Bakı şəhər Neft Muzeyinin mövzu-quruluş planı

1946-1970-ci illər. Халг тясяррцфатынын бярпасына вя инкишафына даир мцщарибядян сонракы илк бешиллик планда (1946-1950) нефт emalı сянайесиня хейли диггят йетирилмишди. Йцксяк октанлы бензин истещсалынын эенишляндирилмяси, нефт мящсулларынын кейфиййятинин йцксялдилмяси, иткиляри азалтмаг, каталитик просесляри вя башга ян йени истещсал цсулларыны эениш тятбиг етмяк щесабына emalın артырылмасы нязярядя тутулурду. Бцтцн бунлар Азярбайъанын нефт-завод тясяррцфатынын müasirləşdirilməsi зярурилийини иряли сцрмцшдц.
1949-ci ildə SSRİ-də ilk dəfə Bakıda, xırda parçalanmış katalizatorla dövr edən katalitik-krekinq sənaye - təcrübə qurğusu inşa edilmışdi. Мцщарибя дюврцндя башланмыш термик крекинг гурьусунун реконстрксийасынын баша чатдырылмасы крекингin щяcмини демяк олар 1,5 дяфя артырмаьа вя цмуми хаммал гатышыьындан солйар йаьынын исрафыны 25,2 %-дян (1945) 11,6 %-дяк (1950) азалтмагла бензин айрылмасыны бир фаиз дяринляшдирмяйя имкан вермишди. Пиролиз гурьуларынын yenidənqurulması щесабына пиролиз щяcми 1950-cи илдя 1946-cы иля нисбятян демяк олар 1,3 дяфя артырылмышды. Беляликля, мцщарибядян сонракы илк бешилликдя нефт заводларында тясяррцфатын бярпасы, хаммалдан истифадянин йахшылашдырылмасы, йени мящсуллар щазырланмасынын тяшкили сащясиндя бюйцк ишляр эюрцлмцшдц.
Совет щюкумятинин гярарларында нефт емалы просесляринин даща да инкишафы вя техники тяъщизаты, шяффаф нефт мящсуллары айрылмасынын хейли дяринляшдирилмяси, мцасир каталитик просесляр щяъминин артырылмасы, щазырланан мящсулларын кейфиййятинин ъидди шякилдя йахшылашдырылмасы зярурилийи эюстярилирди. Бцтцн бунлар Азярбайъанын нефт емалы сянайесинин инкишафынын ана хяттини тяшкил етмишди. Beləki, 1946-1950-ci illərdə 10 yeni neftayırma müəssisəsi istismara verildi.
Мцщарибядян дярщал сонра SSRİ-nin шярг районларында заводларын тикинтиси лянэидийиня эюря 1953-1954-cц иллярдя Азярбайcанын нефт емалы сянайеси ишчиляри гаршысында беля бир вязифя гойулмушду ки, йени истещсал гурьулары ишя салынмадан ян гыса мцддятдя сцртgц йаьлары истещсалы щяcмини артырсынлар. Ики кющня мазут емалы гурьусунун вя тямизлямя сехляринин yenidənqurulmасы йолу иля бу вязифяни йериня йетирмяк мцмкцн олмушду. 1953-cц илдян 1956-cы илядяк йаь истещсалы тяхминян 1,3 дяфя артмыш вя сонралар бу сявиййядя сабит галмышды. Ейни заманда сцртэц йаьларынын тямизлянмясинин дяринляшдирилмяси вя истисмар хассялярини артыран ашгарлары дахил етмяк йолу иля бу йаьларын кейфиййятинин йахшылашдырылмасы сащясиндя дя иш эедирди.
Dəniz neft yataqlarında hasilatın artması ilə əlaqədar, neftayırma da inkişaf edir. Ötən əsrin 40-cı illərinin sonunda Sovet İttifaqında yüksək keyfiyyətli benzinə tələbat xeyli artdığı üçün SSRİ Neft Sənayesi Nazirliyinin qərarı ilə Bakıda katalitik krekinq qurğuları kompleksinin tikintisinə başlanıldı. Artıq bir neçə il sonra texnoloji qurğular istismara verildi və 1953-cü ilin iyulun 29-da Yeni Bakı Neftayırma Zavodunun (indi Heydər Əliyev adına Bakı Neft Emalı Zavodu)) yaradılması haqqında SSRİ Neft Sənayesi Nazirliyinin əmri verildi.
