Bakı şəhər Neft Muzeyinin mövzu-quruluş planı

Birinci mərhələyə 1872-ci ildən 1890-ci ilə qədərki dövr daxildir və bu dövrdə neft sənayesini geniş surətdə səhmdarlaşdırmaqla ayrı-ayrı kapitalların neytrallaşmasının yüksək dərəcəsi əldə edilmişdir və bu da istehsalın yüksək təmərküzləşməsinə səbəb olmuşdur. Neft və qaz yataqlarının işlənməsi sahəsində elmin inkişafına XIX əsrin sonlarında başlansada, amma o, müstəqil və mükəmməl elm kimi XX əsrdə təşəkkül tapdı.
1891-1913-cü illər, neft sənayesinin inkişafının ikinci mərhələsi kimi qeyd edilir və bu dövrdə əvvəlki mərhələlənin ənənələri inkişaf etməkdə davam edirdi. Bununla yanaşı, neft sənayesinin inkişafının bütün istiqamətlərinə böyük şirkətlərin təsiri daha çox hiss olunurdu. Bank və sənaye kapitalının birləşməsi daha sürətli şəkildə keçir və yeni böyük neft sənaye korporasiyaları yaranır. Neft biznesi Bakıda ümumi iqtisadi “canlanma”nın əsasını qoydu, şəhər Cənubi Qafqazın şəhərləri arasında iqtisadi lider oldu və Rusiya imperiyasının ən böyük iqtisadi mərkəzlərindən birinə çevrildi. 1918-ci ildə ingilis məcmuəsi «Near Еast»in yazdığı kimi “Bakı dünyanın nəhəng neft mərkəzidir. Əgər neft şahzadədirsə, Bakı onun tacıdır”.
Üçüncü mərhələyə (1914-1920-ci illər) hərbi dövrə xas olan amillər və Rusiya imperiyası ərazısındə baş verən inqilabı sarsıntılar böyük təsir göstərir.Bir tərəfdən neft şirkətlərinin yenidən qruplaşması baş verir, digər tərəfdən isə mülkiyyət sahiblərinin tez-tez dəyişilməsi, neftin ixrac imkanlarının məhdudlaşdırılması kimi mənfi hallar qarşıda neft sənyesinin tənəzzülündən xəbər verən durğunluq proseslərini daha qabarıq şəkildə meydana çıxarır. 1919-cu ildə neft hasilatı cəmisi 3.7 milyon ton neft təşkil etmişdi ki, buda 1916-cı ilin hasilatının yarısına bərabər idi.
Ümumilikdə Bakıda neft sənayesinin inkişafını yekunlaşdırarkən, qeyd etmək lazımdır ki, əgər Azərbaycan XIX əsrin əvvəllərində Rusiya imperiyası tərəfindən zəbt olunmasa idi və müstəqil dövlət kimi mövcud olsaydı, onda 1901-ci ildən 1911-ci ilədək adam başına düşən neft hasilatına görə özünün ən yaxın rəqibi olan ABŞ-ı 10 dəfələrlə üstələyərdi, ”Ölkənin neft varidatı”na görə isə Azərbaycan 50 il dünyada ön cərgədə gedərdi, vətənimiz dünyanın ən varlı dövlətlərindən biri olardı. Və əgər müsəlman Şərqində yaranmış ilk parlament ölkəsi – Azərbaycan Demokratik Respublikası (1918-1920-ci illər) bu dəfə Sovet Rusiyası tərəfindən devrilməsə idi, Azərbaycan demokratik islahatlar aparmaqla, dünyanın iqtisadi sisteminə qovuşmaqla və özünün tükənməz sərvətlərinin sahibi olmaqla indi bəşəriyyətin ən inkişaf etmiş dövlətləri sırasında layiqli yer tutmuş olardı.
1920-1949-cu illər. 1920-ci ilin aprelindən başlayaraq, Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulması ilə neft sənayesinin tamamilə milliləşdirilməsi və 1949-cu ildə açıq dənizdə “Neft Daşları”nın kəşfini əhatə edən dövr
Ümumiyyətlə 1919-1920-ci illərdə dünyanın iri dövlətlərinin beynəlxalq siyasətində neft məsələsi ön səhnədə idi. 1920-ci ilin aprelində San-Remoda (İtaliya) keçirilmiş konfrans və onun ardınca ABŞ və Böyük Britaniya arasında münasibətlərin gərginləşməsi, bütün dünyaya göstərdiki, neft müharibədən sonra beynəlxalq siyasətdə birinci dərəcəli amildir, neft mənbələri isə iri kapitalist dövlətləri arasında nifaq düşməsinin səbəbkarıdır. XX əsrin əvvəllərində Mərkəzi və Cənubi Amerikanın istismar olunan neft yataqlarının üçdə ikisi ingilislərin əlində cəmləşmişdi. San-Remoda İngiltərə ilə Fransa arasında imzalanmış saziş isə, İngiltərəyə əslində Şərq yarımkürəsində olan əsas neft hövzələrinə inhisar olmaq imkanı verirdi. Bu ABŞ üçün partlayan bomba təəssüratı yaratdı. Sazişin 2-ci bəndində göstərilirdi ki, bu razılaşma Rumıniyaya, Kiçik Asiyaya, Rusiya imperiyasının keçmiş ərazilərinə, yəni Bakıya (bu vaxt Bakı artıq ADR-in paytaxtı ıdı) və Şimali Qafqaza, Qalisiyaya (indiki Qərbi Ukrayna ərazisi) və fransız müstəmləkəsi altında olan ölkələrə şamil edilir. Ancaq tezliklə ingilislərin keçmiş Rusiya ərazisindəki neft yataqları ilə əlaqədar böyük problemləri ortaya çıxdı.
1920-ci ilin aprelin 28-də Bakı bolşeviklərin XI ordusu tərəfindən işğal olundu, ADR hökumətinin fəaliyyətinə son qoyuldu və sovet hökuməti quruldu. Azərbaycanın bolşeviklər tərəfindən işğalından sonra ölkəmizin neftinin sovet tarixi başlayır.
Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra ölkədə yeni iqtisadi siyasət tətbiq edilməyə başlanıldı, Azərbaycan İnqilab Komitəsinin 1920-ci il 24 may tarixli dekretinə əsasən Azərbaycan neft sənayesi milliləşdirildi. Milliləşdirilmiş neft sənayesinin idarə olunması Azərbaycan SSR Xalq Təsərrüfatı Surası tabeliyində yaranan Azərbaycan Neft Komitəsinə (“Azneftkom”) tapşırılır və Komitənin ilk sədri A.P. Serebrovski təyin olunur. (1 sentyabr 1921-ci ildə “Azneftekom” Azərbaycan Dövlət Neft Sənayesi Birliyi (“Trest”) ilə əvəz olunur və A.P. Serebrovski yenidən bu sahəyə rəhbər təyin olunur).
Lakin qeyd etmək lazımdır ki, hələ 1918-ci il mayın 10-da V.İ.Leninin təşəbbüsü ilə RSFSR Xalq Komissarları Soveti Bakı neft sənayesinin milliləşdirilməsi haqqında qərar vermişdi. Bakı neftini əlində saxlamaq istəyən Sovet Rusiyasınin, 1918-ci ilin mayın 28-də öz müstəqilliyini elan etmiş Azərbaycan Demokratik Respublikasını tanımaq istəməməsinin səbəblərindən biri də bu idi. Hələ XI ordu tərəfindən Azərbaycan işğal edilməmişdən 10 gün qabaq, 1920-ci il aprel ayının 17-də RSFSR Əmək və Müdafiə Şurasının sədri V.İ.Lenin, Şuranın üzvləri Y.Sverdlov, A.Rıkov, E.Sklyanski və katib L.Fotiyevanın imzası ilə A.P.Serebrovskiyə verilmlş mandatda onun Əmək və Müdafiə Şurası tərəfindən Bakı Neft Komitəsinin Sədri təyin olunduğu göstərilmişdi. O dövrdə Bakıda Azərbaycanın müstəqilliyini elan etmiş Azərbaycan Demokratik Respublikası Höküməti fəaliyyət göstərirdi və belə sənədlərin Sovet Rusiyasının rəhbərliyi tərəfindən imzalanması müstəqil dövlətin daxili işlərinə bir başa müdaxilə edilməsı kimi qiymətləndirilməlidir.
Bolşeviklər Bakını tutan kimi onun neftinə sahiblik etməyə başladılar. I Dünya müharibəsi dövründə Azərbaycanda 5 milyon ton yüksək keyfiyyətli neft yığılıb qalmışdı. Bakının işğalından sonra, 1920-ci ilın aprelin 29-dan (yəni işğalın səhərisi günündən) RSFSR Xalq Komissarları Sovetinin sədri V. Lelinin qərarını icra etməklə bu nefti 40 gün ərzində dəmir yolu və dənizlə Rusiyaya göndərdilər. Yeni ayağa durmuş sovet rejimi üçün bunun nə demək olduğu bizə məlumdur. Bu soyğunçuluq aksiyasını icra etdiyinə görə “Azneftkom”un sədri A.Serebroviski “Qızıl bayraq” ordeni ilə mükafatlandırılmışdı.
