|
2. Qimmatli qog`ozlarning turlari va tavsifi.
Aksiyalarning mohiyati.
Aksiya (frantsuzcha action so‘zidan) – o‘z egasining Aksiyadorlik jamiyati foydasining bir qismini dividendlar tarzida olishga, Aksiyadorlik jamiyatini boshqarishda ishtirok etishga va u tugatilganidan keyin qoladigan mol-mulkning bir qismiga bo‘lgan huquqini tasdiqlovchi, amal qilish muddati belgilanmagan egasining nomi yozilgan emissiyaviy qimmatli qog‘oz. Aksiya o‘zining faqat unga tegishli sifatlari bilan har xil turdagi qimmatli qog‘ozlar ichida alohida o‘rin tutadi.
Eng avvalo bu – amal qilish muddati belgilanmagan qimmatli qog‘oz bo‘lib, u uni chiqargan Aksiyadorlik jamiyati amal qilib turgan yil mobaynida muomalada bo‘lishi mumkin. Aksiya egasi Aksiyadorlik jamiyati tugatilgan hollarda uning mol–mulkini taqsimlashda ishtirok etish xuquqiga ega. Aksiyalar bo‘yicha olingan daromad – dividend, deb nomlanadi. Dividend, odatda, Aksiyadorlik jamiyatining foydasiga bog‘liq bo‘ladi. Agar kompaniya hisobot yili natijalariga ko‘ra katga foydaga ega bo‘lsa, unda katta dividend to‘lash imkoniyati bo‘ladi va aksincha. Agarda foyda mutlaqo bo‘lmasa, dividend to‘lanmasligi mumkin. Biroq, umumiy qoidalardan istesno hollar ham mavjud.
Bu, masalan, imtiyozli Aksiyalarga tegishli, ular qo‘yiroqda ko‘rib chiqiladi. Odatda, kredit quroli bo‘lgan va kredit munosabatlarini o‘zida aks ettirgan boshqa qimmatli qog‘ozlar turlari (obligatsiyalar, xazina majburiyatlari, depozit sertifikatlari, veksellar)dan farqli o‘laroq, Aksiya mulqiy munosabatlarni tartibga soluvchi vositadir. Uning egasi kompaniya Aksiyadorlarining umumiy yig‘ilishida u yoki bu qarorga o‘z ovozini bergan holda Aksiyadorlik jamiyatini boshqarishda ishtirok etish huquqiga ega.
Aksiyada ko‘rsatilgan pul summasi nominal qiymat, deb nomlanadi. Aksiya sarmoyadorga birinchi marta sotilganidan keyin bu qiymat Aksiyaning fond bozoridagi keyingi harakati uchun hech qanday jiddiy ahamiyatga ega emas va ulush sarmoyasi hajmini tavsiflagan holda axborot xususiyatiga ega bo‘ladi. Ko‘pchilik, ayniqsa Aksiyadorlik mulki ustun turadigan (AQSh) mamlakatlarda Aksiyalar ularda nominal qiymat ko‘rsatilmagan holda chiqariladi. Faqat kompaniya ustav sarmoyasi muayyan ulush miqdoriga bo‘linganligi ko‘rsatiladi.
Ayrim iqtisodchilar umuman Aksiyaga haridor qancha pul to‘lashga tayyor bo‘lsa, uning narxi shuncha, deb hisoblashadi. Biroq aksariyat mamlakatlarning Aksiyalarida nominal qiymat bari bir ko‘rsatiladi. Aksiyalarga nominal qiymatning belgilanishi fond bozori endigina rivojlanib borayotgan O‘zbekiston uchun ham o‘z ahamiyatini saqlab qolgan. Bu, birinchidan, nominal qiymat qimmatli qog‘oz egasiga aynan ruhiy ta‘sir ko‘rsatadi va unga bu oddiygina mavxum majburiyat emas, balki ma‘lum bir miqdordagi mulqiy unvon, deb hisoblashga asos beradi. Bundan tashqari, chiqarilgan Aksiyalarning nominal qiymatidan Aksiyadorlik jamiyatining ustav sarmoyasi vujudga keladi. Aksiyalarni nominal qiymatisiz chiqarish, shubhasiz, hisobga olishda qiyinchiliklar tug‘dirgan bular edi. Va, nixoyat, Aksiyalarni ikkilamchi boz orda sotishda nominal hamda kurs qiymati o‘rtasidagi ijobiy farq imkoniyatli sarmoyador uchun kompaniyadagi ishlar ahvoliga nisbatan ayrim xulosalarni chiqarish imkonini beradi, bu qimmatli qog‘ozlarni harid qilish haqida qaror qabul qilishda juda muhimdir.
Turli mamlakatlarda Aksiyalarning eng kam (minimal) nominal qiymatlari turlicha belgilangan. Hozirgi kunda O‘zbekistonda Aksiyaning nominal narxi 5000 so‘m etib belgilangan. Aksiyaning bozorda sotiladigan narxi Aksiya kursi, deb nomlanadi. Bu Aksiyalar bahosining asosiy shaklidir. Ushbu narx Aksiyaning real qiymatini belgilab beradi. Aksiyalar kursi Aksiya bo‘yicha olinadigan dividendga bevosita bog‘liq bo‘lsa, ssuda foizining me‘yoriga nisbatan teskari munosabatda bo‘ladi.
Aksiyalar kursi – bu kapitallashtirilgan dividend bo‘lib, u pul sarmoyasi summasiga tenglashtiriladi, ushbu kapital bankka qo‘yilgan yoki qarzga berilgan holda Aksiya bo‘yicha olinadigan dividendga teng miqdorda daromad keltiradi. Kurs bahosiga, dividend va qarz me‘yoridan tashqari, boshqa omillar ham ta‘sir ko‘rsatadi, bu haqda keyinroq so‘z yuritiladi. O‘zbekiston qonunchiligida Aksiyalarning har xil turlari – oddiy va imtiyozli, egasining nomi yozilgan va "ko‘rsatuvchi egalik qiladigan", shuningdek, kumulyativ Aksiyalarning ta‘rifini uchratish mumkin. Biroq mazkur bobda qayd etilgan Aksiyalarning boshqa turlari amalda bo‘lish xuquqiga ega emasligini anglatmaydi. Ularni chiqarish, muomalada bo‘lishi va so‘ndirish shartlari, shuningdek, alohida o‘ziga xos xususiyatlari Aksiyadorlik jamiyati ning tashkil etilishida uning ta‘sis hujjatlarida ko‘rsatilishi mumkin.
Qarz majburiyatlarini ifodalovchi qimmatli qog`ozlar
Do'stlaringiz bilan baham: |
