bilan belgilab
beriladi;
• bankning asosiy maqsadlarini va ustuvor yonalishlarini bel-
gilab beruvchi kredit siyosati;
• bank menejerlarining tajribasi va klassifikatsiyasi. Ushbu
omilning tasiri shu bilan belgilanadiki, bunga kora bank xodim-
lari tomonidan baholanmagan kreditlarni berish kerak emas;
• bankning kredit operatsiyalaridan olinishi kutilayotgan da-
romadlari. Ushbu omil bank tomonidan eng kop daromad olishni
kozda tutadigan kreditlarni berish amaliyoti qollanishini belgilab
beradi;
• mablaglarni joylashtirishning boshqa yonalishlari darajasi.
Bir xil daromadlilik darajasiga ega bolgan aktivlardan xatarlilik
darajasi eng past bolganlariga etibor qaratiladi. Kichik xatarlari
mavjud bolganlarini qollashga nisbatan ustuvorlik beriladi.
Bank kredit portfelini tashkil etuvchi bank qarzlarini klassi-
fikatsiyalashdagi asosiy tamoyillardan biri qarzlarning xatar
darajasidir. U bankning kredit portfelini tahlil qilish, uning sifat
xarakteristikasini belgilaydi va bank tomonidan kredit faoliyatidagi
yoqotishlarni qoplash uchun tashkil qilinadigan zaxiralar miq-
dorini belgilash uchun foydalaniladi. Ushbu klassifikatsiya qu-
yidagi korsatkichlar asosida olib boriladi: bank qarzdor mijozining
moliyaviy ahvoli, qarzdor tomonidan olingan qarzning ahvoli va
kredit operatsiyasining taminot darajasi.
Banklarning amaliy malumotlari shuni korsatadiki, bankning
daromad keltiruvchi aktivlarining asosiy qismi mijozlarga berila-
digan kreditlarni tashkil qiladi. Shu sababli bank riskini kamayti-
rishda ularning kredit portfelini togri tashkil qilish hamda ular
bergan kreditlarning samaradorligini oshirish muhim orin tutadi.
246
Banklarning kredit portfelini tashkil qilishning asosiy maqsadi
bankning kredit siyosati sohasidagi strategiyasini ishlab chiqish,
kreditlarning sifatini tahlil qilish va uni yaxshilash sohasida cho-
ralar ishlab chiqishdan iborat. Buning uchun bank berilgan kre-
ditlarning belgilangan limitlarga mos kelishi, kredit resurslardan
foydalanish samaradorligi, kredit risklarni kamaytirish va kredit-
larning sifatini yaxshilash kabi korsatkichlarning haqiqiy holatini
tekshirib borishi zarur.
Òijorat banklarining kredit portfelini boshqarishning asosiy
vazifalari quyidagilar:
• kredit risklari darajasiga tasir etuvchi omillarning aniqligini
va mosligini baholash;
• shubhali qarzlar boyicha maxsus zaxiralarini shakllantirish
tartibi togrisidagi nizomga muvofiq kreditlarni risk guruhlari
boyicha tasniflash;
• mijozlar tarkibi, kredit tuzilmasi va kredit risklari nuqtai
nazaridan kredit portfelini optimallashtirish;
• kredit riskini prognozlash maqsadida qarzdorning kreditga
layoqatliligini va uning moliyaviy holati ozgarishi ehtimolini aniqlash;
• muammoli kreditlarni oldindan aniqlash;
• yaratilayotgan zaxira yetarliligini va uning oz vaqtida tog-
rilanishini baholash;
• kredit qoyilmalari diversifikatsiyasini, uning likvidliligini va
daromadliligini taminlash;
• bank kredit siyosatini ishlab chiqish va uning kredit portfeli-
ning tahlili asosida tuzatishlar kiritish.
Òijorat banklarining kredit portfelini tashkil qilish kreditlashni
tashkil qilish tamoyillariga asoslangan bolmogi lozim. Kreditning
muddatliligi, uning oz vaqtida qaytarilishi va tolovliligi kredit port-
felining barqarorligini va sifatliligini taminlashga asos bolishi mumkin.
Kredit portfelining sifatini doimiy ravishda nazorat qilish tijorat
banklari faoliyatining samaradorligini oshirish garovidir. Ularning
kredit portfelini oqilona boshqarish esa, kredit risklarini ka-
maytirishning asosiy omillaridan hisoblanadi. Shuni qayd qilish
lozimki, banklarning moliyaviy hisobotlari va boshqa qoshimcha
malumotlari ulardagi aktivlar sifatining real holatini, shuningdek,
247
kredit portfeli boyicha mavjud muammolarning bank daromadiga
tasirini aks ettirishi lozim. Bunday malumotlarning yoqligi na-
faqat bank aksiyadorlari yoki Markaziy bank va boshqa manfaat-
dor tomonlarni chalgitib qoyadi, balki bankning oziga ham
risklarni boshqarish jarayonida zarar yetkazishi mumkin. Bankning
kredit portfeli va uning sifati togrisida aniq malumotga ega
bolmaslik, zarur hollarda oldindan choralar korilmaslik natijasida
muammoli kreditlar yuzaga kelishi mumkin. Muammoli kreditlar
banklardagi risklarni minimal darajaga yetkazishga tosiq bolib tu-
radi. Kredit portfeli sifati haqida obyektiv malumotlarning yoq-
ligi bank rahbariyati tomonidan bankning kredit siyosatiga zarur
ozgartirishlar kiritilishiga ham xalaqit beradi. Banklarning kredit
portfelini tashkil qilishda quyidagilarga alohida etibor berish lozim:
• kredit risklari darajasini inobatga olgan holda kreditlarning
sifatini baholash mezonlarini tanlash;
• ular asosida kreditning sifatini baholash usullarini ishlab
chiqish, ssudalarning asosiy guruhlarini ularning foiz stavkalari
asosida aniqlash;
• kreditlarni tavsiflash (turkumlash);
• har bir kredit guruhi boyicha risk foizi darajasini aniqlash;
• har bir kredit va bank boyicha kredit riskining absolut
summasini aniqlash;
• tegishli malumotlar asosida kreditlar boyicha zararlarni
qoplash uchun yetarli rezerv summasini aniqlash;
• koeffitsiyentlar boyicha kredit portfelining sifatiga baho berish;
• kredit portfelining tarkibini yaxshilash boyicha chora-
tadbirlar ishlab chiqish zarur.
Kredit portfelini tashkil qilishda kreditning asosiy tamoyillari
bolgan maqsadlilik, muddatlilik, taminlanganlik, tolovga qobi-
liyatlilik va qaytarib berish kabilarga mukammal rioya qilish lo-
zim. Kreditlash tamoyillarining buzilishi tijorat banki kredit port-
feli sifatining tushib ketishiga olib keladi.
Shunday qilib, tijorat banklarining kredit portfeli turli xil kredit
risklarga asoslangan muayyan mezonlarga qarab turkumlangan
kreditlar miqyosidagi bank talablarining yigindisi bolib, uni sa-
marali boshqarish kredit risklarini va umuman olganda bank
249
Kreditlarni tasniflash qarz oluvchining faoliyatini quyidagi
mezonlar orqali baholashdan boshlanishi kerak:
• ularning daromadliligini oshirish;
• mijozning tolovlari tarixi;
• tarmoqning kelajagi va ananaviy rivojlanish usullari;
• korxonaning umumiy holati;
• kreditlanadigan loyihaning holati va samaradorligi;
• korxonaning moliyaviy holati;
• korxonada boshqaruv va rahbarlik sifati;
• korxonaning rivojlanish rejasi, strategiyasi va boshqalar.
Undan tashqari, manbalari va qarz oluvchining mintaqaviy orni
va manzili boyicha ham tijorat banklarining kredit portfelini tasniflash
mumkin. Òasniflash, asosan, milliy valutada amalga oshiriladi. Bazi
hollarda qayta moliyalashtirish va oz mablaglari hisobidan beriladigan
kreditlar chet el valutasida ham amalga oshirilishi mumkin.
Hozirgi vaqtda markazlashtirilgan kreditlar davlatning qaror-
lariga asosan ustuvor tarmoqlarni rivojlantirish uchun milliy va-
lutada beriladi. Qayta moliyalashtirish va bankning oz mablaglari
hisobidan beriladigan kreditlar mijoz kreditga layoqatli bolganda
milliy valutada yoki xorijiy davlat valutasida berilishi mumkin.