1950-ci illərin əvvələri – 60-cı illərin ortalarında Azərbaycan iqtisadiyyatının neftayırma sahəsində aparılan quruculuq işləri “ilk dəfə olaraq” kəlməsi ilə səciyyələndirilirdi. Артыг 50-ъи иллярдян башлайараг ашаьыдакы обйектляр истисмара верилмишди: АзЕТИ-4 ашгарının щазырланмасы цзря икинъи гурьу (1952); гудронун асфалтсызлашдырылмасы цзря гурьу (1953); АзЕТИ-5 ашгарынын щазырланмасы цзря гурьу (1958); йаьларын селектив тямизлянмяси цзря икинъи гурьу (1960); СБ-3 вя йа СЛ-3 ашгарынын алынмасы цчцн гцрьц (1964); трансформатор йаьларынын парафинсизляшдирилмяси цзря гурьу (1965).
Емалын деструктив просесляри ясасында йени сащя – нефт-кимйа сянайеси инкишаф етмяйя башламышды. Мцщарибядян сонракы илк онилликлярдя Азярбайъанын нефт емалы сянайеси онунла сяъиййялянир ки, дистиллатларын тямизлянмяси цсуллары принсипъя дяйишдирилмядян, истещсалын интенсивляшдирилмяси вя эенишлянмяси щесабына сцртэц йаьларынын щазырланмасы щяъми тядриъян артмышды. 1956-ъы илдян етибарян сцртэц йаьларынын истещсалы тяхминян сабитляшмиш вя истещсалын бу сащясинин сонракы инкишафы мящсулун кейфиййятинин йахшылашдырылмасы истигамятиндя давам етмишди ки, бу да йаьлара, хцсусян дя mühərrik йаьларына эетдикъя даща сярт тялябляр иряли сцрцлмяси иля баьлы иди. Йаьлардан йцксяк термик сабитлик, aşınmaya гаршы давамлылыг вя с. кейфиййятляр тяляб олунурду.
1958-1965-ъи илляр ярзиндя Азярбайъанын нефтайырма заводларынын, нефт емалы иля мяшьул олан елми мцяссисялярин вя эюркямли нефтчи алимлярин наилиййятляринин мигйасыны вя ящямиййятини ашаьыдакы рягямляр парлаг якс етдирир:
- iлкин емал цзря йени гурьулар инша едилмядян, йалныз мювъуд техноложи базанын дахили ещтийатлары щесабына нефт емалынын иллик щяъми бир нечя милйон тон артмышды;
- yедди ил ярзиндя каталитик крекингин щяъми 2,5 дяфя йцксялмишди ки, бу да А-72 (А-66 вя А-70 бензинляри явязиня) бензининин иритоннажлы истещсалыны тяшкил етмяйя вя нефт кимйасы цчцн хаммал щазырланмасы щяъмини ики дяфя артырмаьа имкан вермишди;
- pиролиз просесинин тякмилляшдирилмяси вя онун схеминин дяйишдирилмяси нятиъясиндя етиленин хаммал кими мягсядли бурахылышы 7- 8 %-дян 13 %- ядяк артмыш вя мцвафиг сурятдя синтетик каучук истещсалы цчцн газ тяъщизаты йцксялмишди;
- kейфиййятли сцртэц йаьларынын истещсалы да хейли артмышды, 1958-ъи илля мцгайисядя селектив тямизлямядян кечмиш йаьларын, щабеля ашгарлы йаьларын бурахылыш щяъми тяхминян 50 % йцксялмишди;
- 1959-ъу илля мцгайисядя нефт мящсулларынын ихраъы 2,5 дяфядян чох артмышды. 1965-1970-ъи иллярдя ися Азярбайъандан дцнйанын 33 юлкясиня 53 адда нефт мящсулları ихраъ едилмишди;
- nефт емалы вя кимйа сянайесиндя бир чох йени просесляр тятбиг едилмишди. Бир чох нефт вя кимйа мящсулларынын кейфиййяти хейли йахшылашдырылмышды;
- çохлу сайда нефт емалы гурьулары инша едилиб ишя салынмышды ки, бу да щазырланан йанаъаг вя йаьларын кейфиййятинин даща да йахшылашдырылмасыны вя нефт – кимйа мящсуллары чешидинин эенишляндирилмясини тямин етмишди. Йени эцълц мцасир нефт-кимйа комплекси лайищяляnдирилмиш вя онун иншасына башланмышды.
1966-ъы илдя йаьларын фурфурол иля тямизлянмяси цзря даща бир гурьунун тикинтиси баша чатдырылмышды. Йени техника иля тяъщиз едилмиш гурьу мювъуд гурьудан ики дяфя эцълц иди. Техноложи просеся фурфуролун реэенерасийасына кюмяк едян деаерасийа хятти дахил едилмишди; тахма екстраксийа сцтуну явязиня Совет Иттифагында илк дяфя олараг реаэентдян даща йахшы истифадя олунмасыны тямин едян ротасийа контактору гурулмушду.
