Tijorat krediti. Iqtisodiyotda kredit munosabatlarining vujudga kelishining birinchi shakllaridan bo‘lib, veksel muomalasini vujudga keltirgan va naqd pulsiz hisob kitoblarning rivojlanishiga yordam bergan. Tijorat kreditining sub’ektlari sifatida yuridik shaxslar: mol etkazib beruvchi va mol sotib oluvchi korxonalar, kreditning ob’ekti sifatida sotilayotgan tovar ishtirok qiladi. Tijorat krediti o‘zining amaliy ko‘rinishini huquqiy shaxslar o‘rtasida tovar va xizmatlarning to‘lov muddatini cho‘zish orqali sotish shaklidagi moliya xo‘jalik munosabatlarida topadi. Bu kredit shaklining asosiy maqsadi tovarlarni sotishni tezlashtirish va shu orqali foyda olishdan iborat.
Tijorat kreditning an’anaviy vositasi bo‘lib, qarz oluvchining qarz beruvchiga nisbatan moliyaviy majburiyatlarini aks ettiruvchi veksel hisoblanadi. Veksel bu qarz majburiyati bo‘lib, qarz oluvchi o‘z zimmasiga qarzni ko‘rsatilgan summada, ko‘rsatilgan joyda, belgilangan muddatda to‘lash majburiyatini oladi.
Amaliyotda vekselning ikki turi qo‘llaniladi. Oddiy va o‘tkazma veksel. Oddiy vekselni qarz oluvchi korxona qarz beruvchi korxonaga beradi va tovarlar va ko‘rsatilgan xizmatlar uchun unga to‘lash majburiyatini o‘z zimmasiga oladi.
O‘tkazma vekselda kreditor tomonidan belgilangan tovar va xizmatlar summasi uning topshirig‘iga asosan uchinchi shaxsga yoki vekselni ko‘rsatuvchiga o‘tkazilishi zarur. Kreditorning vekselda ko‘rsatilgan summani uchinchi shaxsga to‘lash to‘g‘risidagi buyrug‘ini ifodalovchi hujjat amaliyotda tratta deb ham yuritiladi.
Tijorat krediti bank kreditidan quyidagi xususiyatlari bilan farq qiladi:
1. Kreditor (qarz beruvchi) rolida maxsus kredit-moliya tashkilotlari emas, balki tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish hamda sotish bilan shug‘ullanuvchi turli yuridik shaxslar ishtirok qiladi;
2. Tijorat krediti faqatgina tovar shaklida beriladi;
3. Tijorat kreditida ssuda kapitali, sanoat va savdo kapitali bilan integratsiyalashgan holda harakat qiladi. Bu bozor iqtisodiyoti sharoitda turli ixtisosdagi va faoliyat yo‘nalishdagi korxonalarni o‘z ichiga oluvchi xolding, moliyaviy kompaniyalarning vujudga kelishida o‘z amaliy aksini topadi;
4. Berilgan vaqt oralig‘ida tijorat kreditining o‘rtacha qiymati bank foizining o‘rtacha stavkasidan doimo kichik bo‘ladi;
5. Qarz beruvchi va qarz oluvchi o‘rtasidagi shartnoma huquqiy rasmiylashtirilganda tijorat krediti bo‘yicha to‘lov (foiz stavkasi) alohida aniqlanmaydi. Foiz to‘lovi tovar bahosiga qo‘shilgan holda rasmiylashtiriladi.
Xorijiy mamlakatlar amaliyotida tijorat krediti keng tarqalgan. MDH davlatlari bank amaliyotida tijorat krediti qo‘llanilmaydi. Sobiq ittifoq davrida kredit munosabatlarining rivojlanishiga nazar soladigan bo‘lsak, 1930-32 yillardagi kredit islohatigacha amaliyotda tijorat kreditidan foydalanilgan. Bu kredit tovarlar ishlab chiqarishning mo‘l-ko‘lchiligi sharoitida tovarlarni sotish jarayonini tezlashtirishda qulay hisoblanadi. 30- yillarda kreditning bu shaklidan foydalanishda malum kamchiliklarga yo‘l qo‘yilgani uchun kredit islohati o‘tkazish davomida bu kreditdan foydalanish bekor qilindi va xo‘jaliklar to‘g‘ridan-to‘g‘ri bank tomonidan kreditlashga o‘tkazilgan.
Hozirgi sharoitda jahon amaliyotida tijorat kreditning asosan 3 turi qo‘llaniladi:
*qayd qilingan to‘lov muddati bo‘yicha kredit;
*tovarlarni sotgandan keyingina qarzni to‘lash bo‘yicha kredit;
*ochiq hisobvaraq bo‘yicha kreditlash.
Bunda tijorat krediti shartlari bo‘yicha, keyingi tovar partiyasini jo‘natish, oldingi jo‘natilgan tovarlar bo‘yicha qarzlarni to‘lash muddatigacha amalga oshirilishi zarur.
Korxonalar tomonidan tijorat kreditidan foydalanish ular tomonidan bank kreditidan foydalanishni inkor qilmaydi. Tijorat krediti bank kreditidan farq qilsada, ularning harakati bir biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lishi mumkin. Korxonalar tijorat kreditidan foydalanganda, bank krediti korxona faoliyatiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri tasir qiladigan kredit sifatida namoyon bo‘la olmaydi. Tijorat kreditida korxonalarning hisob kitob schetida mablag‘lari bo‘lmagan sharoitda korxonalar tovarlarni kreditga sotib oladilar. SHuning uchun iste’molchi korxonalar bank kreditiga ehtiyoj sezmasligi mumkin. Ayni vaqtda mol sotuvchi korxona faoliyatida u tovarlarini kreditga sotganligi uchun mablag‘ga muhtojlik sezilishi mumkin. Mana shu sharoitda mol etkazib beruvchi korxona pul mablag‘larga bo‘lgan ehtiyojini qoplash maqsadida kredit olish uchun bankga murojaat qilishi mumkin. Bu hol 30-yillar amaliyotida bank tomonidan egri kreditlash deb yuritilgan. Egri kreditlash deb yuritilishining sababi shundaki, kreditni haqiqatda mablag‘i etarli bo‘lmagan korxona, mol sotib oluvchi korxona olishi zarur edi. Mol sotib oluvchining xo‘jalik faoliyatidagi mablag‘lar etishmovchiligi mol etkazib beruvchiga bank tomonidan kredit berish yo‘li bilan qoplangan.
YUqorida ko‘rsatilgan kamchiliklarni hisobga olmagan holda tijorat krediti tovarlar sotish jarayonini tezlashtirishda va korxonalarning aylanma mablag‘larini xo‘jalik faoliyatidan tezroq bo‘shashini ta’minlashda katta ahamiyatga ega.
