Bajardi: Sh. Abdurasulov 1-topshiriq

Bajardi: Sh.Abdurasulov


1-TOPSHIRIQ:
pul shaklidagi ish haqi. Nominal ish haqi ishchi va xizmatlarning soat, kun, hafta, oy davomida oʻz mehnati evaziga oladigan daromadi hisoblanadi. Tovarlar narxlari va xizmatlar koʻrsatish haqiga bogʻliq boʻlmagan ish haqi darajasini ifodalaydi. Uning real ish haqidan farqi ham shunda.
2-TOPSHIRIQ:
Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida daromadlar statistikasining ahamiyati yanada ortdi,chunki quyidagi holatlar daromadlar bilan bevosita bog’liq:

• 
  Iqtisodiyotning umumiy holati va aholining turmush darajasi;
  
• 
  Ijtimoiiy va soliq siyosatini ishlab chiqish;
  
• 
  Ichki imkoniyatlarni jalb qilish,investitsion jarayonlarni kengaytirish imkoniyatlarini baholash.
  

YUqoridagi maqsadlarda foydalanish uchun daromadlar statistikasining ma’lumotlari iqtisodiy jarayonlarning bog’liq holatlarini xarakaterlovchi boshqa makroiqtisodiy ko’rsatkichlar bilan bog’lanishi lozim: masalan,moliyaviy imkoniyatlarni ifodalovchi ko’rsatkichlar,samaradorlik ko’rsatkichlari bilan va h.k.
Aytish lozimki,daromadlarga ta’rif berish buxgalteriya hisobi amaliyotida qo’llaniladigan ta’rif bilan to’g’ri ukelmaydi.Gap shundaki, umuman buxgalteriya hisobi,shu jumladan,daromad kategoriyasi haqidagi nizom moliya vazirligi tamonidan soliqqa tortish darajasini aniqlash va boshqa masalarni yechish maqsadida ishlab chiqiladi. SHuning uchun,daromadlarni makro va mikrodarajadagi ta’riflari bir biridan farq qiladi va ular orasiga to’g’ridan to’g’ri bog’lanish bo’lmaydi.Makrodarajadagi daromadni to’g’ridan to’g’ri mikrodarajadagi daromadlarni qo’shib aniqlab bo’lmaydi. Lekin,daromadlarni bunday ikki makro va mikrodarajada aniqlashdan iqtisodiy tahlil jarayonida foydalanish mumkin va ular bir birini to’ldiradi.
Masalan,makroiqtisodiy darajadagi daromad haqidagi ma’lumotlar asosan xo’jalik yurituvchi subektlarni iqtisodiy jarayonlardagi holatlarni o’rganish uchun va yana fiskal siyosatni hal etishda qo’llaniladi. Makrodarajadagi daromad milliy daromad deb atalib,undan istemol va jamg’arish siyosatini ishlab chiqishda va juda ko’p ijtimoiy iqtisodiy masalalarini hal qilishda fodalaniladi.
SHunisi qiziqki,iqtisodiy ta’limotda daromad tushinchasi haqidagi ta’limot ancha murakkab masala bo’lib hisoblanadi.Faqat XX asr davomida qator iqtisodchi va statistiklar tamonidan berilgan daromad tushinchasi ta’riflari bir necha bor o’zgardi. Masalan,I.Fisher daromad tushinchasini oxirgi foydalanish bilan bog’laydi.Taniqli gollandiyalik statistik F.Boss o’zining “Milliy hisoblardagi doimiy tahlil”(1989 y)nomli asarida daromad tushinchasini oxirgi istemol summasi va kapital aktivlar zaxirasining sof o’sishi sifatida ta’riflagan. Lekin uning o’zi shuni ham tan oladiki,bu ta’rifni yana boshqa tamonlariga aniqliq kiritish lozim deb hisoblagan.Bu masala bo’yicha ham iqtisodiy adabiyotlarda turli xil fikrlar mavjud. Masalan,ko’p ishlarda kapital bu barcha chegaraga ega bo’lgan resurslar yig’indisi sifatida qaraladi.Lekin ko’pchillik mutaxassislarning fikricha, amalda bu ta’rifni qo’llash ancha qiyinchiliklarga uchraydi,chunki,bu chegaralangan resurslarning bahosi haqidai ma’lumotlar yo’q.SHuning uchun kapitalni bozorda sotilishi mumkin bo’lgan(yoki bozor bahosiga ega bo’lgan) resurslar yig’indisi sifatida qaraladi.Taniqli amerikalik iqtisodchi Samielson kapital tushinchasini, ishlab chiqarish natijasi sifatida hosil bo’lgan natija sifatida yoki ishlab chiqarilgan resurslar sifatida qaraydi. Samielson fikriga ko’ra tabiy qazilmalar zaxiralari va boshqa ishlab chiqarilgan aktivlarga qachonki mehnat ta’sir ko’rsatsa, kapital tusini oladi.
Daromad haqidagi tushinchaning nihoyatda og’ir xarakaterga ega ekanligini, shu sohada dunyodaga taniqli bo’lgan ingliz olimi iqtisodchi Dj Xiks ham tan oladi.U o’zining “Qiymat va kapital” nomli asarida ko’p taniqli mualliflar bir birini o’rgangan,shuningdek,o’zlarining fikrlarini keltirganlar va ularda jamlash va daromad tushinchalariga har xil ta’rif berganlar,bir biriga qarama qarshi va qoniqarsiz fikrlar bo’lganlarini e’tirof etgan va umuman ma’lum bo’lgan daromad va jamlash tushinchalari mantiqiy kategoriyalar bo’lmay, balki amaliyotda biroz yaqinlashgan, biznesmenlar uchun amaliy masalalarni to’g’ri hal qilishga qaratilgan tushincha deb atagan. SHu fikrga taniqli nemis iqtisodchisi va statistik professori P. Fon Der Lippe ham qo’shiladi.Uning fikricha daromadning ta’rifi tahlil va amaliy masalalarning hal qilish maqsadiga bog’liq bo’lib, daromad- xo’jalik yurituvchi subektlarga doim tushib turadigan pul daromadlari summasi hisoblanadi va ular pulning talabiga ta’sir ko’rsatadi. U binobarin,natural formada tushgan daromadlarni o’z ichiga olmaydi.