Òijorat banklari faoliyatida yuqorida keltirilgan risk turlarining
barchasi uchrab turadi, lekin ularning faoliyatiga koproq tasir
qiladigan risklar kredit riski, likvidlilik riski va foiz stavkasi riski
hisoblanadi. Òijorat banklari faoliyatining asosiy qismi kreditlar
berish va shu asosda foyda olishga yonaltirilgan bolganligi uchun
ular faoliyatida bu risklarning salmogi ham yuqori boladi.
Òasniflangan kreditlarning har biri qaysi guruhga kirishi da-
rajasi, tez sotiladigan aktivlar va yuqori likvid mablaglarning
mavjudligi bilan belgilanadi.
Ozbekiston Respublikasi Markaziy banki boshqaruvi tomonidan
1998-yil 9-noyabrda tasdiqlangan 242-sonli «Aktivlar sifatini tas-
niflash, mumkin bolgan yoqotishlar boyicha tijorat banklari
tomonidan rezervlar tashkil qilish va undan foydalanish qoidasi»ga
asosan, tijorat banklari tomonidan beriladigan kreditlar yuqorida
keltirilgan mezonlar boyicha «yaxshi», «standart», «substandart»,
«shubhali», «umidsiz» yoki «ishonchsiz» kreditlarga tasniflanadi.
250
Òijorat banki kredit portfelining sifat darajasi bank tomonidan
beriladigan kreditning taminlanganligiga bogliq. Bu taminlan-
ganlikning bolishi berilgan kredit boyicha riskning yuqori yoki
past bolishini belgilab beradi.
Agar berilgan kredit muammoli taminotga ega bolsa va ushbu
taminotning qiymati qaytarilmagan qarz miqdoridan kam bolsa,
bu holda ushbu kredit shubhali yoki ishonchsiz deb tavsiflanadi.
Shuhbali yoki ishonchsiz deb tasniflangan muammoli kredit
taminotga ega bolmasa, lekin bazi bir aniq omillar asosida yaqin
kelajakda qisman qoplanish ehtimoli bolsa, u holda bunday ssuda
yuqorida aytib otilgan qoplanish ehtimoli bolgan qiymatga teng
bolgan tolanmagan qarz miqdorida shuhbali deb, qarzning qolgan
qismi esa ishonchsiz deb tavsiflanadi.
Kredit portfelining sifat darajasini tahlil qilish quyidagi bos-
qichlar boyicha amalga oshirilishi mumkin (15.1-chizma).
1-taminlanganlik darajasi boyicha
2-haqiqiy tolash holati boyicha
3-har bir kreditning risk darajasi boyicha
4-kreditlarning turi guruhi boyicha
X
X
X
5-kredit portfelining umumiy
riskini aniqlash
6-kredit portfelining sifati boyicha rezerv
fondlari tashkil qilish
7-kredit portfelining holati boyicha
bankning kelgusi kredit siyosatini
ishlab chiqish
15.1-chizma. Kredit portfelining sifat darajasini tahlil qilish bosqichlari.
X
X
X
251
Òijorat banklari kredit portfelining har tomonlama tahlil qi-
linishi ularning sifatini yaxshilash, yuzaga kelishi mumkin bol-
gan risklarning oldini olish va bankning kelgusi yildagi kredit
siyosatini ishlab chiqishda juda muhim orin tutadi.
Bozor iqtisodiyoti keng rivojlangan mamlakatlarda tijorat
banklarining kredit portfelini tashkil qilish va undan foydalanish
jarayoniga katta etibor berilmoqda. Chunki kredit portfelini togri
tashkil qilish bankning samarali faoliyatini amalga oshirishning,
uning kredit va investitsiya siyosatini olib borishining asosi hi-
soblanadi. Mavjud resurslarni sifatli va daromad keltiradigan qilib
joylashtirish banklarning moliyaviy holatiga ijobiy tasir korsa-
tadi. Òijorat banklarining kredit portfelini ularning sifat darajasi,
risk darajasi boyicha, tarmoqlar boyicha, kreditning manbalari,
taminlanganligi, muddatlari va boshqalar boyicha tahlil qilish
mumkin.
Banklarning kredit operatsiyalari katta risk bilan bogliq bol-
ganligi tufayli biz respublika banklarining kredit portfelini tahlil
qilib, undagi ahvol, kredit operatsiyalar bilan bogliq risklarga
tasir qiluvchi omillarni aniqlamoqchimiz (15.1-jadval).
15.1-jadval
Ozbekiston Respublikasi tijorat banklari kredit portfelining
sifat darajasi boyicha tasnifi
r
a
l
h
c
i
k
t
a
s
r
o
K
I
/
I
5
0
0
2
V
I
/
I
5
0
0
2
X
I
/
I
5
0
0
2
I
I
X
/
I
5
0
0
2
n
a
g
n
il
i
q
li
l
h
a
T
.
1
i
n
o
s
i
r
a
l
k
n
a
b
t
a
r
o
ji
t
9
2
0
3
3
3
3
3
g
n
i
n
i
r
a
l
k
n
a
b
t
a
r
o
ji
T
.
2
i
r
a
l
a
m
li
y
o
q
ti
d
e
r
k
0
0
1
0
0
1
0
0
1
0
0
1
:
n
a
d
a
l
m
u
j
u
h
s
•
r
a
lt
i
d
e
r
k
i
h
s
x
a
y
8
,
4
9
8
,
4
9
1
,
5
9
4
,
5
9
•
r
a
lt
i
d
e
r
k
t
r
a
d
n
a
t
s
8
,
2
4
,
3
3
,
3
2
,
3
•
ti
d
e
r
k
t
r
a
d
n
a
t
s
b
u
s
8
,
1
4
,
1
2
,
1
1
,
1
•
ti
d
e
r
k
il
a
h
b
u
h
s
4
,
0
2
,
0
2
,
0
2
,
0
•
ti
d
e
r
k
z
i
s
h
c
n
o
h
s
i
2
,
0
2
,
0
2
,
0
1
,
0
252
Buyuk fransuz olimi va faylasufi Rene Dekart (15961650)
shunday degan edi: «Ozingiz organayotgan muammoni qo-
lingizdan kelganicha va sizga keragicha bolimlarga bolib chiqing,
toki sizga uni hal etish oson bolsin». Muallifning bu tavsiyasi
bizning tadqiqot qilayotgan masalamizga mos kelgani uchun biz
bu fikrni keltirdik. Avvalambor, diversifikatsiya bu ozi nima?
Diversifikatsiya, kredit portfelini diversifikatsiyalashning za-
rurligi. Diversifikatsiya sozi bizning amaliyotimizda shu yaqin
oradan buyon qollanila boshlagan zamonaviy ibora bolgani
uchun biz uning mohiyatini chuqurroq ochib berishga qaror
qildik. Zero bu sozning mohiyatini togri tushunish, uni ama-
liyotda qollay olish har bir huquqiy shaxs faoliyatining sama-
radorligini oshirishi mumkin.
Diversifikatsiya sozi lotincha soz bolib, «diversus» har
xil, yani harxillashtirish, turli-tumanlashtirish degan manoni
bildiradi. Mavjud adabiyotlar tahlili shuni korsatadiki, diversi-
fikatsiya sozining mohiyati kopgina mualliflar tomonidan tur-
licha talqin qilinadi.
Har bir sohani tahlil qilganda diversifikatsiyaning shu sohaga
taalluqli tomonini korib otishga harakat qilinadi. Masalan, V. Kono-
plitskiy va A. Filinalarning fikricha, «Diversifikatsiya firma-
ning asosiy faoliyatidan tashqari yangi faoliyat turini ozlashtirish
borasida olib boradigan yangi marketing strategiyasidir». Diversifi-
katsiya darajasi firmaning asosiy va qoshimcha faoliyat turlari
obyektlari orasidagi nisbati, firmaning tarmoqlar miqyosida mustaqil
faoliyat turlari mavjudligi bilan olchanadi. Diversifikatsiyaning
maqsadi bozor konyunkturasi ozgarishini oz vaqtida ilgay olish
va korxonaning iqtisodiy faoliyatini barqarorlashtirishdan iborat.
V. Konoplitskiy va A. Filinalarning bergan tarifida firmalar
faoliyatini boshqarishda ularning bozorda boladigan ozgarishlar:
konyunktura ozgarishi, yangi texnika va texnologiya, fan yutuq-
larini joriy qilish jarayonlarini inobatga olgan holda faoliyat
korsatishi lozimligi takidlanadi
1
. Bu mualliflar tomonidan be-
1
Áàíêîâñêîå äåëî. Ó÷åáíèê / ïîä ðåä. Áåëîãëàçîâîé Ã.Í., Êðîëèâåöêîé
Ë.Ï. 5-å èçä., ïåðåðàá. è äîï. Ì.: «Ôèíàíñû è ñòàòèñòèêà», 2006. 292-b.