Qaz hasilatının artması ilə eyni zamanda onun emalı da inkişaf edirdi. 1961-ci ildə isə 4,5 milyard kubmetr illik emal gücü olan Azərbaycan Qaz Emalı Zavodu (AzQEZ) istismara verilmişdir. Zavod 1957-ci ildə layihələndirilmiş və ölkəmizin yanacaq-energetika sektorunun veteran müəssisələrindən sayılır. Onun yaranması 1950-ci illərin ortalarında Qaradağda 300 milyard kubmerlik ehtiyata malik qaz-kondensat yatağının aşkara çıxarılması ilə əlaqədar olmuşdur. Belə ki, Azərbaycan hökumətinin elə həmin dövrdə qəbul etdiyi qərara əsasən, burada - yatağın yaxınlığında hasil olunan qazın emalı məqsədi ilə xüsusi zavod inşa edilmişdir. Zavod hasil olunan qazın təmizlənərək ölkəyə standartlara uyğun şəkildə verilməsi baxımından böyük əhəmiyyətə malikdir. Təmizlənməmiş halda istehlaka verilən qaz ekoloji cəhətdən məqsədəuyğun sayılmadığı kimi, həm də boru və avadanlıqları sıradan çıxarmaqla onların ötürmə qabiliyyətini azaldır. Mədənlərdən daxil olan xam qazı emal edən AzQEZ onu ölkənin qazpaylama sisteminə əhali, sənaye müəssisələri və təşkilatlar üçün təmizlənmiş və tam yararlı halda nəql edir. Emal prosesində qazdan yüngül karbohidrogenlər ayrılır ki, bunlardan da qaz benzini və maye qaz istehsal edilir. Qaradağ maye qazı balonlara doldurularaq Bakı və Abşeronun qazla zəif təchiz olunan yaşayış məntəqələrində sakinlərin məişət ehtiyaclarının ödənilməsində istifadə edilir. Bu, həmçinin avtomobillər üçün də əlverişli mühərrik yanacağıdır.
XXII Partiya qurultayı adına Bakı neftayırma zavodunda (BNZ) istehsal olunan yağların keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq məqsədilə 1962-ci ildən başlayaraq transformator yağlarının karbamid məhsulu ilə parafinsizləşdirilməsi qurğuları, 1966-cı ildə yağların furfrolla selektiv təmizlənmə qurğuları , 1968-ci ildən sonra mühərrik yağlarının soyuq parafinsizləşdirilməsi sexləri quruldu. 1970-ci ildə isə yağlar üçün aşqar istehsalı, qudronun maye propanla asfaltsızlaşdırılması üzrə ilk dəfə oıaraq ekstraksiya qolları əvəzinə diskli kontraktorlar tətbiq edildi. Беляликля, дизел, автомобил вя трансформатор йаьлары истещсалынын техники базасы 1970-ъи илдя дцнйа стандартларынын тялябляриня уйьун олан йаьлар щазырланмасыны тямин етмишди.
Гейд етмяк лазымдыр ки, щазырланан йанаъаьын кейфиййятиня эюря Азярбайъанын нефтайырма заводлары ССРИ-нин нефтайырма сянайесинин юн ъярэяляриндя эедирди. Мясялян, яэяр1966-ъы илдя ССРИ-дя щазырланан автомобил бензининин ясас щиссяси 66 октан сайына малик идися, Бакы заводларында бцтцн автомобил бензинляринин 92 %-и 72 (о ъцмлядян мотор цсулу иля) вя тядгигат цсулу иля 76 октан сайына малик иди. Лакин щятта беля mühərrik хüsusiyyəti дə сянайенин перспектив тялябляриня уйьун дейилди. ССРИ-нин халг тясяррцфатынын инкишафынын перспектив планында даща йахшы игтисади вя чяки эюстяриъиляри иля йцксяк халис эцъя малик йени сцрятли автомобил мцщяррикляринин бурахылышы нязярдя тутулмушду. Бу мцщярриклярин сайы илдян-иля артмалы вя ялдя олан мялуматлара эюря, 1970-ъи илядяк мцщярриклярин цмуми сайынын 63 %-ни тяшкил етмяли иди. Йени мцщяррикляр цчцн йцксяк детонасийа давамлылыьына вя октан сайына малик бензин лазым иди. Гейд олунан иллярдя Азярбайъанда автомобил бензининин ясасян структурунун щесабына онун тяркибинин октан сайыны артырмаг нязярдя тутулурду. 1970-1980-ъи иллярдя бензинин октан сайынын даща да йцксялдилмяси, эюрцнцр, нефт емалы щяъминин артырылмасындан ялдя едиляъяк бензин фраксийаларынын каталитик йолла дяйишдирилмяси щесабына щяйата кечирилмяли иди.