YAqin vaqtlargacha “jamlash” termini to’plangan pul(muomaladagi va saqlovchi banklardagi) mablag’larni aniqlash uchun foydalaniladi. Lekin,MHTda uboshqacha ma’noga ega. Jamlash- ixtiyoridagi daromadni bir qismi bo’lib,u oxirgi istemol maqsadlari uchun sarflanadi.
SHunday qilib, MHT ta’rifiga mos ravishda jamlash bu barcha moliyaviy (mavjud pul mablag’lari,depozitlar,qimmatli qag’ozlar,zayomlar,kreditlar va h.k.) aktivlarni va matrial aktivlarni o’sishini anglatadi.
BMTning 1993 yildagi qabul qilgan yangi MHTga asosan daromad ko’rsatkichlari tizimi Dj Xiks ta’limotiga asoslanadi.Uning mohiyati quyidagicha: daromad bu eng katta summa bo’lib,uni ma’lum davr davomida istemol uchun ishlatish mumkin,u holda davr oxiridagi va davr boshidagi kapital hajmi o’zgarmay qoladi. Boshqacha so’z bilan aytganda,daomad ko’rsatkichlari insonlarni istemol uchun ishlatishi mumkin bo’lgan summani,ya’ni hech qanday kambag’allanishga yo’l qo’ymagan holda ishlatishi mumkin bo’lgan summani anglatadi.O’z fikrini yanada rivojlantirib, Dj Xiks nazariy tahlil uchun daromadlarning ikki xil kategoriyasini keltiradi. Birinchi kategoriya doimiy,avvaldan ko’rish mumkin bo’lgan tushinchalar oqimi,ikkinchisi amaldagi tushinalar oqimi.Dj Xiks fikricha tahlil qilish uchun ko’proq darajada xo’jalik yurituvchi subektlarning xulqini tushintirib beradi.Uni olish uchun ikkinchi kategoriyadan avalda ko’rilmagan,faqulodda tushumlarni ayirish kerak,jumladan,inflyatsiya natijasida aktivlar hajmining ortishi.SHunday qilib,Dj Xiksning daromad xaqidagi fikridan quyidagi bir necha aniq xulosalarni olish mumkin .
Birinchidan, har qanday pul tushumi ham daromad emas.Albatta,ishlab chiqarishda foydalangan ishlab chiqarish vositalarining qiymatini o’rnini to’ldirish uchun kelib tushgan pullar daromad bo’lib hisoblanmaydi.
Ikkinchidan,jamlash pul summalarini,banklardagi depozitlarni va boshqa moliyaviy aktivlarni (aktsiyalar,obligatsiyalar va boshqalar) ortishida tenglashtirib bo’lmaydi,chunki,moliyaviy aktivlar formasini o’zgatirishi natijasida yoki molmyaviy majburiyatlar olish natijasida (jamlash natijasida emas) ham moliyaviy aktivlar hajmi ortishi mumkin,Masalan,qarz olish,aktsiyalar va matrial aktivlar sotish natijasida ham pulning hajmi ortishi mumkin.Boshqa tamondan,saqlashdagi pullar hisobidan matrial aktivlar (erni,kvartirani) sotib olish ham pul hajmini kamaytiradi.
Uchinchidan,faqulodda sabablar bilan kapital hajmining ortishi, masalan,inflyatsiya tufayli yoki tashqi sabablar bilan(yaqin joyda temir yo’llar o’tkazish tufayli) yoki yer qiymatining ortishi ham daromad bo’lib hisoblanmaydi.
YAngi 1993 yildagi qabul qilingan MHTda Dj. Xiksning daromad haqidagi ta’limotiga yanada aniqliklar kiritildi va muhim makroiqtisodiy ko’rsatkichlar YAIM, milliy daromad,ixtiyoridagi daromad,jamg’arish va h.k. larni hisoblash uchun aniq ta’riflar va klassifikatsiyalar ishlab chiqildi. Agar tashqi iqtisodiy aloqalar omilini hisobga olinmasa,milliy daromad,iqtisodiyotning barcha sektorlarida yaratilgan qo’shimcha qiymatlar yig’indisiga teng. SHunday ta’rifga asoslanib,inflyatsiya natijasida yoki ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lmagan boshqa faqulodda sabablar bilan aktivlar qiymatining o’zgarishi daromad hisoblanmaydi.
DJ.Xiks ta’limotiga asosan asosiy kapital istemolini hisoblash uchun tiklashdagi qiymatdan foydalanish lozim,buxgalteriya hisobida esa bosh birlamchi baholashdan foydalaniladi. Tan olish kerakki,MHT asosida berilgan daromadning ta’rifi va makroiqtisodiy ko’rsatkichlarni hisoblash, buxgalteriya hisobi matriallari asosida MHT hisoblamalarini tuzish,uni tahlil qilish va ma’lumotlarning mohiyatini ochishda ancha qiyinchiliklar uchraydi. SHuning uchun yangi MHTda tanqid qiluvchilar tamonidan aytiladiki,bir tamondan MHTdan xo’jalik yurituvchi subektlar faoliyatini o’rganish uchun foydalaniladi deyilsa, ikkinchi tamondan MHTning daromad tushinchasidan xo’jalik yurituvchi subektlar foydalanilaolmaydilar.
YAngi MHTda DJ.Xiks ta’limotlari asosida daromadning yangi ko’rsatkichlari tizimi qo’llaniladi va ular taqsimlash jarayonining har xil, lekin o’zaro bog’liq jarayonlarini ifodalaydi.Bu tizim quyidagi ko’rsatkichlarni o’z ichiga oladi:

• 
  Birlamchi daromadlar;
  
• 
  Pul formadagi joriy transfertlar;
  
• 
  Ixtiyoridagi daromadlar;
  
• 
  Natura formadagi ijtimoiy transfertlar;
  
• 
  Tuzatish kiritilgan ixtiyoridagi daromad;
  
• 
  Milliy daromad;
  
• 
  Ixtiyoridagi milliy daromad;
  

Birlamchi daromadlar xo’jalik yurituvchi subektlarga qo’shilgan qiymatni birlamchi taqsimlash natijasida tushadi: mehnat haqi,foyda,aralash daromad,mulkdan olingan daromad;ishlab chiqarish va importga soliqlar,bular birlamchi taqsimlash natijasida davlatni boshqarish organlariga kelib tushgan daromadlarni anglatadi.
Lekin,mulkdan olingan daromad xo’jalik yurituchi subektlar tamonidan davlatni boshqarish organlariga to’langan (masalan,foydaga soliqlar,uy xo’jaliklari to’ladigan umumiy daromad solig’i va h.k. ) to’lovlar birlamchi daromadlar deb qaralmaydi, balki joriy transfertlar yoki qayta taqsimlash xarakteridagi to’lovlar deb qaraladi.
SHu mamlakat xo’jalik yurituvchi subektlari (rezidentlari)ga birlamchi daromadlar shu mamlakatda yaratilgan qo’shimcha qiymatdan kelib tushadi: ikkinchi tamondan shu mamlakatda yaratilgan qo’shimcha qiymatning bir qismi shu mamlakat YAIMni yaratishda qatnashgani uchun (asosan,ish haqi va mulkdan olingan daromad sifatida) norezidentlarga to’lanadi.