1920 -ci ilin sonundan Rusiya Federasiyasının İranın Xəzəryanı bölgələrində siyasi nüfuzunu yüksəltmək üçün Ənzəli limanında Xəzər donanmasının hərbi gəmiləri xidmət çəkməyə başladılar. Rusiya ilə İran arasında əlaqələrin yeni əsas problemi Xəzər dənizinin beynəlxalq hüququ rejiminin tənzinlənməsi oldu. Bunun üçün bir neçə sovet-iran müqavilələri, o cümlədən RSFSR ilə İran arasında münasıbətlərin əsas prinsipləri barədə 1921-ci ilin fevralın 26-da Xəzərin hüququ statusunu müəyyənləşdirən müqavilə imzalandı.
Öz neft kapitalını itirmək təhlükəsi ilə üzləşən xarici şirkətlər yeni təkliflərlə Sovet rəhbərliyi ilə təcili danışıqlara başlamağa səy ğöstərməyə başladılar, xüsusən bu sahədə ən çox fəallığı “Royal-Dutsh-Shell” şirkəti göstərirdi. Danışıqlar aparmaq üçün Zaqafqaziyaya polkovnik Boyle göndərilmişdi, Londonda isə sovet səfiri L.B.Krasinlə danışıqlar aparılırdı. Lakin « Royal-Dutsh-Shell» şirkətinin şərtləri elə idi ki, sovet rəhbərlıyı onunla heç cürə razılaşa bilməzdi.
1922-ci ilin aprelində Genuyada (İtaliya) keçirilən konfrans ABŞ və İngiltərə arasında sovet nefti ilə bağlı mübarizənin kəskinləşməsinə səbəb oldu. Konfransda məlum olanda ki, “Royal-Dutsh-Shell” şirkəti sovet tərəfi ilə müqavilə imzalamağa hazırlaşır, ABŞ-ın “Standard Oil” şirkəti 1920-ci ildə təsis edilmiş fransa-belçika təşkilatında özünə müttəfiqlər tapdı və nəticədə konfransın işini pozmağa müyəssər oldu. Neft ilə bağlı məsələlərdə amerikalılar avropadakı müttəfiqlər arasında narazılıq yarada bildilər.
Genuya konfransından sonra 1922-ci ilin iyun ayının 16-da Rusiyada konsessiyaları olan neft cəmiyyətlərini mühafizə etmək üçün Fransa-Belçika Sindikatı yaradıldı. Və tezliklə Qərb ölkələrinin Haaqada (Hollandiya) başlanan konfransında bu sındıkat öz maraqlarını qorumaq baxımından müstəqil çıxış etdi, daha doğrusu Haaqa konfransında rəsmi nümayəndə heyəti ilə yanaşı Fransa-Belçika Sindikatı və “Royal-Dutsh-Shell” şirkəti paralel olaraq iclas keçirirdilər. Bu sonuncu xalis “neft” konfransı “Standard Oil”a və sovet nümayəndə heyətinə qarşı vahid fransız-ingilis-belçika cəbhəsi yaratdı. Lakin ABŞ-ın işə qarışması burada İngiltərə tərəfindən başlanan “hücümun” uğurlu inkişafına imkan vermədi. Haaqadan sonra məlum oldu ki, “Standard Oil”siz İngiltərə Qafqaza girə bilməyəcəkdir.
1922-ci ilin sentyabr ayının 19-da Parisdə Royal-Dutsh-Shell” şirkətinin təşəbbüsü ilə və Fransa-Belçika Sindikatınin, “Standard Oil”ın və rus qrupunun (mühacirətdə olan) iştirakı ilə sovet neftini boykot etmək məqsədilə vahid cəbhə yaradılması üçün konfrans çağrıldı. Sovet hökumətindən – milliləşdirilmiş mülkiyyətin sahiblərinə geri qaytarılması və dəymiş ziyanın ödənilməsi, birdə sovet neftinə heç kimlə (yəqin ki, konfransda iştirak edən şirkətlər istisna olmaqla) sövdələşmə sazişi bağlamamaq tələb olunurdu. Bu iki tələbin yerinə yetirilməsi və durmadan həyata keçirilməsi üçün Henri Deterlinqin sədrliyi altında (H.Deterdinq “Royal-Dutsh-Shell” şirkətinin rəhbəri idi) xüsusi “Beynəlxalq komitə” yaradıldı. Lakin “Standard Oil” bu “Beynəxalq komitə”də iştirak etməkdən uzaqlaşdı, yarım ildən sonra isə sovet neftinin alınmasına qarşı boykot taktikası tamamilə ləğv edildi. 1923-сü ilin əvvəllərində Moskvada ABŞ senatoru Loc peyda oldu, ardınca “Beynəxalq komitə”yə girməyən fransız neft cəmiyyəti “Оmnium International de Petrole” Qafqazdakı neft konsessiyaları barədə Sovet hökuməti ilə danışıqlara başladı, London bazarında isə ortabab ingilis cəmiyyəti tərəfindən 30 min ton sovet neftinə sövdələşmə sazişi bağlanıldı.
Bundan sonra sovet nefti uğrunda mübarizənin tarixi H.Deterdinqin rəhbərliyi altinda “Royal-Dutsh-Shell” şirkətinin “Beynəxalq komitə”nin içərisində apardığı mübarizə ilə sıx əlaqədardır. H.Deterdinq Fransız-Belçika Sindikatında iki əsas cəmiyyətə nəzarəti almağa və beləliklə, Qafqazın demək olar ki, bütün “müəssisələri” üzərində hakimiyyəti ələ keçirməyə müyəssər oldu. Yalnız Nobeli və başqa fransa-belçika qruplarını ələ keçirmək mümkün olmadı və axırıncılar özlərinin “Millətlərarası müdafiə komitəsini” yaratdılar. H.Deterdinqin planı sadə və dahiyanə idi, çünki yaranmış vəziyyət ona hər iki halda: - SSRİ ilə danışıqlar apardığı halda da və ya SSRİ dağıldığı (o, buna çox ümid bəsləyirdi) halda da üstünlük verirdi. Beləki, birinci halda “Royal-Dutsh-Shell” şirkətinin Qafqazdakı neft konsessiyaları barədə sovet təşkilatları ilə apardığı danışıqlar Avropada heç bir çətinliklər törədə bilməzdi, çünki o özü bu konsessiyaların “sahibi” idi, ikinci halda isə o, “qanunu” olaraq öz hüquqlarına yiyələnirdi. Öz planına son zəmanəti almaq üçün H.Deterdinq “Standard Oil” şirkəti ilə razılığa gəlməli idi. “Royal-Dutsh-Shell” və “Standard Oil” şirkətləri arasında danışıqlar ciddi məxfilik şəraitində aparılırdı, amma bəzi Avropa neft mütəxəssisləri təsdiq edirdilər ki, Qafqazın hansısa təsir dairəsinə bölünməsinə “Royal-Dutsh-Shell” və “Standard Oil” şirkətləri arasında razılıq, Qroznı neft rayonunun ingilislərə, Bakı neft rayonunun isə amerikalılara verilməsinə gətirib çıxaracaqdır. Ancaq, atalar demişkən: ”Sən saydığını say, amma gör fələk nə sayır”, çünki SSRİ-nin neft sənayesi tədricən dirçəlməyə başladı və Sovet İttifaqı dünya neft siyasətinin hədəf yerindən, onun ən böyük iştirakçısına çevrilməyə başladı.
Bununla belə, 1921-ci ildə Bakıda cəmisi 2.4 milyon ton (SSRİ-də isə 3,72 mln. ton) neft hasil edilmişdiki, buda çox aşağı göstərici idi. Bunula əlaqədar, sovet hökuməti neft sənayesinin bərpa edilməsinə və inkişafına dair fəal tədbirlər həyata keçirməyə başladı. Bu illərdə Sovetlər məkanında aparılan Yeni İqtisadi Siyasət də Azərbaycanda neft sənayesinin sürətli inkişafına münasıb şərait yaratmışdı. Bu cür şəraitdə xarici şirkətlərin və mütəxəssislərin köməyinə böyük ehtiyac var idi. XX əsrin 20-ci illərində Azərbaycanda neft hasılatına amerikalıların elmi işləri və avadanlıqları cıddı təsir göstərmiş oldu. “Azərneft”in arxiv sənədlərindən birində göstərilir ki, “təcili amerikalıların qazıma üsuluna keçilməzsə, neft sənayesini batmaqdan xılas etməyə, neft hasilatını isə artırmağa imkan olmayacaqdır. Amerika üsuluna keçmək üçün isə ABŞ-dan dəzgahlar alınmalıdır”. Bakıdan olan mütəxəssislər Pensilvaniyanın, Oklahomanın, Kaliforniyanın, Texasın neft mədənlərində quyuların qazılması və istismarı üsulları ilə, amerikalıların tətbiq etdiyi fırlanma qazıması ilə tanış oldular. Amerika şirkətləri avadanlıq almaq üçün “Azərneft”ə kreditlər ayırmağa, hərtərəfli texniki yardımlar göstərməyə hazır olduqlarnı bildirdilər.