253
rilgan tarifda diversifikatsiyaga korxonaning asosiy faoliyatidan
tashqarida olib boriluvchi jarayon sifatida, ikkinchi darajali fao-
liyat qabilida qaraladi. Bizning fikrimizcha, diversifikatsiyalash
usulini asosiy faoliyatdan tashqarida emas, balki asosiy faoliyatni
amalga oshirish jarayoni davomida qollab bozorni organish
usullarini amalga oshirib borish firma faoliyatining samaradorligini
taminlashga olib kelishi mumkin.
Amerikalik iqtisodchi Fredrik S. Mishkin «Diversifikatsiya
bu birdan ortiq aktivga ega bolishdir» degan qisqacha tarifni be-
radi. Diversifikatsiyaga berilgan bunday tarif bizning fikrimizcha,
asl mohiyati jihatdan boshqa mualliflarning fikrlariga nisbatan
ortiqroq bolsa-da, uning mohiyatini cheklagan holda bir to-
monlama ifodalaydi. Maxsus adabiyotlarda diversifikatsiya sozi
riskni kamaytirish maqsadida olib borilayotgan faoliyat bolib,
bosqichma-bosqich mayda bolaklarga bolib olib borish, tahlil qi-
lish degan manoni bildiradi, degan xulosalarni uchratish mum-
kin. Shu jihatdan prof. L. Lopatnikov tomonidan berilgan tarif
diversifikatsiya tushunchasini kengroq ochib berishga qaratilgan
deb oylaymiz. Uning fikricha, «Diversifikatsiya bu investitsiya
va boshqa resurslarni turli xil tovarlar ishlab chiqarish va har xil
xizmatlar korsatish sohalari boyicha faoliyat korsatuvchi yonalish-
larga taqsimlash orqali firmaning riskini kamaytirish strategiyasidir.
Yuqori diversifikatsiyalangan firmalar konglomerantlar deyiladi».
Riskni kamaytirish maqsadida investitsiya yoki boshqa mablag-
larni bir necha yonalishlar boyicha taqsimlab chiqish deb tarif-
lash diversifikatsiya mohiyatini toliq bolmasa-da boshqa keltiril-
gan fikrlarga nisbatan aniqroq ifodalashi mumkin. Diversifikatsiya-
ning mohiyatini ochib berishda iqtisodchi M.V. Mishkevich
tomonidan keltirilgan tarif prof. L. Lopatnikovning fikriga mos
kelmasligi bilan ajralib turadi. Uning fikricha, diversifikatsiya bu
korxonani qayta ixtisoslashtirish, ishlab chiqarishga moslashtirishdan
iborat: «Diversifikatsiya bu korxonaning faoliyat sohasini
ozgartirish: ishlab chiqarishni maydalashtirish, korxonalarni aholi
ehtiyoji uchun zarur mahsulotlarni ishlab chiqarishga otkazishdir».
Bazi iqtisodchilar tomonidan bank faoliyatida diversifika-
tsiyaga bir tomonlama tarif berilganligini uchratish mumkin.
254
Masalan, V. Konoplitskiy, A. Filina «Bank diversifikatsiyasi bu
kredit riskini qisqartirish; ssuda portfelini muvofiqlashtirish maq-
sadida bank aktivlarini imkoni boricha kop sonli mijozlar ortasida
taqsimlash demakdir», degan tarifni berishadi.
Diversifikatsiya sozini faqat korxona, firmalar faoliyati bilan
bogliq deb tasavvur qilish va ifodalash bu sozning mohiyatini
ochishda malum bir chegaralanishlarga olib kelishini korsat-
moqda.
Bizning fikrimizcha, diversifikatsiya usuli nafaqat firma fao-
liyatida, balki iqtisodiyotning barcha sohalarida, barcha huquqiy
va jismoniy shaxslar faoliyati davomida ular faoliyatida mavjud
risklarni kamaytirib, malum samaradorlik va yuqori daromad olish
usuli sifatida qollanilishi mumkin.
Shu bois diversifikatsiyaning umuman mohiyati va tadqiqot
qilinayotgan soha boyicha bu usulning qollanilish imkoniyati
korib chiqilsa maqsadga muvofiq bolar edi. Bank ishida di-
versifikatsiyalashni qollash masalasiga kelsak bank faoliyatining
turli sohalari uchun diversifikatsiya usuli mos keladi. Bu usulni
qollash banklarning passiv, aktiv, vositachilik va boshqa ope-
ratsiyalari sohasida qulay kelishi mumkin. Bank faoliyatida
diversifikatsiya otkazish faqat bank aktivlarini joylashtirishni oz
ichiga olmasdan bankning barcha faoliyati bilan bogliq ja-
rayonlardagi risklarni kamaytirish sohasida qollaniladigan usul
bolib, uni nafaqat bank aktivlarini joylashtirish boyicha, balki
banklar tomonidan resurslarni jalb qilish, mijozlarning orni,
bankning umumiy strategiyasini olib borish va boshqa sohalarda
ham qollash mumkin.
Shu sababli diversifikatsiyaning bank ishida ishlatilishi bank-
ning passiv operatsiyalarida bank jalb qiladigan mablaglar turli
tarmoqlar, kop sonli jamgarmachilar tomonidan bolishini ta-
qozo qilsa, bank tomonidan aktiv, kredit, investitsiyalash ope-
ratsiyalari bajarilganda pul mablaglarini turli tarmoq, sohaga kam
miqdorda kop sonli mijozlarga taqsimlanishi kozda tutiladi.
Mablaglarni yuqoridagi usul bilan taqsimlashdan asosiy maqsad
mablaglarning qaytib kelmasligi bilan bogliq risklarning oldini
olish, ularni kamaytirishga intilishdan iborat. Bankning passiv
255
operatsiyalari boyicha diversifikatsiya otkazilishi bankning kredit
potensialining mustahkamlanishini taminlaydi.
Bank resurslari asosiy summasining cheklangan sanoqli
mijozlarga togri kelishi va shu mijozlar moliyaviy ahvolining
yomonlashuvi natijasida ularning bankdan kop miqdorda oz
depozitlarini qaytarib olishi natijasida banklar resurs bazasining
kamayishiga, bu oz navbatida tijorat banklari kredit potensialining
zaiflashuviga olib keladi.
Passiv operatsiyalar boyicha diversifikatsiyaning ahamiyati
shundaki, bir-biri bilan aloqador bolmagan turli tarmoqdagi
mijozlarning zarur bolgan hollarda mablaglarni bankdan olishi
bankning kredit potensialiga katta tasir korsatmasligi mumkin.
Xuddi shunday maqsad bilan bankning kredit-investitsiya ope-
ratsiyalari boyicha diversifikatsiya otkaziladi.
Kredit resurslarining kam miqdorda kop sonli, turli tarmoq-
larga taalluqli bolgan, bir-biri bilan aloqador bolmagan soha-
larga taqsimlanishi bankni har xil risklardan, zarar korishdan
saqlaydi. Òijorat banki sezilarli miqdordagi resurslarining bir yoki
bir necha mijozlar faoliyati uchun yonaltirilishi bank uchun
juda katta riskning yuzaga kelishiga olib keladi. Chunki, kop
miqdorda bank resursini olgan xojalik subyekti moliyaviy ah-
volining yomonlashuvi uning tolovga layoqatsizligi va likvid-
liligining tushib ketishiga, olingan kreditlar va ular boyicha foiz
stavkalarining bankka qaytib tolanishida katta muammolar tugdi-
rishi mumkin. Bu, oz navbatida, bankning likvidliligiga, uning
daromadiga, kelajakda rejalashtirilayotgan faoliyatini olib borishiga
katta tasir korsatishi va boshqa salbiy holatlarga olib kelishi mumkin.
Kredit risklarini kamaytirishning eng samarali yollaridan biri
bankning kredit resurslarini yigish va ulardan foydalanish boyicha
diversifikatsiya otkazishdir. Shundan kelib chiqqan holda, bank
kredit portfelining diversifikatsiyasi deganda, bankning bazi mijoz-
lardan korgan zararlarini boshqa mijozlardan korgan daromad
hisobidan qoplash maqsadida bankning kredit resurslarini kam
miqdorda kop sonli mijozlar ortasida taqsimlashini tushunamiz.