1920-ci ildən başlayaraq Azərbaycan neft sənayesini öz himayəsində saxlayan İttifaq rəhbərliyi onun inkişafı üçün “Azərneft”ə xarici şirkətlər ilə əlaqə yaratmaq səlahiyyəti vermişdi. Bu da neft sənayesinin yeni texnika ilə təmin olunmasına kömək edirdi. 1921-ci ildə xam nefti və kerosini xaricdə neft avadanlıqlarına, texniki materiallara və ərzaqlara dəyişmək üçün xarici ticarət məsələlərində “Azərneft”ə müəyyən müstəqillik verilmişdi. Onun Moskva, Petroqrad, Xarkov, Daşkənd, habelə, Berlin, Marsel, Paris, London, Nyu-York, Rəşt (İran) və digər şəhərlərdə nümayəndəlikləri var idi. «Azərneft» sistemində neft məhsullarının satışına nəzarət edən «Azərneftsindikat» qurumunun yaradılması İran, Əfqanıstan və başqa ölkələrin neft təşkilatları ilə əlaqələrin qurulmasında mühüm rol oynamışdı.
Neft istehsalını artırmaq üçün yeni yataqların açılmasına da böyük ehtiyac var idi. Bu məqsədlə 1920-ci ildə Azərbaycanda Geoloji Kəşfiyyat bürosu təşkil olunmuşdu. Onun işində D.V. Qolubyatnikov, İ.M.Qubkin və başqaları yaxından iştirak etmişlər. Onların fəaliyyəti nəticəsində 1922-ci ildə Balaxanı-Sabunçu rayonunda yeni zəngin neft yatağı aşkar edildi. Burada ilk sovet neft mədəni yaradıldı. Kəşfiyyat-qazma işlərinin genişlənməsi ilə əlaqədar bir sıra yeni neft yataqları (Qala, Buzovna-Maştağa və b.) da aşkar edilib istismara verildi.
1922-ci ildən başlayaraq daha mütərəqqi texnika və texnologiyanın tətbiqi nəticəsində neft hasilatının artırılmasına nail olunmuşdur. «Azərneft» texniki avadanlıq və başqa məhsullar almaq məqsədilə ABŞ-ın «Standard Oil» şirkəti ilə müqavilə imzalamışdı. Bütün bunlar neft hasilatında yeni texnologiyalardan istifadə olunmasına imkan vermişdir.
1920-25-ci illərdə Azərbaycan neft sənayesinin texniki cəhətdən yenidən qurulması əsasən, başa çatdırıldı. Fırlanma (rotor) qazma üsulunun tətbiqinə başlanıldı. 1923-cü ildə keçmiş SSRİ-də ilk dəfə olaraq L. Şmidt adına (indiki Səttərxan) neft maşınqayırma zavodunda rotorla qazma üsulu üçün dəzgah hazırlandı və mədənlərdə tətbiq edildi. 1924-cü ildə Suraxanıda bakılı mühəndis M.A. Kapelyuşnikovun ixtira etdiyi turbobur vasitəsilə ilk dərin quyu qazıldı və müasir turbin qazmasının əsası qoyuldu. Neftçıxarma üçün texniki təchizatın dinamikası yüksəldi. Balaxanı – Sabunçu rayonlarında yeni neft yataqlarının aşkar edilməsi, Bibiheybət rayonunun Bayıl buxtasındakı neft mədənlərindən istismara başlanılması Azərbaycanda neft hasilatının artımına imkan yaratmışdı. Artıq 1925-ci ildə neft hasilatı 1921-ci ilə nisbətən 2 dəfə artmış, mədənlərin elektrikləşdirilməsinə və texniki cəhətdən təkmilləşdirilməsinə başlanmışdı. 1924-1925-ci illərdə hasil olunan neftin 30%-dən çoxu dərin nasos və kompressor üsulu ilə çıxarılırdı. 1925-ci ildə qazma dəzgahlarının 65%-ə qədəri elektrik enerjisi ilə işləyirdi. 1925-ci ildən başlayaraq neft yataqlarında qazımanın həcmi kəskin surətdə, başqa sözlə 1920-ci illə müqayisədə 3,4 min metrdən 203 min metrə yüksəlmiş, nəticədə neft hasilatı artaraq ildə 5,5 – 6,8 milyon tona çatmışdı.
Bu illər Bibiheybət buxtasının torpaqla doldurulması işləri yenidən sürətləndi. Lakin bu zaman bədbəxtlik baş verdi, beləki bu işlərə rəhbərlik edən mühəndis Pavel Nikolayeviç Pototskinin gözləri ağır xəstəlikdən sonra tutuldu. Buna baxmayaraq o, böyük əzmkarlıq və işgüzarlıq nümayiş etdirərək 1922-ci ildə dənizin daha 27 ha ərazisinin qurudulmasının qeyri-adi və cəsarətli layihəsini hazırladı. Buxtada torpaqla tökmə işləri dənizə doğru tədriclə irəlilədikcə, qurudulmuş sahələrdə quyuların qazılması davam etdirilir. Həmın ildə də bu torpaq sahəsində ilk qazıma quyusu qoyuldu və 1923-cü ildə quyunun 460 m dərinliyindən neft fontanı vurdu. Bu quyu Xəzərin dərinliklərindəki dəniz neft yataqlarının mənimsənilməsinin əsasını qoydu.
Bundan başqa həmin sahədə daha 4 qazma dəzgahı işə salındı. Bundan bir az sonra P.N.Pototski buxtada artıq 79 ha sahənin torpaqla doldurulması layihəsını hazırladı və bu layihə də üğürla həyata keçirildi. P.N.Pototskinin cəsarətli və mükəmməl layihələri ölkənin aparıcı mütəxəssisləri tərəfindən təqdirəlayiq qarşılandı. 1927-ci ildə ümumən 350 ha sahədə Bibiheybət buxtasının qurudulması başa çatdırıldı. Qeyd etmək lazımdır ki, Bibiheybət buxtasının doldurulmasında F.Rüstəmbəyov da fəal iştirak etmişdir.
Burada xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, 1924-cü ildə dünyada ilk dəfə dənizdə Buxta İlyiçdə (indi- Bayıl Limanı) ağac dirəklərdən (payalardan) yaradılmış süni adacığın üzərində qurulmuş 71 (61) nömrəli quyudan neft hasil edilməsi Xəzər dənizinin müxtəlif sahələrində neft və qaz yataqlarının kəşfiyyatı üçün güclü təkan oldu. İlk belə özül buxtanın qurudulmuş sahəsinin şərqində sahildən 270 m məsafədə açıq dənizin 6 m dərinliyində qoyuldu və onun sahəsi 948 kv.m., uzunluğu isə 55 m idi (amerikalılar ilk ağac dirəkdən dəniz özülünü yalnız 1937-ci ildə Meksika körfəzində - sahildən 1500 m məsafədə suyun 4 m dərinliyində quraşdırmışdılar). Dəniz quyuları üçün süni adacıqların – özüllərin yaradılması çox zəhmət tələb edən və baha başa gələn iş olmasa da, lakin dəniz şəraiti üçün az səmərəli idilər, çünki avadanlığın və yardımçı təsərrüfat qurğularının yerləşdirilməsinə lazım olun böyük sahəyə payaların çox sıx (hər 2 m-dən bir) vurulmasını tələb edirdi (təqribən bir meydançaya 30 dirək vurulurdu). Payaları barja üzərində quraşdırılmış xüsusi dirəkvuran mexanizm (kopyor) vasitəsilə dənizin dibinə vururdular.
1926-1927-ci illərdə buradakı dəniz quyuları 714 min tona yaxın neft verirdilər. Sonralar 1932-1933-cü illərdə burada daha iki özül qoyuldu və bir neçə kəşfiyyat quyusu qazıldıqdan sonra məlum oldu ki, neftli sahələrin əhatə dairəsi 1932-ci ildə torpaqla doldurulmuş Bibiheybət buxtasının hüdudlarından kənara çıxır.
20-ci illərin sonlarında “Puta” və “Qaraçuxur”, 30-cu illərdə ”Lökbatan”, “Neftçala”, “Pirsaat”, “Siyəzən” və “Horadiz” neft yataqları kəşf olunub istismara verildi. 1925-ci ildə Bakı-Batum neft kəməri tikilib istifadəyə verildi. 1927-ci ildən etibarən qazmada reversli və dövriyyələrinin sayı tənzimlənən elektrik aqreqatları, 1928-ci ildə Balaxanı mədənlərində qaz örtüyünə su və hava vurulmasına əsaslanan «Təkrar istismar üsulu», 1929-cu ildə neft mədənlərində elektrokarotaj ölçmə üsulu tətbiq edildi. Həmın ildə “Azərneft”in tərkibində şərqdə ilk dəfə neft sahəsində elm mərkəzi olan Azərbaycan Neft Tədqiqat İnstitutu (indiki “Elmi Tədqiqatlar” institutu) yaradıldı.
Qeyd eləmək lazımdır ki, XX əsrin 20-ci illərində respublikada ayrıca bir sahə kimi qazın hasilatına başlanıldı və onun istehsalı ildən ilə artmağa başladı.
XX əsrin 20-ci illərinin sonunda SSRİ-nin sürətlə sənayeləşdirilməsi daha çox neft tələb edirdi. Neft strateji hərbi ehtiyata çevrilmişdi. Artıq ölkənin müdafiə qabiliyyətinin möhkəmləndirilməsi gündəmdə dururdu. Həm də, SSRİ-yə lazımı güclü valyutanı gətirən neft məhsulları yüksək səviyyəli ixrac mallarına çevrilirdi.
1931-ci ildə “Azərneft” köhnə və yeni yataqlarda 1000-1500 m dərinliklərə kəşfiyyat işlərini xeyli genişləndirdi. Balaxanı (Leninneft) və Suraxanı (Orconikidzeneft) yataqlarında müsbət nəticələr əldə edildi. Dərin kəşfiyyat qazmasında texnıkanın ən yeni nailiyyətləri, məsələn elektrik kəşfiyyatı üsulu tətbiq olunur. Bu texnikanın tətbiqində alınan yer qatının geoloji-elektrik kəsilişləri, çətin quruluşlu rayonların strukturunda neft axtarışını daha düzgün aparmağa, qazıma zamanı buraxılmış layları müəyyənləşdirməyə və onları istismar laylarının sıralarına qatmağa imkan verirdi.
Aparılmış elmi-texniki axtarışlar nəticəsində Pirallahı adasında dəniz şəraitində qazıma işləri aparmaq üçün metal özülləedən istifadə olunmağa başlandı. O vaxtdan dəniz neft yataqlarının istismarı üçün müxtəlif konstruksiyalı metal özüllərin genış tətbiqinə başlanıldı. Metal özüllərin meydana çıxması, öz aralarında tağ şəbəkəsi şəklində bir-birinə bağlanmış qazma-doldurma dirəklərin yeni nəsillərinin meydana çıxmasına bir təkan oldu. Bu özüllərin köməyi ilə hələ XX əsrin 30-cu illərində dəniz neft yataqlarının istismarı üçün maili istiqamətdə qazıma işləri aparılırdı. 1933-cü ildə İlyiç buxtasının (Bayil Limanı) sahilində SSRİ-də ilk dəfə rotor üsulu ilə maili quyunun qazılmasına başlanıldı. 30-cu illərin sonunda isə Яnvər Таьыйевин рящбярлийи иля турбиn газмасы цзря експериментал контор Байыл (Bibiheybət) вя Сураханы яразиляриндя сынаг мягсядиля бир нечя маили гуйу газа билмишди.
Beləliklə, Azərbaycan neft sənayesində 1923-cü ildən başlanan texniki yenidənqurma işlərinin birinci mərhələsi 1933 –cu ildə yekunlaşdı.
1934-cü illərdə “ANT” məcmuəsində istedadlı dağ-mədən mühəndisi Fətulla Rüstəmbəyovun gələcək illərdə dəniz mədənlərinin salınması təcrübəsinə və dənizdə neft hasilatının inkişaf yollarının müəyyənləşdirilməsinə həsr olunmuş silsilə məqalələri dərc olundu. Bu məqalələr Xəzər dənizində sualtı neft yataqlarının kəşfində və işlənməsində, dəniz özüllərinin tikintisində və qazma işlərinin təşkilində əldə edilmış təcrübəni ümumiləşdirmən ilk işlər idi.
1935-ci ildə mühəndis N.C.Timofeyev dəniz sahillərində metal boru özüllərin quraşdırılmasını təklif etdi. 1935-1936-cı illərdə Pirallahı adasının şımal-qərbində ilk dəfə dənizdə metal boru özüllər quraşdırılır və qazma işləri başa çatdıqdan sonra bu sahədən gündə 150-300 ton xammal alınır. Lakin qurğular müəyyən istismar həddindən sonra sıradan çıxdıqları üçün, qarşıya, çətin dəniz şəraitində uzun müddət fəaliyyət göstərməyə qadir olan yeni texniki vəsaitlərin yaradılması qoyulmuşdu. 1938-ci ildə mühəndis N.S.Timofeyev fərdi metal özülün layihəsini təqdim etdi və avadanlıqlar hazırlandıqdan sonra Pirallahı adasının şimalında kəşfiyyat-qazma işlərinə başlandı. Mühəndis N.Timofeyevin metal boru özüllər konstuksiyasının quraşdırılması ilə Xəzər dənizində dəniz özüllərinin hazırlanması texnikasında yeni istiqamət açıldı.
1936-cı ildə A.M.Pobedinin rəhbərliyi altında “Geoloq” barkasında (mühərrikli
kiçik gəmi) KA-300 qazma qurğusu quraşdırılmışdı və nəticədə üzən qazıma
qurğusu alınmışdı. Bu qurğunun köməyi ilə ilk dəfə geoloji təcrübədə Abşeron
boğazının Mərdəkan qalxıntısı rayonunda dəniz dibinin geoloji xəritəsi tərtib olundu.
SSRİ-nin əsas neft bazası olan Azərbaycan neft rayonunun inkişafını təmin etmək məqsədilə ÜİK(b)P MK və SSRİ Xalq Komissarları Soveti 1940-cı il yanvarın 24-də “Azərbaycan SSR-də neft hasilatını və emalını gücləndirmək tədbirləri haqqında” xüsusi qərar qəbul etmişdilər.
“Türkmənneft” və “Gürcüneft” də daxil olmaqla Bakı neft rayonunda maddi-texniki bazanın möhkəmləndirilməsi, neft hasilatı və emalının inkişafının təmin edilməsi haqqında” ÜİK(b)P MK və SSRİ Xalq Komissarları Sovetinin 1940-cı il 24 dekabr tarixli digər qərarında isə neft sənayesinin daha da sürətlə inkişaf etdirilməsi nəzərdə tutulmuşdu.
Bu iki qərar 1940-1941-ci illərdə neft və qaz hasilatında və emalında kəskin yüksəlişə nail olmaq üçün müəyyən şərait yaratmışdı. Azərbaycanın neft sənayesi kadrlarla gücləndirildi, fasiləsiz surətdə maddi-texniki, mədən tikintisi, kəşfiyyat-qazma vasitələri və texnikası ilə təmin olundu. Bunun nəticəsində Böyük Vətən müharibəsinin əvvəllərində Azərbaycan neftçiləri nəinki neft hasilatında görünməmiş artıma nail ola bilmiş, həm də ölkəni getdikcə artan həcmdə yanacaq ilə təchiz etməyə imkan verən ehtiyat fondu yaratmışdılar. Bakı neftçilərinin fədakar əməyi sayəsində Azərbaycanda neft hasilatı 1939-cu illə müqayisədə (21547,5 min t) 1940-cı ildə 22175,3 min tona çatdı. Buda SSRİ üzrə neft hasilatının 75%-ni təşkil edirdi.
Neftçi geoloqların gərgin işi nəticəsində 1940-cı ildə iki yeni güclü neft yatağı aşkar edilmişdi və bu, yeni trestin – “Buzovnaneft” trestinin təşkilinə səbəb olmuşdu. Trestin ərazisində gündə 1000 ton neft hasil olunurdu və trest kəşf olunmuş 170 nöqtədən ibarət yüksək debitli fonda malik idi ki, həmin nöqtələr də neft hasilatının daha da artırılması üçün möhkəm baza idi. Abşeron yarımadasında stratiqrafik yataqların kəşfi çox böyük sənaye əhəmiyyəti daşıyırdı, çünki bir tərəfdən bir sıra rayonlar üzrə neft hasilatının kəskin şəkildə artmasına kömək etmiş, digər tərəfdən isə Abşeron yarımadasının kəşfiyyat işləri aparılmamış sahələrində neftli ərazilərin axtarış işınə istıqamət vermışdi.
Azərbaycanda yeni geoloji axtarış üsullarının – seysmik kəşfiyyat və qaz yataqlarının çəkilişi üsullarının uğurlu tətbiqini də qeyd etmək lazımdır. Bu üsullar neft sənayesində yenicə tətbiq olunmağa başlasa da, Böyük Vətən müharibəsi illərində onların köməyi ilə müsbət nəticələr əldə edilmış, yeni neft yataqları kəşf olunmuşdu. 1940-cı ildən 1945-ci ilədək Azərbaycan geoloqları tərəfindən aparılmış kəşfiyyat işləri yüksək debitli quyular fondunu xeyli artırmağa imkan verən qazıma üçün nöqtələrin müəyyənləşdirilməsi ilə nəticələnmişdi.
1941-ci ildə Bibiheybət yatağında Bayıl dağının ətəyində usta Ağa-Neymətullanın briqadası tərəfindən qazılan maili quyunun dərinliyi 2000 m idi və o, dünyada maili üsulla bu dərinliyə qazılmış ilk quyu olmuşdur. Sonralar Ağa-Neymətullanın bu təcrübəsı Xəzərdə yeni neft yataqlarının açılmasında və SSRİ-nin dıgər neft rayonlarında axtarış-kəşfiyyat işlərinin aparılmasında geniş tətbiq olunmuşdur.