Diversifikatsiyalashni uch xil yonalish boyicha olib borish
mumkin. Bular portfel, geografik va kreditlarni tolash muddatiga
256
qarab otkaziladigan diversifikatsiya turlaridir. Banklarning kre-
dit portfelini diversifikatsiya qilish bank kreditlarini har xil soha-
dagi bir necha mijozlar ortasida taqsimlashni oz ichiga oladi.
Diversifikatsiya qilinmagan kredit, investitsiya portfeli doimo
yuqori risk bilan bogliq boladi. Òijorat banklarining aktivlarini
diversifikatsiyalash bank faoliyatida muhim orin egallaydi.
Koplab banklar aktivlar portfelida aktivlarni faqat bir tar-
moqqa emas, balki turli tarmoqlarga qoyishni ozlariga tamoyil
qilib olishlari zarur. Agar bir aktivdan yoqotishlar bolsa, bank
unchalik katta talafotlar kormaydi, aksincha, bank bir sohaga
qoyilgan bir necha aktivi boyicha muammoga uchrasa, uning ah-
voli ancha yomonlashadi. Bunday hollarda aktivlar portfelini
diversifikatsiya qilish tamoyili qollanilishi lozim, chunki pro-
porsional bolgan, bir aktivdan ortiq bolgan aktivlarni moliya-
lashtirish biror aktivga qoyilgan mablagdan kelgan zararlarni
boshqalarning ijobiy natijasidan qoplash imkoniyatini beradi.
Bank kredit portfelini diversifikatsiya qilish yoli bilan kredit
portfelini boshqarish bankning strategik rejalashtirish jarayoni
bilan uzluksiz bogliq.
Diversifikatsiyaning muhim xususiyatlari shundaki: birinchidan,
diversifikatsiya hamma vaqt riskni yoqtirmaydigan banklar uchun
qulay keladi, chunki u riskni kamaytiradi; ikkinchidan, har xil
kredit boyicha foyda harakati qancha kam mos kelsa, riskni kamay-
tirish hisobiga diversifikatsiyadan shuncha kop naf korish mumkin.
Diversifikatsiyalangan portfel bu risk jihatdan bir-biriga
bogliq bolmagan kichik kreditlar toplamini ozida mujassam-
lashtirishdir.
Masalan, tijorat bankining kredit portfeli uchta bir xil tovar
ishlab chiqaruvchi sanoat konserniga berilgan kreditlardan tashkil
topgan bolsa, bu yaxshi diversifikatsiya qilingan kredit portfel
deyilmaydi. Bu portfelda birinchidan, kreditlar soni yirik, ik-
kinchidan, bu korxonalarga berilgan kreditlar boyicha risklar
ularning bir-biriga aloqador bolib, ular oladigan foyda ular ishlab
chiqargan mahsulotning qiymatiga bogliq boladi.
Agar kredit portfeli on beshdan ortiq mijozga berilgan yigir-
madan ortiq kreditdan tashkil topgan bolsa, bunday portfel
257
yaxshi diversifikatsiya qilingan portfel deyiladi. Demak, diver-
sifikatsiya talab darajasida bolishi uchun quyidagi shartlar baja-
rilishi lozim:
• portfel kop sonli nisbatan mayda kreditlardan tashkil topishi;
• kreditlar risk jihatidan bir-biriga bogliq emas, yani biron-
bir kredit boyicha tolay olmaslik ehtimoli boshqa kredit boyicha
tolay olmaslik ehtimoli bilan bogliq bolmasligi kerak.
Diversifikatsiya yordamida kredit portfelining umumiy risk
darajasini kamaytirishga erishish mumkin. Bazida alohida olingan
kredit boyicha risk ozgarmagan holda haqiqiy olinadigan da-
romad kutilayotgan daromadga tenglashishi mumkin.
Diversifikatsiya mijoz tomonidan foiz stavkasiga qoshib to-
lanadigan (agar bank menejeri uni inobatga olgan bolsa) risk
boyicha mukofot summasini qisqartirishi yoki umuman hisobga
olmaslikka sharoit yaratishi mumkin.
Banklar uchun kredit portfelini diversifikatsiyalash juda ham
oson. Yuqorida takidlaganimizdek, kreditni kam summada turli
sohalarga (sanoat, qishloq xojaligi, transport, biznes, xorijiy mi-
jozlarga), jumladan (shahar, viloyat, mamlakatlarga) turli min-
taqalarga ajratishga erishish lozim.
Òijorat banklarining malum sohalar boyicha ixtisoslashuvi,
shu sohalar boyicha ananaviy kreditlar berishi diversifikatsiya-
lash usuliga toliq mos kelmasligi mumkin. Shu sababli, bizning
amaliy sharoitimizda ixtisoslashgan banklar ixtisoslashuv bilan
diversifikatsiya ortasidagi muqobil chegarani tanlashlari zarur
bolgani holda, ulardan biriga yon bermoqlari lozim.
Jahon bank amaliyoti shuni korsatadiki, 80-yillarda kopgina
xorijiy banklar oz kreditlarining asosiy qismini neft sanoatini
kreditlashga yonaltirganlar. Shu yillarda neft bahosining tushib
ketishi natijasida kopgina neft kompaniyalari oz kreditlarini
tolay olmasdan banklarni bankrotlikka olib kelgan. Kredit port-
felini diversifikatsiya qilib borgan banklar neftni kreditlash bo-
yicha korgan zararlarni boshqa sohadan olgan foydasi hisobidan
qoplagan.
Bu holda diversifikatsiya siyosatining qollanilmasligi «muam-
moli kreditlar»ning «muammoli banklar»ga aylanishiga olib kelgan.
258
Bankning kredit siyosatini va kredit portfelini tahlil qilishning
asosiy maqsadi ssuda boyicha asosiy qarz va u boyicha foizlarni
oz vaqtida tolashga erishishdan iborat. Albatta barcha kreditlar
boyicha malum bir sabab bilan tolay olmaslik sharoiti yuzaga
kelishi mumkin. Agar bank kreditni faqat juda ishonchli mijozga
beradigan bolsa, uning yuqori foyda olish imkoniyati qisqarishi
mumkin. Shu bilan birga agar kreditni tolash boyicha muam-
molar yuzaga kelsa, bu bankka juda qimmatga tushishi mumkin.
Shuning uchun biz oldin takidlab otganimizdek, bankning kre-
dit siyosati ehtiyotkorlik bilan bank resurslarini oqilona joylash-
tirishi asosida yuqori foyda olish ortasidagi balansni taminlashga
qaratilgan bolishi kerak.
Kredit portfelini diversifikatsiyalash qarzni tolamaslik ris-
kini eng oddiy va arzon usul bilan xedjirlashga yordam beradi va
bankning ssuda va depozitlarini keng mijozlar kolamiga bolib
chiqishni anglatadi.
Qarz berishda diversifikatsiyalash bankning ssuda portfelida
absolut miqdor yoki yalpi tutgan salmoqni togridan togri chek-
lashni anglatadi.
Kredit portfelini diversifikatsiyalash usulidan foydalanishda
bank kreditlarini turli sohalardagi kompaniyalarga, kichik miqdorda
qisqa muddatlarga va koproq mijozlarga berishni afzal korishi lozim.
Yana kreditlarni diversifikatsiya qilishda berilgan kreditlarning
taminlanganligini hisobga olish yoli bilan kreditlar boyicha risk-
larni kamaytirib, bank undan foyda olishga erishishi mumkin. Shun-
day qilib, kredit portfelini diversifikatsiya qilish usuli quyidagi tort
asosiy xususiyatni ozida ifoda qilishini etiborga olish zarur. Bular:
• birinchidan, kreditni kop sonli, turli tarmoqqa taalluqli mi-
jozlar ortasida taqsimlash;
• ikkinchidan, kreditni kam miqdorda berish va bir mijozdan
korilishi mumkin bolgan zararni boshqa mijozlardan keladigan
foyda orqali qoplash;
• uchinchidan, kreditning umumiy hajmini saqlab turgan holda
qisqa muddatlarga kredit berish;
• tortinchidan, kreditlarning taminlanganligi boyicha diver-
sifikatsiya otkazish.
259
Diversifikatsiyalashning barcha usullari kredit riskidan himoyala-
nish usuli bolib xizmat qiladi. Lekin respublikamizdagi barcha bank-
larni yaxshi kreditlar portfeliga ega bolgan banklar deb ayta olmaymiz.
Buning uchun kredit ishini shunday uyushtirish kerakki, bunda
banklar yaxshi ishlamogi va bank mijozlari ularga ishonishlari kerak.