Ümumiyyətlə, Azərbaycanın neft sənayesi müharibədən əvvəlki illər beşillik planlar əsasında inkişaf edərək, respublikanın xalq təsərrüfatının aparıcı sahəsinə çevrilmişdi. Həm də nəzərə almaq lazımdır ki, istər müharibədən əvvəl, istərsə də müharibə illərində (1941-1945-ci illər) Azərbaycanın neft sənayesinin əsasını Bakı neft mədənləri təşkil edirdi. Bütün neft emalı və neft-maşınqayırma zavodları da Bakıda yerləşirdi.
Sahənin texniki cəhətdən yeni vasitələrlə və avadanlıqlarla təchiz edilməsi və neft təsərrüfatının idarəedilmə strukturunda aparılan təşkilatı dəyişmələr neft sənayesinin inkişafına müsbət təsir göstərirdi.
Sahənin texniki təchuzatının yaxşılaşdırılması və neft təsərrüfatının idarəetmə strukturnun yenidən qurulması neft sənayesinin inkişafında müsbət rol oynadı.
Beləliklə, 1925-1940-cı illəri Azərbaycanda ikinci neft “canlanması” (bumu) dövrü kimi qiymətləndirmək olar, çünki bu canlanma böyük bir ərazidə (dünyanın quru ərazisının yeddidə bir hissəsində) sovet hakimiyyətinin möhkəmləndirilməsinə xidmət edirdi. Lakin bununla belə, Moskva hələ də Azərbaycanın neft sərvətlərinin istismar olunma intensivliyi səviyyəsindən narazı idi.
1941-ci ilin iyun ayının 22-də Almaniya Sovet İttifaqına hücum etdi və bununla 1939-cu ilin avqust ayının 1-də başlanan II Dünya müharibəsində yeni və sonralar 20 mln. insanın həyatına son qoyan çox dəhşətli cəbhə açıldı. Alman faşizminin dünyaya ağalıq etmə siyasətində neft amılı ən mühüm yer tuturdu. Almaniyanın hərb maşını neftsiz ölü metal yığıntısından başqa bir şey deyildi. Almaniya üçün bu müharibədə lazımı qədər neft əldə etməyin ən yaxın yolu isə Qafqazı və Bакını tutmaqla mümkün idi.
Dövlətin birbaşa rəhbərliyi ilə sərt müharibə şəraitində neft uğrunda mübarizə gedirdi. Müharibənin doqquzuncu günü yaradılmış Dövlət Müdafiə Komitəsi Azərbaycanın neft sənayesinə, neft mədənlərinin və quyuların lazımı material və avadanlıqlarla təmin edilməsinə gündəlik diqqət yetirirdi. Müharibənin birinci ilində bakılılar cəbhəyə və ölkəyə 23482 min ton “qara qızıl vermişdilər ki, bu da respublika neft sənayesinin tarixində ən yüksək göstərici idi. Azərbaycan neftçiləri ixtisaslı kadrların, avadanlığın və texniki vasitələrin kəskin çatışmazlığı şəraitində, son dərəcə ağır bir şəraitdə əsl hünər göstərmişdilər.
Buna görə də müharibənin ilk günlərindən Hitlerin əsas məqsədlərindən biri Bakı neftinə sahib olmaq idi. Sənayecə inkişaf etmış dövlət üçün neft amilinin əsas olduğuna üstünlük verən Hitler Almaniyası 1942-ci ilin “blau” adlanan yay hücum planında əsas istiqaməti Qafqazın zəbtinə yönəltmişdi. Hitler Bakını işğal eləmək istəyirdi və işğal tarixini də müəyyənləşdirmişdi -25 sentyabr 1942 ci il. Bakını tutmaqla Hitler eyni zamanda sovet ordusunu yanacaqdan məhrum edirdi.
Азярбайъан щюкумяти Бакынын щавадан бомбардман едилмяси вя йа ишьалы тягдириндя мядянлярин ляьви иля бярпа ишляри сащясиндя габагъадан тядбирляр щазырламышды. Bу тядбирлярин щяйата кечирилмяси цчцн Мяркязи Комиссийа йарадылмыш, щяр бир мядяндя оператив гярарэащлар, сех вя сащялярдя исə обйект комиссийалары тяшкил едилмишди. Оператив ляьветмя груплары вя обйект комиссийалары гуйуларын вя техноложи гурьуларын сырадан чыхарылмасы тядбирлярини диггятля щазырламышдылар. Гуйуларын айры-айры категорийаларынын сырадан чыхарылмасы цчцн ъидди нювбя мцяййян едилмишди. Хцсусян зянэин олан йатаглары ян сон мягамда сырадан чыхармаг планлашдырылырды ки, ахырадяк онлардан нефт щасил етмяк мцмкцн олсун.
1942-ъи илин йайында вя пайызында чох аьыр вязиййят йаранмышды. Алманлар Волгайа йахынлашараг, Бакыдан ъябщяйя вя сянайе мяркязляриня нефтин вя нефт мящсулларынын дашындыьы ясас дямир йолу маэистралларыны вя бирбаша су йолларыны кясмишди. Бакы- Батуми нефт кямяри сюкцлмцшдц. Красноводск лиманы ися бюйцк щяъмдя нефт мящсулларынын, аваданлыьын, йцклярин, щабеля адамларын гябулу цчцн зяиф щазырланмышды. Алманлар Бакы нефтиня ъан атырды, онлар Гафгазын астанасында идиляр. Юлкянин нефт базасы олан Бакы аьыр вязиййятдя иди. Щасил олунан нефти эюндярмяйя йер йох иди. Бцтцн метал чянляр вя йералты анбарлар аьзынадяк долу иди. Йени гуйулар газылмасыны дайандырмаг, ишляйян гуйулары консервляшдирмяк лазым эялмишди. Юлкяйя ися эетдикъя даща чох нефт лазым иди, нефтсиз ня дюйцшмяк, ня дя гялябя чалмаг мцмкцн иди.
Беля бир шяраитдя вязиййятдян чыхмаг цчцн гярара алынмышды ки, нефт щасил едилsин вя бору кямяри иля Гара шящярдяки нефтайырма заводларына ютцрцлсцн, орада нефтдян йалныз бензин эютцрцляряк, галыглары йенидян гайтарылсын вя лайа вурулсун. Бу тяклиф фантастикайа бянзяся дя, ону мцдафия едянляр тапылды. Бу мягсядля хцсуси гуйу айрылмыш вя онун васитясиля билаваситя нефт лайында сахланмаг цчцн она йарым милйон тон бензинсиз нефт вурулмушду. Гейд етмяк лазымдыр ки, мцщарибядян сонра бу нефти йенидян тякрарян щасил етдиляр.
Bakıda isə təxliyəyə hazırlıq işlərinə başlandı. 1942-ci ilin payızına qədər 764 quyu bastırılıb ləğv olunmağa hazırlanmışdı və qazıma avadanlığının 81 dəsti işçilərlə birgə Türkmənistana göndərilmişdi. Bakıdan bir çox neftmaşınqayşrma zavodlarıda şərqə köçürülmüşdü. Qalan müəssisələr isə hərbi sursat istehsal edirdi. 1943-cü ilədək azərbaycan neft sənayesi yeni avadanlıq almadan işləyirdi. 1942-ci ilin oktyabrında Dövlət Müdafiə Komitəsinin qərarı ilə təxminən 11 min neft üzrə mütəxəssis və böyük miqdarda neft avadanlığı Bakıdan Tatarıstan, Başqırdıstan və Rusiyanın digər regionlarına göndərilmişdi və orada Bakı neftçilərinin və avadanlığınin köməyi ilə neft hasilatına başlanmışdı. Amma Bakı, könə quyuları bərpa və istismar edərək , heç bir çətinliyə baxmayaraq cəbhə bölgəsini neft və neft məhsulları ilə təmin edirdi.
Нефтчиляр башланмыш мцщарибянин щям дя нефт уьрунда мцщарибя олдуьуну айдын дярк едирдиляр. Механикляшдирилмиш ордунун нефт мящсулларына – бензиня, мазута, йаьлара вя диэяр йанаъаг нювляриня тялябаты онларын цзяриня бюйцк мясулиййят гойурду. Юлкянин башлыъа йанаъаг мянбяйи олан нефт Бакысы ъябщя гайдалары иля ишлямяйя башламышды. Аьыр сосиал-игтисади шяраитдя, гуйуларын ишлямяси цчцн лазыми аваданлыьын чатышмадыьы бир вязиййятдя нефтчиляр чятинликляри арадан галдырараг план вя ющдяликлярин йериня йетирилмясини тямин етмишдиляр.
ССРИ Али Совети Ряйасят Щейятинин 1942-ъи ил 6 феврал тарихли фярманы иля 500 нефтчи ССРИ-нин орден вя медаллары иля тялтиф олунмуш, онлардан 41 няфяри Ленин ордениня лайиг эюрцлмцшдц. Еля щямин фярман иля нефт щасилаты цзря щюкумят тапышыргларыны нцмуняви йериня йетирдикляриня эюря «Лениннефт» трестинин 11-ъи мядяни вя «Бибищейбят-нефт» трестинин 4-ъц мядяни Ленин ордени иля тялтиф едилмиш, «Люкбатаннефт» трестинин4-ъц мядяни «Гырмызы Ямяк Байраьы» ордениня лайиг эюрцлмцшдц.