Xulosa qilib aytganda, bank tomonidan berilgan kreditning
samaradorligi, uning oz vaqtida bankga qaytib kelishi tijorat banki
kredit portfelining sifatiga uning yuqorida biz keltirgan yonalishlar
boyicha diversifikatsiyalanganligiga bogliq.
Òayanch iboralar
Kredit, kredit portfeli, kreditning turlari, kredit vazifalari, kreditning
asosiy tamoyillari, diversifikatsiya, kredit diversifikatsiyasi, bank over-
drafti, kredit riski, shubhali kredit, ishonchsiz kredit, substandart kredit.
Nazorat savollari
1. Kredit nima?
2. Òijorat banklarining kredit portfeli deganda nimani tushunasiz?
3. Kreditning qanday turlarini bilasiz?
4. Kreditning vazifalarini sanab bering.
5. Kreditning qanday asosiy tamoyillari mavjud?
6. Kredit portfelining qanday turkumlari mavjud?
7. Diversifikatsiya nima?
Òavsiya etilgan adabiyotlar
1. Ozbekiston Respublikasining «Markaziy bank togrisida»gi Qo-
nuni. 1995-yil 21-dekabr.
2. Ozbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati tog-
risida»gi Qonuni. 1996-yil 25-aprel.
3. Abdullayeva Sh.Z. Bank ishi. Darslik. Ò.: «IQTISOD-MOLIYA»,
2010.
4. Abdullayeva Sh.Z. Pul muomalasi va kredit. Oquv qollanma.
Ò.: «ILM ZIYO», 2009.
5. Abdullayeva Sh.Z., Amanov A. Òijorat banklari kapitalini bosh-
qarish. Ò.: «IQTISOD-MOLIYA», 2006.
6. Abdullayeva Sh.Z., Safarova Z.B. Òijorat banklari moliyaviy
resurslarini boshqarish. Ò.: «IQTISOD-MOLIYA», 2008.
260
GLOSSARIY
Aksiya aksionerlik jamiyati chiqargan qimmatli (daromad keltiruvchi)
qogoz. Aksiya egasining shu jamiyat mablagiga qoshgan hissasini va shunga
muvofiq topilgan foydaning bir qismini dividend tariqasida olishini, uni
boshqarib turishda qatnasha olishini tasdiqlaydi.
Bank kredit siyosati kreditlash jarayonida yuzaga keluvchi tavak-
kalchilikni boshqarishda bank rahbariyati tomonidan qabul qilinadigan chora
va uslublarni belgilovchi hamda bank rahbariyati va xodimlarini kredit portfelini
samarali boshqarishga doir korsatmalar bilan taminlovchi hujjat.
Bank moliyaviy korxona, u vaqtincha bosh bolgan pul mablaglarini
ozida saqlaydi, iqtisodiyot obyektlariga kreditlar beradi, korxonalar, muas-
sasalar yoki alohida shaxslar bilan tolovlar va hisob-kitoblarda vositachilik
qiladi, mamlakatning pul muomalasini tartibga solib boshqaradi.
Bank kapitali 1) banklarga jalb qilingan va ular tomonidan kredit
hisob-kitob va boshqa operatsiyalar uchun foydalanadigan pulli kapitallar
yigindisi, yani bankning resurslari; 2) bank kapitalining oz qismini
tashkil etuvchi banklarning oz kapitali.
Bank kafolati mijozning iltimosiga binoan tijorat banki tomonidan
bonak sifatidagi summani kontrakt shartlari boyicha bajarish va kafolatlash.
Bank krediti kreditning asosiy shakli, unda pul mablaglari vaqtincha
foydalanish uchun banklar tomonidan beriladi.
Bank likvidliligi bankning oz aktivlari va passivlari nisbati hamda
strukturasi bilan belgilanadigan majburiyatlarni muddatida qoplash qobiliyati.
Bank nazorati 1) rezerv tizimi (Markaziy bank) tomonidan bank-
lar faoliyatining nazorat qilinishi; 2) bank kreditining debitor tomonidan
sarflanishini nazorat qilish.
Bank foiz stavkasi bank ssudasidan foydalanganlik uchun belgilangan
haq miqdori; qarz summasiga nisbatan foiz hisobida undiriladi.
Bankrotlik sinish, fuqaro, korxona, firma yoki bankning mablag
yetishmasligidan oz majburiyatlari boyicha qarzlarni tolashga qurbi yetmasligi.
Biznes foyda beradigan iqtisodiy faoliyat, har qanday daromad yoki
boshqa foyda keltiradigan istalgan faoliyat turi.
Bojxona tovar, mahsulotlarning eksporti va importi operatsiyalarini
nazorat qiluvchi va boj tolovlarini toplovchi tashkilot.
Bozor iqtisodiyoti faoliyat korsatishi uchun dastavval mulkchilikning
xilma-xil shakllarini royobga chiqarishni va bozor infrastrukturasini vujudga
keltirishni talab etadigan tizim.
Budjet davlat, korxona, muassasaning qonuniy tartibda tasdiqlangan
davrga moljallangan pul ifodasining daromad sarf-xarajatlari.
261
Davlat budjeti markazlashgan davlat pul fondini shakllantirish va
undan foydalanishning asosiy moliyaviy rejasi. Davlat budjetida xarajatlarning
daromadlardan ustun bolishi budjet taqchilligi deb ataladi.
Diversifikatsiya korxona (birlashmalar)ning sohalari va ishlab
chiqaradigan mahsulotlari turining kengayishi, yangilanib turishi.
Iqtisodiyot iqtisodiyot, xalq xojaligi tarmoqlari, bolimlari yigindisi.
Iqtisodiy integratsiya xojalik subyektlari ortasida iqtisodiy aloqalarning
rivojlanish shakli, davlatlar ortasida kelishilgan iqtisodiy siyosat yuritish,
yagona iqtisodiy makonlarning vujudga kelishi.
Import ichki bozorda sotish maqsadida tovar, mahsulotlarni chet
eldan keltirish.
Investitsiya banklari xalq xojaligining turli tarmoqlarini moliyalash
va uzoq muddatli qarz berishga ixtisoslashgan banklar.
Investitsiya siyosati iqtisodiy siyosatning tarkibiy bogini, fan va
texnikaning yangi yutuqlari asosida kapital mablaglarning yonalishlarini,
hajmi, strukturasi, asosiy fondlarning osishi va yangilanishini belgilab
beruvchi tadbirlar tizimi.
Investitsiyalar iqtisodni rivojlantirish maqsadida mamlakat yoki chet
ellarda turli tarmoqlarga uzoq muddatli kapital kiritish.
Investor pul qoygan kishi, omonatchi; investitsiyalarni amalga
oshiradigan shaxs, tashkilot, davlat.
Ipoteka ssuda olish maqsadida kochmas mulk (yer, imorat)ni garovga
qoyish.
Ish haqi fuqarolarning qilgan mehnatlari, xizmatlari uchun to-
lanadigan haq.
Jahon moliyaviy inqirozi bank-moliya tizimida roy bergan chuqur
tanglik holati, buning natijasida yirik banklar va moliyaviy tuzilmalarning
likvidlilik, yani tolov qobiliyati zaiflashib, moliyaviy inqirozga aylanib
ketishi, dunyoning yetakchi fond bozorlarida eng yirik kompaniyalar
indekslari va aksiyalarning bozor qiymati halokatli darajada tushib ketishi,
oqibatda koplab mamlakatlarda ishlab chiqarish va iqtisodiy osish surat-
larining keskin pasayib ketishi bilan bogliq ishsizlik va boshqa salbiy
oqibatlarni keltirib chiqaruvchi holat.
Kapital oz egasiga daromad keltiruvchi mablag va vosita, yangi qiymat
keltiradigan, yani oz-ozini kopaytiruvchi qiymat.
Kichik biznes kapital faqat birinchi darajali sohalarga sarflanadigan,
iqtisodiyotning rivojlanishiga tasir etadigan tadbirkorlik faoliyatining shakli.
Kichik korxonalar mustaqil xojalik faoliyatini olib boruvchi, oz
balansiga ega bolgan, soliqlar va boshqa tolovlardan kelgan foydasini ozi
taqsimlaydigan korxona.
Korporativ boshqaruv tijorat banki faoliyatini boshqarishda Kengash
azolari va boshqa rahbar xodimlar tomonidan amalga oshiriladigan asosiy
faoliyat hamda qoidalar majmuasi.
Kredit pul mablaglari, tovar va xizmatlarni kelishilgan ustama (foiz)
tolab qaytarib berish sharti bilan malum muddatga qarzga berish.
Kredit qobiliyati qarzdorning kreditni qaytara olish qobiliyati va imkoniyati.
262
Kredit tizimi mamlakatda qabul qilingan kredit munosabatlari. Kredit
munosabatlarini tashkil etadigan va amalga oshiradigan banklar va boshqa
kredit muassasalari majmuyi.
Lizing mashina, asbob-uskuna, transport vositalari, ishlab chiqarish
inshootlarini uzoq muddatli ijaraga olish, uzoq muddat foydalanadigan
tovarlar eksportini kreditlash shakllaridan biri; lizingning, asosan, moliyaviy
va oddiy turi bor.
Likvid aktivlar bozor narxining shakllanishini taminlaydigan doimiy
ravishda sotiluvchi va sotib olinuvchi aktivlarning alohida turi, banklar ularni
qisqa muddat ichida sotib olishga tayyor bolgan xaridorni topishi mumkin.
Likvidlilik bank majburiyatlarini bajarish va aktivlar osishini
moliyalash bilan birgalikda depozitlar va qarz mablaglari darajasining
pasayishini samarali boshqarish.
Markaziy bank mamlakatning jami kredit tizimiga rahbarlik qiladi,
davlat pul-kredit siyosatini amalga oshiradi, pul va qimmatbaho qogozlar
emissiyasini monopol huquqda amalga oshiruvchi muassasa.
Milliy daromad mamlakat iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishini belgilab
beruvchi umumlashgan muhim korsatkich.
Modernizatsiya yangi, hozirgi zamon talablariga muvofiqlashtirib
yangilash, ozgartirish.
Moliyaviy aktivlar qimmatli qogozlar, chet el kapitalini jalb etish,
chet el kreditlarini olish va chet el kapitalini bank depozitlariga jalb etish
uchun emissiya qilinadi.
Soliq davlat budjeti daromadlarining asosiy manbayi bolgan majburiy tolov.
Soliq imtiyozlari soliq tolovlaridan tola va qisman ozod bolish.
Òadbirkorlik foyda olish maqsadida fuqarolar va korxonalarning oz
tashabbusi asosida mustaqil faoliyat yuritishi.
Òashqi savdo bir mamlakatning boshqa mamlakatlar bilan savdosi.
Òijorat banklari jismoniy va huquqiy shaxslarga xilma-xil bank
xizmatlarini korsatuvchi (depozitlarni jalb qilish, veksel hisobi, kredit berish,
qimmatli qogozlarni sotish va sotib olish) muassasa.
Valuta birinchidan, tovarlar qiymati darajasini olchash pul birligi;
ikkinchidan, mamlakatda qabul qilingan pul birligi va xorijiy davlatlarning
pul belgilari; uchinchidan, muomala va tolov-kredit vositasi.
Valuta kursi mamlakat pul birligining boshqa mamlakat pul birligida
ifodalangan bahosi.
Xalqaro kredit ssuda kapitalining jahon aylanmasidagi harakati, bu
harakat tovar va valuta korinishidagi mablaglarni uch shart asosida, yani
qaytarib berishlilik, muddatlilik, foiz tolashlilik asosida berish natijasida
yuzaga keladi.
Xalqaro hisob-kitoblar turli mamlakatlar ortasida iqtisodiy, siyosiy
va madaniy aloqalar natijasida yuzaga keladigan pullik talablar va
majburiyatlar yuzasidan tolovlarni amalga oshirish tizimi.
Chet el investitsiyalari iqtisodiyotning sanoat, qishloq xojaligi,
transport va boshqa tarmoqlariga chet el mulkdorlari kapitalining uzoq
muddatga qoyilishi.
263
ÒESÒ SAVOLLARI
1. Bank menejmenti bu ...
a) pul oqimi va bank personalini boshqarish;
b) bank xizmatlari bozorini oganish;
d) bank tashkiliy tarkibining shakllanishi;
e) a, d.
2. Personalni boshqarish bu ...
a) xodimlarni ragbatlantirish tizimi;
b) mehnatni ilmiy tashkil qilish;
d) xizmatchilarni bilim va tajribasidan oqilona foydalanish hamda ularni
mehnatga ishtiyoqini oshirish;
e) bank operatsiyalarini amalga oshirishni tashkil etish.
3. Bank eng arzon mablaglar manbayi sifatida tanlaydi:
a) muddatli quyilmalar;
b) jamgarma quyilmalar;
d) chek quyilmalari;
e) depozitsiz qarz olish.
4. Bank xizmatlari bozorida qanday ozgarishlar bank uchun qiyinchiliklar
tugdiradi va ularni yangi xizmatlar taklif etishga undaydi?
a) iqtisodiyotning osishi;
b) takroriy beqarorlik;
d) bank ishida raqobatning osishi;
e) inflatsiya.
5. Bank rahbariyati tomonidan bevosita nazoratga olinadigan omillarga
kiradi:
a) istemolchilar;
b) marketing xizmati;
d) raqobatchilar;
e) texnologiyalar.
264
6. Marketing rejasiga kirmaydi:
a) bank holatini tahlil qilish;
b) resurslarni taqsimlash;
d) oraliq vazifalarni kun tartibiga qoyish;
e) alohida xizmatlar faoliyatini muvofiqlashtirish.
7. Holatiy tahlilga kirmaydi:
a) raqobatchilarni tahlil qilish;
b) marketing maqsadini kun tartibiga qoyish;
d) xizmatlarni tahlil qilish;
e) istemolchilarni tahlil qilish.
8. Yirik banklarning kichik banklarga nisbatan ustunligi hisoblanadi:
a) katta egiluvchanlik;
b) bolimlarni boshqarishining osonligi;
d) turli xil darajadagi xodimlar ortasidagi ozaro dostlik aloqalari;
e) diversifikatsiya (tabaqalash) imkoniyatining kengligi.
9. Bir qancha banklarni kapitalni malum bir moliyaviy xizmat va umumiy
bankni tashkil qilish uchun birlashtirish bu ...
a) banklar banki;
b) holding;
d) mustaqil bank;
e) minibank.
10. Marketing bu ...
a) bankda ishlab chiqarishni rejalashtirish;
b) xodimlarni ijtimoiy himoyalash;
d) rejalashtirish va fikrlarni tatbiq etish jarayoni;
e) mijoz ehtiyojini qondiradigan xizmatlar ishlab chiqishni tashkil
etish.
11. Bank xizmat korsatish tarmogining markaziy protsessori:
a) elektron kartochkalarni magazinlarga kiritishni taminlaydi;
b) istemolchilar hisobini tekshiradi;
d) hisoblarni kreditlashni taminlaydi;
e) axborotni kerakli bankka yollaydi.
265
12. Bankning eng eski xizmatlaridan biri hisoblanadi:
a) moliyaviy maslahat berish;
b) valuta almashtirish;
d) lizing;
e) faktoring.
13. Bank balansi bu ...
a) moliyaviy ahvol haqida hisobot;
b) daromad va xarajatlar haqida hisobot;
d) foyda haqida hisobot;
e) faoliyatning moliyaviy natijasi.
14. Bank balansi formulasi:
a) aktivlar + investitsiyalar;
b) kreditlar + passivlar;
d) aktivlar + passivlar + aksionerlik kapitali;
e) aktivlar + jalb qilingan mablaglar.
15. Ixtisoslashganlik va universallashganlikni oqilona tanlash bankning
quyidagi barqarorlik turlarini taminlaydi:
a) moliyaviy barqarorlik;
b) funksional barqarorlik;
d) tijoriy barqarorlik;
e) tashkiliy, tarkibiy barqarorlik.
266
FOYDALANILGAN ADABIYOÒLAR ROYXATI
1. Ozbekiston Respublikasining qonunlari
1. Ozbekiston Respublikasining «Markaziy bank togrisida»gi Qonuni. 1995-
yil 21-dekabr.
2. Ozbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati togrisida»gi
Qonuni. 1996-yil 25-aprel.
3. Ozbekiston Respublikasining moliya qonunlari. Ò.: ¹5. 1996.
2. Ozbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni va qarorlari
4. Ozbekiston Respublikasi Prezidentining «Bank tizimini yanada
erkinlashtirish va isloh qilish borasidagi chora-tadbirlar togrisida»gi Farmoni.
2010-yil 27-mart.
5. Ozbekiston Respublikasi Prezidentining «Inqirozga qarshi choralar
dasturi togrisida»gi 2008-yil 28-noyabrdagi PF-4058-sonli Farmoni.