Лакин нефт щасилатында ялдя едилмиш сявиййя артыг 1942-ъи илдя ашаьы дцшмцшдц. Бунун ясас сябяби ашаьыдакылар иди: бир чох мцтяхяссис-нефтчилярин ъябщяйя сяфярбяр едилмяси, газма ишляринин мящдудлашдырылмасы, нефтмашынгайырма заводларынын мцдафия мящсуллары бурахылышына кечирилмяси вя онлардан бязиляринин юлкянин шярг районларына кючцрцлмяси, башга шящярлярдян эюндярилян материалларын щяъминин кяскин шякилдя азалмасы, боруларын бцтцн нювляринин, хцсусян дя дюврлямя боруларынын, тахта-шалбанын, компрессорлар, тракторлар вя автомашынлар цчцн ещтийат щиссяляринин эюндярилмясинин демяк олар тамамиля дайандырылмасы, щям дя «Азярнефткомбинат» ордуйа 161 трактор, 1155 автомашын, 604 ат вермишди. Бундан башга, нефт щасилатынын ашаьы дцшмясинин мцщцм сябябляриндян бири дя йени гуйуларын газылмасынын дайандырылмасы вя истисмар фондунун кяскин шякилдя азалмасы иди. Мцщарибя нефт сянайесиня, о ъцмлядян Азярбайъанын нефт сянайесиня ясаслы вясаит гойулушуну чятинляшдирмиш вя онун щяъминин азалмасына сябяб олмушду.
Amma yaranmış bütün bu cətinliklərə baxmayaraq, Бакынын нефт трестляри, мядянляри, емал заводлары онларын гаршысында гойулмуш вязифялярин йериня йетирилмясини тямин етмяк цчцн истещсалын йенидян гурулмасы сащясиндя бюйцк иш апарыр вя проблемлярин арадан галдырылмасы йолларыны ахтарырдылар.
Йерин тякиндяки нефтин дцзэцн техноложи истисмар режиминин мцяййян едилмяси сащясиндя тядгигатлар нефт щасилатынын артырылмасынын мцщцм шярти олмушду. Нефтчиляр гуйу фондлары цзяриндя сяйля чалышараг, онларын техноложи режимини йахшылашдырараг мцщцм нятиъяляр ялдя едирдиляр. Онларъа нефтчи йцксяк ямяк мящсулдарлыьы нцмуняси эюстярирди.
Мцщарибя шяраити нефтчилярдян аваданлыьа гайьы иля йанашмаьы, техниканын бцтцн имканларындан там истифадя етмяйи тяляб едирди. Фящлялярин, мцщяндислярин вя техниклярин йарадыъы тяфяккцрц нефт щасилатынын даща да йцксялиши йолларынын ахтарышына истигамятлянмишди. Гуйуларын фяалиййятини тямин етмяк цчцн мцнтязям тядбирляр, онларын дебитинин йцксялдилмяси, щяр шейдя ъидди гянаят щяр бир нефтчи цчцн гануна чеврилмишди. Alman qoşunları Volqa çayı sahillərinə çıxdıqları üçün dünya təcrübəsində ilk dəfə neftlə dolu dəmir yolu çənləri üzdürülməklə Bakıdan Krasnovodsk limanına (indiki Türkmənbaşı) çatdırılır, oradan isə dəmir yolu ilə Orta Asiyadan keçərək yenidən Rusiya ərazisinə qaytarılırdı.
Нефтчиляр Дювлят Мцдафия Комитясинин директивлярини щяйата кечиряряк йени уьурлар газанмышдылар. Тякъя буну демяк кифайятдир ки, 1942-ъи илдя бцтцн юлкядя щасил олунмуш 21900 мин тон нефтин 15719,5 мин тонуну (72%-ni) Бакы нефтчиляри истещсал етмишдиляр. Бу, щягигятян нефт уьрунда бакылыларын гящряманлыг мцбаризяси иди. Бакы нефтчиляри дюйцшян ордунун, юлкя сянайесинин, кянд тясяррцфатынын вя няглиййатын йаьларла, дизел вя аивасийа йанаъаьы иля фасилясиз тяъщиз едилмяси цчцн йени имканлар ахтарыб тапырдылар. Мцщарибя илляриндя юн вя арха ъябщяйя эюндярилмиш бцтцн нефт мящсулларынын 75 %-и Азярбайъанын нефт сянайесинин пайына дцшмцшдц.
Йаранмыш щярби шяраитдя щюкумят юлкянин шяргиндя нефт сянайесинин интенсив инкишафына хцсуси ящямиййят веряряк, сон дяряъя гыса бир мцддятдя «Икинъи Бакы» ады верилмиш районларда – Башгырдыстанда, Куйбышев вя Перм вилайятляриндя, Орта Асийа вя Газахыстанда йени нефт мядянляри, нефтайырма заводлары йаратмаг, Украйна вя Гафгаз нефт районларынын фяалиййятинин мцвяггяти олараг дайандырылмасы цзцндян баш вермиш иткилярин йерини долдурмаг гярарыны верди.
Йери эялмишкян, юлкянин цмуми нефт щасилатында шярг районларынын ролу щяля мцщарибядян яввял артмаьа башламышды. Щяля о вахт йени нефт реэионларынын инкишафы цчцн müəyyən иш эюрцлмцшдц. Beləki, hələ 1927-ci ildə, I beşilliyin başlaması ilə ölkənin şərq rayonlarında ehtimal olunan neft yataqlarının istismarına maraq artmışdı. Ural-Volqa hövzəsində asfaltenlərin yer səthinə neftin nişanələri şəklində üzə çıxması çoxdan məlum idi. Çar Rusiyasında da Tatarıstan, Başqırdıstan və Samara vilayətində neft quyularının qazılmasına cəhdlər olmuşdu, lakin nəticəsiz qalmışdı. İlk sənye nefti burada 1929-cu ildə Yuxarı Çusovka adlanan yerdə neft quyusu qazarkən təsadüfən alinmışdı. Lakin rayonda aparılan sonrakı qazıma işləri göstərdiki, neftlilik baxımından bu yerlər perspektivli deyillər. 1930-cu ildə İ.M.Qubkinin təşəbbüsü ilə Volqa-Ural hövzəsində böyük bir ərazidə geniş neft axtarış-kəşfiyyat işlərinə başlanıldı və rayon “İkinci Bakı” adlandırıldı. SSRİ-nin əsas neft rayonlarının, xüsusən Bakı neft rayonunun inkişafına zərərli təsirinə baxmayaraq, “İkinci Bakı”-nın neft rayonuna çevrilməsi üçün buraya çox böyük həcmdə qüvvə və vəsait yönəldilmişdi. “İkinci Bakı”-nın əsas üstünlüyü yalnız onda idi ki, bu ərazi coğrafi-strateji nöqteyi-nəzərdən mühüm mövqedə idi, ölkənin bu bölgədə artmaqda olan sənaye potensialının neft məhsulları ilə təminatını yaxınlaşdıra və bütün Uzaq Şərqin bu məhsullara olan tələbatını təmin edə bilərdi. Lakin müharibə ərəfəsində (1940-cı il) burada hasil edilən neft ümumi hasilatın yalnız 6%-ni (1,9 mln. ton) təşkil edirdi. Beləliklə müharibədən əvvəlki dövrdə “İkinci Bakı”-nın inkişafına yönəldilmiş bütün səylər gözlənilən nəticəni vermədi, çünki kəşfiyyat işləri dayaz laylara aparılırdı.
Lakin 1942-ci ildə yaranmış vəziyyət bu niyyətləri misli görünməmış sürətlə həyata keçirməyi tələb edirdi. Дювлят Мцдафия Комитяси Бакы нефтчиляриня мцраъият едяряк, хам нефт йатагларынын ишлянилмяси, нефт щасилатынын щяр васитя иля сцрятляндирилмяси цчцн онлары айаг дяймямиш перспективли нефт районларына кючмяйя чаьырмышды. Öлкя Бакы нефтчиляриня ян бюйцк ямяк гящряманлыьына гадир олан гвардийачылар кими qiymət verir və rəğbət bəsləyirdi. Öz ишляринин шанлы усталары, нефт истещсалынын командирляри, йцксяк ихтисаслы мцщяндис-техники ишчиляр, нефт щасилаты вя гуйуларын тямири цзря усталар, юз пешясинин вурьуну олан адамлар тякярляр цзяриндя идиляр. Эедянляр йол цчцн щюкумят щесабына исти палтар, ярзаг вя пул иля тямин олунурдулар. Бакы лиманындан сярнишин эямиляри вя танкерляр адамлары вя аваданлыьы юз гойнуна алыб Красноводска цз тутур, орада ися онлары гатарлар эюзляйирди. Бакыдан Шяргя фасилясиз олараг нефт аваданлыьы, алят вя механизмляр эедирди. Бакыдан Краснокамска танынмыш мцтяхяссис Я.Таьыйевин рящбярлийи иля турбиn газмасы цзря експериментал контор да йола дцшмцшдц. Гейри-ади сярт щава шяраитиндя бакылылыар дярщал маили газма ишляриня башлайараг, ейни заманда турбобур конструксийасыны вя техноложи просеси тякмилляшдирмишдиляр.
Бакы нефтчиляри сон дяряъя гыса мцддятдя «Икинъи Бакы» районларында кяшфиййат, щасилат вя емал ишлярини щяр васитя иля сцрятляндирмяйя башламышдылар. 1944-1945-ъи иллярдя Уралда, Татарыстанда, Башгырдыстанда, Куйбышев (Samara) вилайятиндя вя Тцркмянистанда фонтан вурмуш илк гуйуларын кяшф олунуб ишлянмясиндя Бакы эеологларынын, газмачыларынын вя мцщяндисляринин фядакар ямяйи данылмаз иди.
Икинъи дцнйа мцщарибяси илляриндя Совет адамларынын гящряманлыг харигяляри салнамясиндя Азярбайъанын нефт сянайеси ямякчиляри мцщцм йер тутурдулар. Онлар алман- фашист ишьалчылары цзяриндя sовет гошунларынын гялябясиня щягигятян явязсиз тющфя вермишдиляр. Онлар мядянлярдя вя нефт емалы заводларында эеъя-эцндцз, бязян дя бир нечя сутка далбадал нювбя чякирдиляр, lakin «mцщярриклярин ганы» олан Бакы йанаъаьы дюйцшян ордуйа фасилясиз эюндярилирди. 1941-1945- ci illər ərzində İttifaq fonduna 75 mln. ton xam neft (ölkə üzrə ümumi hasilatın 75%), 22 mln. tonn benzin və d. neft məhsulları verilmışdi.
1943-cü ilin axırında Bakı ətrafında təhlükə sovuşan zaman Bakı neft sənayesinin bərpası başlandı . Ъябщя хятти эетдикъя Бакыдан узаглашырды. Артыг 1942-ъи ил декабрын орталарында Дювлят Мцдафия Комитяси Бакынын нефт мядянляриндя газма ишляринин бярпасы барядя гярар вермишди. 1943-ъц илин ахырларындан етибарян газма ишляри интенсивляшмяйя башламыш, нефт-кяшфиййат ишляри дя бярпа едилмишди. 1944-ъц илин сон айларында Бакынын нефт-машынгайырма заводлары нефт сянайесинин ещтийаъларыны демяк олар тамамиля юдяйирди. İndiki Сураханы, Бинягяди, Бибищейбят вя Гарадаь районларындан дюрд йени газма конторунун тяшкил едилмяси гярара алынмышды. Илк вахтлар аваданлыьы, демяк олар, щисся-щисся ялдя едирдиляр, сонралар аз мигдарда олса да, АБШ-dan аваданлыq эятирилмишди. Лазым олан кадрлары ветеранлар вя тягацдчцляр, щабеля, ъябщядян гайыдан ялилляр сырасындан сечирдиляр. Газмачылары вя кюмякчиляри ися гадынлар, гызлар вя йенийетмяляр явяз едирди. Беля бир шяраитдя мцщарибядян яввялки истисмар-газма ишинин сявиййясинин тез бир заманда бярпа олунмасыны эюзлямяк чятин иди. Буна эюря дя Дювлят Мцдафия Комитясинин гярары иля минлярля эянъ орду сыраларына чаьырышдан азад едиляряк, нефт сянайесиня эюндярилмишди. Сонралар онларын сырасындан Сосиалист Ямяйи Гящряманлары Гурбан Аббасов, Муса Байрамов, Йусиф Фярзялийев, Мяммяд Гямбяров, Гараш Ямиров, Мяммяд Дцнйамалыйев вя башгалары кими мяшщур neft,газıма, тикинти вя тямир усталары йетишмишди. Дювлят Мцдафия Комитяси щямчинин йцксяк ихтисаслы нефт мцтяхяссисляринин орду сыраларындан вахтындан яввял тярхис олунмасы барядя дя гярар гябул етмишди. Мцалиъяси баша чатмыш нефтчи ясэярляр госпиталдан бирбаша зярбячи нефт ъябщясиня эюндярилирди.
Лакин эюрцлян бцтцн тядбирляря бахмайараг, аваданлыг вя алятлярин чатышмамасы цзцндян вязиййяти йахшылашдырмаг мцмкцн олмурду. Дюрд миндян чох ляьв едилмиш вя дайандырылымыш гуйуну бярпа етмяк цчцн техникайа ещтийаъ вар иди. Бакынын нефт мядянляриндя щасилатын сявиййяси ашаьы дцшмякдя иди. Беля бир вязиййятдя республика щюкумяти кяшфиййат мягсядиля газма ишляринин, нефт щасилаты вя емалынын щяъминин артырылмасы уьрунда нефтчилярин мцбаризясиня башчылыг едирди. Машынгайырма заводлары бцтцн сутка ярзиндя ишляйяряк, мцхтялиф нефт аваданлыьы вя алятляри – буъургадлар, роторлар, насослар, балталар вя с. щазырлайырдылар.
Görndüyü kimi müharibənin yaratdığı bütün bu çətinliklərə baxmayaraq Bakı neftçilərinin əsl şücaəti nəticəsində həm cəbhə, həm hərbi sənaye və həm də ölkə iqtisadiyyatı neft və neft məhsulları ilə lazımı qədər təmin olunurdu. 1941-45-ci illər ərzində İttifaq fonduna 75 milyon ton xam neft (bu ittifaqda istehsal olunan neftin 75% idi), 22 milyon ton benzin və digər neft məhsulları göndərilmlşdı. Cəsarətlə demək olar ki, Bakı nefti və onu çıxaran şanlı Azərbaycan neftçilərinin fədakar əməyi alman faşizmi üzərində qələbənin çalınmasında və dünayanın bu böyük fəlakətdən qurtuluşunda ən mühüm amillərdən biri oldu.
Müharibədən sonrakı illər də Azərbaycanın neft sənayesi üçün çətin oldu. Müharibə neft mədənlərinə böyük ziyan vurmuşdu. Neft nəqlinin sisteminin pozulması ilə əlaqədar quyuların xeyli qisminin məcburi surətdə konservləşdirilməsi sonralar işləri xeyli çətinləşdirmiş və onlardan bir çoxunu bərpa etmək mümkün olmamışdı. İstehsal fəaliyyətinin bütün sahələrində ixtisaslı fəhlə və mühəndislərin qıtlığı hiss olunurdu. Bunun nəticəsi idi ki, müharibənin sonlarında neft hasilatı kəskin surətdə azalmış və 1945-ci ildə cəmi 11,5 milyon ton neft hasıl edilmışdi.
Чятинликлярдян бири дя бу иди ки, бир чох онилликляр ярзиндя истисмар едилмиш кющня нефт йатаглары пис вязиййятя дцшмцшдц (онлары су басмышды, тыхаъланмышды, дузларын, парафинин, емулсийанын вя aşınmanın тясири юзцнц эюстярмишди) вя бу йатагларда нефт щасилатынын сявиййясини сахламаг цчцн нефт щасилатынын ялавя цsulларындан даща фяал истифадя олунмасы, лайларда тязйигин тямин едилмяси тяляб олунурду. Дярин нефт лайларында кяшфиййат ишляри эцъляндирилмяли, щабеля йени нефт вя газ йатагларынын ашкара чыхарылмасы вя ишлянмяси сцрятляндирилмяли иди. Бцтцн бунлары щяйата кечирмяк цчцн нефт сянайеси йенидян тяшкил едилмяли, бир сыра мцдафия заводлары нефт аваданлыглары бурахылышына кечирилмяли, мядянляр техники ъящятдян йени аваданлыгла тяъщиз едилмяли, кяшфиййат вя истисмар-газма ишляринин щяъми эенишляндирилмяли иди. Müharibə illərində müvəqqəti olaraq dayandırılmış qazma işləri yenidən sürətlənirdi və aртыг 1944-ъц илин ахырларында республиканын бцтцн нефт щасилаты трестляриндя газма конторлары бярпа едилмишди.
İkinci dünya müharibəsi başa çatdıqdan sonra Bakı neft rayonun əhəmiyyəti düşməyə başladı, Volqa boyunda, Tatarıstan və Başqırdıstanda yeni neft yataqları kəşv olunmuşdu.
Azərbaycanda isə quruda aşkar olunmuş neft ehtiyatları “soyğunçu istismar” nəticəsində artıq tükənməyə başlamışdı və onu indi dənizdə axtarırdılar. Ona görə də müharibədən sonrakı dövrü Azərbaycan neft sənayesi üçün dəniz neft yataqlarının geniş kəşfi və işlənməsi ilə səciyyələndirmək olar. Qeyd etmək lazımdır ki, hələ müharibənin davam etdiyi dövrdə Bakı rayonunda geoloji-kəşfiyyat işləri sahəsində bir sıra mühüm elmi nailiyyətlər əldə edilmişdi. Bunlardan biri 1944-cü ildə geoloq Ağaqurban Əliyevin rəhbərliyi altinda Azərbaycan neft ekspedisiyası tərəfindən dənizdə kəşfiyyatın seysmik üsulu və onun köməkliyi ilə müxtəlif dərinliklərdə neft yataqlarının aşkarlanması idi.