6. Ozbekiston Respublikasi Prezidentining «Qishloq taraqqiyoti va
farovonligi yili» Davlat dasturi togrisida»gi 2009-yil 26-yanvardagi PQ-1046
sonli Qarori.
3. Ozbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari
7. Ozbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 15-yan-
vardagi 24-sonli «Bank tizimini yanada erkinlashtirish chora-tadbirlari
togrisida»gi qarori. Ò.: 2000.
8. Ozbekiston bank tizimini isloh qilish va erkinlashtirish boyicha meyoriy
hujjatlar toplami. Ò.: «Ozbekiston», 2010.
9. Ozbekiston Respublikasi Markaziy bankining bank nazorati boyicha
meyoriy hujjatlari. 20052010.
10. Ozbekiston Respublikasi monetar siyosati asosiy yonalishlari.
Ozbekiston Respublikasi Markaziy banki.
11. Ïîðÿäîê âûäà÷è êîììåð÷åñêèìè áàíêàìè ñðåäñòâ íà çàðàáîòíóþ
ïëàòó ÖÁ ÐÓ (çà ñîîòâåòñòâóþùèé ãîä).
4. Ozbekiston Respublikasi Prezidentining asarlari
12. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, Ozbekiston sharoitida
uni bartaraf etishning yollari va choralari. Ò.: «Ozbekiston», 2009.
13. Karimov I.A. Asosiy vazifamiz vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz
farovonligini yanada yuksaltirishdir. Ò.: «Ozbekiston», 2010.
267
14. Karimov I.A. Ona yurtimiz baxt-u iqboli va buyuk kelajagi yolida xizmat
qilish eng oliy saodatdir. Ò.: «Ozbekiston», 2015.
15. Karimov I.A. 2015-yilda iqtisodiyotimizda tub tarkibiy ozgarishlarni
amalga oshirish, modernizatsiya va diversifikatsiya jarayonlarini izchil davom
ettirish hisobidan xususiy mulk va xususiy tadbirkorlikka keng yol ochib be-
rish ustuvor vazifamizdir. 2014-yilning asosiy yakunlari va 2015-yilda Oz-
bekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yonalishlariga bagish-
langan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi maruza // «Òurkiston», ¹ 5 (15851),
2015-yil 17-yanvar.
5. Darsliklar va oquv qollanmalar
16. Abdullayev Y., Qoraliyev Ò., Òoshmurodov Sh., Abdullayeva S. Bank ishi.
Oquv qollanma. Ò.: «IQTISOD-MOLIYA», 2009.
17. Abdullayeva Sh.Z. Bank ishi. Darslik. Ò.: «IQTISOD-MOLIYA», 2010.
18. Abdullayeva Sh.Z. Pul muomalasi va kredit. Oquv qollanma. Ò.:
«ILM ZIYO», 2009.
19. Abdullayeva Sh.Z., Amanov A. Òijorat banklari kapitalini boshqarish.
Ò.: «IQTISOD-MOLIYA», 2006.
20. Abdullayeva Sh.Z., Safarova Z.B. Òijorat banklari moliyaviy resurslarini
boshqarish. Ò.: «IQTISOD-MOLIYA», 2008.
21. Áëåãíîâ À.Î., Âàñèëåâñêàÿ Î.Â. Èñêóññòâî óïðàâëåíèÿ ïåðñîíàëîì.
Ó÷åá. ïîñîáèå. Ì.: ÃÅËÀÍ, 2001.
22. Ñòàðîäóáöåâà. Å.Á. Îñíîâû áàíêîâñêîãî äåëà. Ó÷åáíèê. Ì.:
«ÔÎÐÓÌ: ÈÍÔÐÀ-Ì», 2006.
23. Áàíêîâñêîå äåëî. Ó÷åáíèê / ïîä ðåä. Áåëîãëàçîâîé Ã.Í., Êðîëè-
âåöêîé Ë.Ï. 5-å èçä., ïåðåðàá. è äîï. Ì.: «Ôèíàíñû è ñòàòèñòèêà», 2006.
24. Ëàâðóøèí Î.È. Áàíêîâñêîå äåëî: ñîâðåìåííàÿ ñèñòåìà êðåäè-
òîâàíèÿ. Ó÷åáíîå ïîñîáèå / Àôàíàñüåâà Î.Í., Êîðíèåíêî. Ñ.Ë., ïîä ðåä.
çàñë. äåÿòåëÿ íàóêè ÐÔ, ä.ý.í., ïðîô. Î.È. Ëàâðóøèíà. 2-å èçä. Ì.:
ÊÍÎÐÓÑ, 2006.
25. Áèòêîâ Â.Ï. Îñíîâû áàíêîâñêîãî äåëà. ×àñòü 1. Ó÷åáíîå ïîñîáèå.
Ì.: ÌÃÈÌÎ Óíèâåðñèòåò ÌÈÄ Ðîññèè, 2005.
26. Äæîçìåí Ð. Áàíêîâñêèé ìàðêåòèíã: ââåäåíèå â ðûíî÷íîå
ïëàíèðîâàíèå. Ì., 1995.
27. Èííîâàöèîííûé ìåíåäæìåíò. Ó÷åá. ïîñîáèå / ïîä ðåä. ïðîô.
Ì.Í. Îãîëåâîé. Ì.: «ÈÍÔÐÀ-Ì», 2001.
28. Êåìïáåëë Ð., Ìàêêîíåëë Ê. Ýêîíîìèêñ. Ì., 1997.
29. Êëèìîâ Â.À. Îñíîâû ïñèõîëîãèè ìàðêåòèíãà. Ì.: «ÞÍÈÒÈ», 1997.
30. Êîòëåð Ô. Îñíîâû ìàðêåòèíãà. Ì.: «Ýêîíîìèêà», 1997.
31. Êóï÷èíñêèé Â.À., Óëèíè÷ À.Ñ. Ñèñòåìà óïðàâëåíèÿ ðåñóðñàìè áàíêà.
Ì.: «Ýêçàìåí», 2000.
32. Ìàëàõîâà Í. Ã. Äåíüãè. Êðåäèò. Áàíêè: Êîíñïåêò ëåêöèé. Ì.:
«Ïðèîð-èçäàò», 2005.
33. Ð.À. Ôàòõóòäèíîâ. Ñòðàòåãè÷åñêèé ìàðêåòèíã. 3-å èçä. Ì.:
«Ïèòåð», 2003.
34. Raximova A.A., Bozorov Sh.Ò. Bank huquqi. Ozbekiston Respublikasi
bank tizimi xodimlari va oliy oquv yurtlari talabalari uchun amaliy va oquv
qollanma. Ò.: ÒDYI, 2000.
268
35. Ñáîðíèê çàäà÷ ïî áàíêîâñêîìó äåëó: Áàíêîâñêèé ìåíåäæìåíò.
Ó÷åáíîå ïîñîáèå / ïîä ðåä. Âàëåíöåâîé Í.È.  2-õ ÷. ×. 2. 2-å èçä., ïåðåðàá.
è äîï. Ì.: «Ôèíàíñû è ñòàòèñòèêà», 2005.
36. Ñòàðîäóáöåâà Å.Á. Áàíêîâñêèå îïåðàöèè. Ó÷åáíîå ïîñîáèå. Ì.:
«ÔÎÐÓÌ: ÈÍÔÐÀ-Ì», 2006.
37. Ñòàðîäóáöåâà Å.Á. Îñíîâû áàíêîâñêîãî äåëà. Ó÷åáíèê. Ì.:
«ÔÎÐÓÌ: ÈÍÔÐÀ-Ì», 2006.
38. Òemirov M. Bank marketingi. Ò.: «IQTISOD-MOLIYA», 2006.
39. Óñîñêèí Â.Ì. Ñîâðåìåííûå êîììåð÷åñêèå áàíêè. Ì.: «Ôèíàíñû
è ñòàòèñòèêà», 2004.
40. Ôðîñò Ñòèâåí Ì. Íàñòîëüíàÿ êíèãà áàíêîâñêîãî àíàëèòèêà. Ïåð.
ñ àíãë. Ðóÿä Ì. Ì.: Äíåïðîïåòðîâñê: áàëàíñ áèçíåñ áóêñ, 2006.
41. Xudoyberdiyev Z.Y., Xomitov K.Z. Bank menejmenti. Ò.: «IQTISOD-
MOLIYA», 2006.
42. Xomitov K.Z., Muhammedov F.Ò. Moliya bozori va birja ishi. Oquv
qollanma. Ò.: «Davr» nashriyoti, 2012.
43. Xomitov K.Z., Hamidova F.A. Birja ishi. Orta maxsus, kasb-hunar kollejlari
uchun oquv qollanma. Ò.: «Noshir» nashriyoti, 2014.
6. Gazeta va jurnallar
44. «Bozor, pul va kredit» jurnali. 20052015-y.y.
45. «Bank axborotnomasi» gazetasi. 2015-y.
46. «Äåíãè è êðåäèò» jurnali. 20052015-y.y.
7. Internet saytlari
www.cbu.uz
www.nbu.uz
www.bankinfo.uz
www.uzland.uz
www.cer.uz
www.stat.uz
www.uza.uz
www.forex.com
www.thebanker.com
www.federalreserve.gov
www.rsb.ru
www.bankofamerika.com
www.nyse.com
www.londonstockexchange.com
www.peugeotufa.ru
www.bashexpo.ru
www.interunion.ru
www.e-tours.ru
www.travel-library.com
www.thebanker.com
www.bankofengland.co.uk/ markets/forex/index/htm/
269
MUNDARIJA
Kirish ............................................................................................................... 3
1-bob. «BANK MARKETINGI VA MENEJMENTI» FANINING
MAZMUNI VA MOHIYATI
1.1. «Bank marketingi va menejmenti» fanining mohiyati ............................... 5
1.2. Bank menejmentining tuzilmasi va vazifalari ........................................... 10
1.3. Bank menejmenti tizimi va tarkibi ........................................................... 15
1.4. Marketing bank menejmentining bir qismi sifatida................................ 21
2-bob. BANK BOSHQARUVINING TARKIBIY TUZILISHI
VA BOSHQARISHNI TASHKIL ETISHNING
ZAMONAVIY YOLLARI
2.1. Òijorat banklari boshqaruvining tarkibiy tuzilishi ................................... 29
2.2. Bank faoliyatini boshqarishni tashkil etish asoslari ................................ 35
2.3. Bank strategiyasi va uni shakllantirish mexanizmi .................................. 37
2.4. Òijorat bankida moliyaviy menejmentning orni va roli ........................... 41
3-bob. ÒIJORAT BANKLARI SIYOSATI: MAQSADI
VA VAZIFALARI
3.1. Bank tizimi, bank turlari va ularning tasniflanishi ................................... 52
3.2. Òijorat banklari maqsadi.......................................................................... 55
3.3. Òijorat banklari vazifalari ........................................................................ 57
4-bob. BANK XODIMLARI MEHNATIGA HAQ
TOLASH VA ULARNI BOSHQARISH
4.1. Bank xodimlarini boshqarishning ahamiyati ........................................... 61
4.2. Bank xodimlarini boshqarish ................................................................... 64
4.3. Bank xodimlarini boshqarish tamoyillari
va strategik vazifalari ............................................................................... 66
4.4. Bank xodimlarini boshqarishning vazifalari ............................................ 72
4.5. Bank xodimlariga mehnati uchun haq tolashni
hisoblash tartibi ..................................................................................... 75
4.6. Bank xodimlarini baholash mezonlari .................................................... 77
270
5-bob. BANK SOHASIDA MARKETINGNING
ZARURLIGI VA MOHIYATI
5.1. Marketing va uning bank sohasiga kirib kelishi ........................................ 83
5.2. Bank marketingining mohiyati va uning asosiy maqsadi ......................... 89
5.3. Bank marketingining oziga xos xususiyatlari .......................................... 94
5.4. Bank mahsuloti marketing nuqtai nazaridan .......................................... 96
5.5. Bankning narx siyosati ............................................................................. 98
5.6. Bank xizmatlarini sotishni ragbatlantirish tizimi ................................. 100
5.7. Bank xizmatlarini taqsimlash usullari ................................................... 103
6-bob. BANK XIZMATLARIDA MARKETING
TIZIMI VA STRATEGIYASI
6.1. Òovar, tovar siyosati va marketingni rejalashtirish ............................... 106
6.2. Bank bozorini segmentlash .................................................................... 114
6.3. Banklarga qoyiladigan xalqaro darajadagi talablar ............................... 118
6.4. Bankning marketing xizmati va dasturi ................................................. 120
6.5. Zamonaviy marketing uslubiyati. Bank holding kompaniyasi ............... 124
7-bob. BANK OPERATSIYA TURLARI BOYICHA
MARKETING
7.1. Bank operatsiyalari boyicha marketing ................................................. 133
7.2. Banklarning aktiv va passiv operatsiyalarida
marketing xizmati ................................................................................ 134
7.3. Bank marketingining turlari va funksiyalari ........................................... 136
8-bob. BANK KAPITALI VA UNI BOSHQARISH
8.1. Bank kapitali haqida umumiy tushuncha ............................................... 140
8.2. Bank kapitali va uni samarali boshqarish tartibi .................................... 141
9-bob. AKTIVLAR VA ULARNI SAMARALI
BOSHQARISH
9.1. Bank aktivlari va ularning tarkibi ........................................................... 148
9.2. Bank aktivlari diversifikatsiyasi va ularni boshqarish ............................. 150
10-bob. PASSIVLAR VA ULARNI SAMARALI
BOSHQARISH
10.1. Bank passivlari va ularning tarkibi ........................................................ 153
10.2. Bank passivlarini samarali boshqarish ................................................. 160
271
11-bob. BANK FOYDASINI BOSHQARISH
11.1. Bank daromadlari va ularni shakllantirish tartibi ................................ 169
11.2. Bank xarajatlari va ularga tavsif ............................................................. 183
11.3. Bank foydasini oshirish masalalari ...................................................... 191
12-bob. ÒIJORAT BANKLARINING INVESTITSIYA
PORTFELI VA UNI BOSHQARISH
12.1. Òijorat banklarining investitsiya portfeli haqida
umumiy tushuncha ............................................................................. 195
12.2. Òijorat banklarining investitsiya portfelini
shakllantirish va ularni samarali boshqarish ....................................... 199
13-bob. ÒIJORAT BANKLARI LIKVIDLILIGI
VA UNI BOSHQARISH
13.1. Òijorat banklari likvidliligini boshqarish nazariyalari ......................... 204
13.2. Bank balansi likvidliligi va uning mohiyati .......................................... 207
13.3. Bank likvidliligini aniqlash korsatkichlari .......................................... 211
13.4. Bank likvidli zaxiralarini boshqarish strategiyasi ................................ 215
13.5. Òijorat banklari likvidliligi va uni boshqarish ...................................... 219
14-bob. BANK RISKLARI VA ULARNI BOSHQARISH
14.1. Bank risklari va ularning turlari ............................................................ 225
14.2. Bank risklarini boshqarish.................................................................... 229
14.3. Kredit risklari va ularni baholash ......................................................... 235
15-bob. ÒIJORAT BANKLARI KREDIT PORTFELI
VA UNI BOSHQARISH
15.1. Òijorat banklari kredit portfeli haqida umumiy tushuncha ................. 240
15.2. Òijorat banklari kredit portfeli diversifikatsiyasi
va ularni samarali boshqarish .............................................................. 248
Glossariy ...................................................................................................... 260
Òest savollari ................................................................................................ 263
Foydalanilgan adabiyotlar royxati .................................................... 266
272
X-63 Ê.Z. XOMITOV, À.À. RAXIMOV. BANK
MARKEÒINGI VA MENEJMENÒI. Kasb-
hunar kollejlari uchun oquv qollanma. T.:
«ILM ZIYO», 2015. 272 b.
UOÊ: 336.71 (075)
KBK 65.290-2
ISBN 978-9943-16-265-5
Ê.Z. XOMITOV, À.À. RAXIMOV
BANK MARKEÒINGI VA MENEJMENÒI
Kasb-hunar kollejlari uchun oquv qollanma
Toshkent «ILM ZIYO» 2015
Muharrir B. Xudoyorova
Badiiy muharrir M. Burxonov
Texnik muharrir F. Samadov
Musahhih T. Mirzayev
Noshirlik litsenziyasi AI ¹ 275, 15.07.2015-y.
2015-yil 18-dekabrda chop etishga ruxsat berildi. Bichimi 60×90
1
/
16
.
«Tayms» harfida terilib, ofset usulida chop etildi. Bosma tabogi 17,0.
Nashr tabogi 15,5. 3390 nusxa. Buyurtma ¹
«ILM ZIYO» nashriyot uyi. Toshkent, Navoiy kochasi, 30-uy.
Ozbekiston Matbuot va axborot agentligining Gafur Gulom
nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyida chop etildi.
Toshkent, Shayxontohur kochasi, 86-uy.
Do'stlaringiz bilan baham: |