1944-cü ilə qədər SSRİ-də və dünyanın bir sıra digər ölkələrində dəniz buruqları üçün özüllər dənizin dibinə 30-40 m gedən polad dirəklər üzərində quraşdırılırdı. Lakin bu üsul çox zəhmət tələb edən, bahalı və mövsümü xüsusiyyət daşıyan idi. 1944-cü ilin sentyabr ayının 24-də dəniz qazıma quyuları üçün özüllərin konstruksiyalarının ixtirası üzrə ümumittifaq müsabiqəsi elan olundu. 1945-ci ildə neftçi-mühəndislər Y.Səfərov, S.Quliyev və R.Şişenko dəniz özülləri üçün borulu yığılıb-sökülən konstruksiya üsulu təklif etdilər. Bu blok-konstruksiya istənilən hava şəraitində qazıma üçün özülün tez quraşdırılmasını təmin edirdi. İri bloklar zavodlarda hazırlanırdı ki, buda quraşdırma işlərini sürətləndirirdi. 1946-cı ildə Gürgan-dəniz rayonunda (Bakı yaxınlığında) açıq dənizdə buruq üçün ilk iribloklu özül tikildi, quruda və dənizdə neft quyularının qazılması üçün buruqların konstruksiyası və sürətlə tikilməsi üsulları işlənib hazırlandı.
Müharibə illərində ölkənin dağıdılmış iqtisadiyyatının bərpasına böyük əhəmiyyət verən Sovet hökuməti, 1946-cı ildən Xəzər dənizində aşkar edilmiş neft yataqlarının istismara verilməsi üçün çox işlər görürdü. Blok özüllərin və buruq avadanlıqlarının dənizdə quraşdırılması üçün iri yükqaldırma qabiliyyətli kran gəmiləri, körpülü qurğuların (estakadaların) quraşdırılması üçün tikinti-kran gəmiləri, özüllərin bloklarla yiğilması üçün xüsusı meydançalar (platformalar) qısa müddətdə layihələndirildi və hazırlanıb istifadəyə verildilər. Həmçinin, aşınmaya qarşı üzlüklə örtülmüş metal konstruksiyalar istesal edən müəssisələr və dəniz donanması yaradıldı.
1947-ci ildən etibarən dünyada ilk dəfə olaraq dənizdə metal estakadaların tikintisinə başlanılmışdır. Həmin il ölkədə ilk dəfə olaraq tətbiq olunmuş bir özüldən müxtəlif istiqamətlərə maili quyular qazılması üsulundan sonralar başqa neft yataqlarının (o cümlədən, Qərbi Sibirdə) işlənilməsində də geniş istifadə edilmişdir.
1948-ci ilin noyabr ayının 14-də, gəmiçilər və yerli balıqçılar arasında adı pis çıxmış qayalıq adacıqlara, müharıbədən sonra Xəzər dənizində böyük üzmək təcrübəsi olan kapitan Əjdər Sadıxovun “Pobeda” (Qələbə) yedək gəmisi yan aldı. Yedək gəmisində həmçinin geoloq A.Əliyev, qazma mütəxəssisi Y.Səfərov və 1947-ci ildə yaradılmış “Azərneftkəşfiyyat” birliyinin rəisi S.Orucov da var idilər. 1948-ci ilin dekabrında “Pirallahı” adasından “Transportnik”(Nəqliyyatçı) kateri tikinti dəstəsi ilk dəfə “Qara Daşlara” göndərilir və onlar qazma briqadası üçün 14 kv. m-lik yaşayış yerı hazırlamağa müvəffəq olurlar və sonra qazıma buruğunun tikintisinihəyata keçirməyə başlayırlar. 1949-cu ilin iyununda adada ilk quyunun qazılmasına hazırlıq işlərinə başlanılır; bu məqsədlə (yəni adada qazıma üçün əməliyyat meydanı yaratmaq məqsədilə) adaya ömrünü başa vurmuş “Çvanov” gəmisi gətirilir və tələb olunan nöqtədə batırılır.[1949-1951-ci illərdə adanı küləkdən və dalğalardan qorumaq üçün buraya “Xəzərtanker” və “Xəzərdonanma” müəssisələrinin balansından silinmiş əlavə 6 gəmidə (bunların arasında nobellərin məşhur “Zoroastr” gəmisinin də olduğu ehtimal olunur) gətirilərək yarıyacan batırılır və adanın ətrafında süni körfəz yaradılır. Gəmilərin kayutaları və ambarları qazıma briqadasının üzvləri üçün yeməkxana, tibb məntəqəsi, yataq otaqları və b. məqsədlər üçün istifadə edilir. Beləliklə burada süni “Yeddi gəmi adası” yaradılır (lakin neft aşkar edildikdən sonra - “Neft Daşları” adı ilə tarixə düşdü). Sonrakı illərdə də buişlər davam etdirilir və ada ətrafında batırılmış gəmilərin ümumi sayı 20-ə çatır]. 1949-cu ilin 24 avqustunda buruq ustası Mixail Kaveroçkinin briqadası tərəfindən (sonralar o, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adına layiq görüldü) dünyada ilk dəfə sahildən 60 km uzaqda, açıq dənizin ortasında, kiçicik bir adada ilk quyunun qazılmasına başlandı və 1949-cu ilin noyabrın 7-də dərinliyi 1100 m çatan quyudan, gündəlik hasilatı 100 ton olan neft fontanı vurdu. Başqa bir Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adı almış Qurban Abbasovun briqadasının burada qazdığı ikinci quyuda eyni hasilatla 1950- ci ilin birinci yarısında istifadəyə verildi.
Beləliklə, 1949-cu ildə əfsanəvi «Neft Daşları» yatağı kəşf olundu və bu da nəınki Azərbaycanda, bütün dünyanın neft çıxaran ölkələrində dənizdən neft hasilatının inkişafına böyük təkan verdi.
Bu, Azərbaycan neftçilərinin həyatında böyük bir hadisə idi, çünki məhz Azərbaycan Xəzərin açıq hissəsində neft yataqlarının işlənməsində birinci oldu. Bu yatağin ilk geoloqu Ağa Qurban Əliyev olmuşdur. “Neft daşları” yatağının işlənməsinin nadirliyi ondan ibarətdir ki, bu yatağın misalında heç yerdə istifadə olunmamış tamamilə təzə üsullar yaranmışdı. Demək olar ki, “Neft daşları” yatağının estakada üsulu ilə işlənilməsi indiyə qədər dünyada birinci sayılır və bənzəri yoxdur. 1949-cu ildə mühəndislər S..Orucov, Y..Səfərov və L.Məclumov tərəfindən iribloklu dəniz özüllərinin yeni konstruksiyası təklif olundu ki, bu da istismarın etibarlılığını daha da artırdı.
Çox ümidlər verən belə başlanğicdan sonra, 1949-cu ilin dekabrin 11-də SSRİ Nazirlər Soveti “Azərbaycan SSR-in dəniz neft yataqlarının kəşfiyyatı və istismara verilməsində tədbirlərin cücləndirilməsi haqqında” xüsusi qərar qəbul etdi. Bu qərardan öncə isə, 1949-cu ilin oktyabrın 19-da SSRİ Nazirlər Sovetinin 5030 nömrəli qərarı ilə SSRİ Neft Sənayesi nəzdində dəniz yataqlarının işlənməsi üzrə Baş İdarə yaradıldı və Sabit Orucov bu idarəyə rəis – nazir müavini təyin olundu. Həmin qərarla Bakıda isə “Azərdənizneft” birliyi yaradıldı və Xəzər dənizində neft yataqlarının istismara hazırlanması ona həvalə edildi. “Azərdənizneft” birliyi mütəmadi olaraq, hidrotexniki qurğyların tikintisi və dəniz neft mədənlərinin təkmilləşdirilməsi üçün güclu üzən və texniki vasitələrlə təmin olunurdu. Xəzərin neft yataqlarının kəşfi bir tərəfdən, ölkənin müharibədən sonra enerji balansında yaranmış çatışmazlığı aradan götürməyə, digər tərəfdən isə - quruda azalmağa başlamış neft hasilatının dəniz nefti hesabına saxlamağa yönəlmişdi. Beləliklə, Xəzər neftinin fəth olunması və respublikada neft sənayesinin yeni sahəsinin yaranması gercək zərurət idi.
1949-cu ildə dəniz neft-qaz yataqlarının layihələndirilməsini, tikintisini və istismarını sürətləndirmək məqsədilə Bakıda «Dənizneftlayihə» institutunun əsası qoyuldu (indiki “Neftqazelmitədqiqatlayihə” institutu). 1949-1951-сi illərdə geoloji çəkilişlərin, xəritəli qazımanın, seysmik kəşfiyyatın və axtarış qazmasının köməyi ilə neft axtarışı geniş tətbiqini tapmışdı.
Neft sənayesinin inkişafında müstəsna xidmətlərinə görə Azərbaycan alimlərinin, mühəndislərinin, texnik və fəhlələrinin böyük bir qisminə 1947-1951-ci illərdə Stalin (sonralar Dövlət mükafatı adlandırılmış) mükafatı verildi.