Bajardi: O’. Shermatov tekshirda: sh. Parpieva 2022 -yil reja: Pedagogik faoliyatning psixologik xususiyatlari

Pedagogik qobiliyatlar psixologiyasi
Pedagogik faoliyatdagi muhim jihatlardan biri bu pedagogik qobiliyatdir. Pedagogik qobiliyat – bu qobiliyat turlaridan biri bo‘lib, kishining pedagogik faoliyatga yaroqliligini va shu faoliyat bilan muvaffaqiyatli shug‘ullana olishini aniqlab beradi.
Uzoq yillar davomida olib borilgan tadqiqotlar pedagogik qobiliyatlar murakkab va ko‘pqirrali psixologik bilimlardan iboratligini ko‘rsatib berdi. Ana shu tadqiqot ma'lumotlaridan foydalanib, pedagogik qobiliyatlar tuzilishida muhim o‘rin egallaydigan qator komponentlarni ajratib ko‘rsatish mumkin:
1. Didaktik qobiliyatlar. Bu bolaga o‘quv materialini aniq va ravshan tushuntirib, oson qilib yetkazib berish, bolalarda fanga qiziqish uyg‘otib, ularda mustaqil faol fikrlashni rivojlantira oladigan qobiliyatdir.
Didaktik qobiliyatga ega bo‘lgan pedagog zarurat tug‘ilganda qiyin o‘quv materialini osonroq, murakkabrog‘ini soddaroq, tushunish qiyin bo‘lganini tushunarliroq qilib, bolalarga moslashtirib yetkazib bera oladi. Ana shunday pedagogik qobiliyatni aniqlash uchun psixolog N.Gonobolin juda qulay test tavsiya etadi. Bu testga ko‘ra bilish xarakteridagi matnda pedagogning fikri bo‘yicha ayrim sinf bolalari uchun qiyin deb hisoblangan qismlarni alohida ko‘rsatib, nima uchun bu qismlarning qiyinligini tushuntirib berish, shundan so‘ng esa matnni bolalarga yengil va ularning o‘zlashtirishlari uchun qulay qilib qayta tuzish tavsiya etiladi. Qobiliyatli pedagog shu bilan bir qatorda materialni o‘zlashtirish, bolalarni diqqat e'tiborini jalb qilishni ham nazarda tutadi. Bunday pedagog zarur sharoit yaratilmaguncha darsni boshlamaydi. Haddan tashqari shiddat bilan boshlangan dars bolalarda himoya qiluvchi tormozlanishni vujudga keltirib, miya faoliyatini tormozlaydi va pedagogning so‘zlari yetarlicha idrok qilinmaydi.
2. Akademik qobiliyatlar – pedagogning boshqa fanlar sohasiga xos bo‘lgan chuqur va keng bilimlarga ega bo‘lish qobiliyatidir.
Akademik qobiliyatli pedagog faqat o‘z sohasi doirasidagina emas, balki atroflicha keng, chuqur bilimlarga ega bo‘lib, bu sohalar da erishilgan yutuqlar va kashfiyotlarni doimiy ravishda kuzata borib, ulardan dars jarayonida o‘quv materiali sifatida qo‘llay oladi hamda kichik tadqiqot ishlarini olib boradi. Ko‘pchilik tajribali pedagoglarning aytishlaricha, pedagog o‘z sohasi bo‘yicha bunday yuksak bilim saviyasiga erishishi, boshqalarni qoyil qilib hayratda qoldirishi, bolalarda katta qiziqish uyg‘ota olishi uchun yuksak madaniyatli, har tomonlama mazmunli keng dunyoqarashli odam bo‘lmog‘i lozim.
3. Perseptiv qobiliyatlar – bu psixologik kuzatuvchanlik, bola shaxsining individual psixologik xususiyatlarini inobatga olgan holda yondashish, bolaning vaqtinchalik psixik holatlarini tushuna bilishdan iborat qobiliyatdir.
4. Nutq qobiliyati – pedagogning o‘z tuyg‘u-hislarini nutq yordamida, shu bilan birga mimika va pantomimika yordamida aniq va ravshan qilib ifodalab berish qobiliyatidir.
Bu pedagoglik kasbidagi muhim xislatlardan biri hisoblanadi. Chunki pedagogdan bolalarga uzatiladigan axborot asosan ikkinchi signal tizimi – nutq orqali beriladi. Bunda mazmun jihatidan uning ichki va tashqi xususiyatlari nazarda tutiladi. Pedagog nutqi, uning talaffuzi aniqravshan, oddiy va bolalar uchun tushunarli bo‘lishi kerak. Beriladigan axborotlar shunday tuzilishi kerakki, bunda bolalarning diqqat-e'tibori yuqori darajada faollashtirilishi lozim. Qobiliyatli pedagogning nutqi jonli, obrazli, intonatsiyali va ifodali, emotsiyaga boy bo‘lib, bunda stilistik va grammatik xatolar mutlaqo bo‘lmasligi lozim. Bir xil ohangdagi nutq bolalarni juda tez toliqtiradi. Shu bilan birga bunday nutq I.P. Pavlovning fiziologik ta'limotiga ko‘ra, doimiy ta'sir etuvchi qo‘zg‘atuvchiga aylanib, bosh miya katta yarim sharlar po‘stlog‘ida tormozlanish jarayonini yuzaga keltiradi. Nutq tezligi ko‘p jihatdan pedagogning individual psixologik xususiyatlariga bog‘liq. Shoshqaloq nutq bilim o‘zlashtirishga halaqit berib, bolalarni tez toliqtiradi va muhofaza qiluvchi tormozlanishni yuzaga keltiradi. O‘ta sekin nutq lanjlik va zerikishga sabab bo‘ladi. Nutqning balandligi - qattiq gapirish ham xuddi shu singari hollarga olib keladi. Haddan tashqari qattiq, keskin, baqirib gapirish bolalarning asabiga tegib, ularni tez toliqtiradi.
5. Tashkilotchilik qobiliyati – bu dars jarayoni va darsdan tashqari faoliyatlarni tashkil eta bilish, bolalar jamoasini uyushtira bilish va jipslashtira olish, shuningdek o‘z shaxsiy ishlarini to‘g‘ri tashkil qila olish qobiliyatidir.
Pedagogning o‘z ishini tashkil qila bilishi deganda, uning o‘z ishini to‘g‘ri rejalashtirib, uni nazorat qila olishi nazarda tutiladi. Tajribali pedagoglarda vaqtta nisbatan o‘ziga xos sezuvchanlik – ishni vaqt bo‘yicha to‘g‘ri taqsimlab, mo‘ljallangan vaqtdan to‘g‘ri foydalana olish ko‘nikmasi paydo bo‘ladi. Dars davomida, albatta, ko‘p hollarda vaqtni behuda yo‘qotish ham mumkin. Lekin bu yo‘qolgan dars rejasini tuzatish zaruriyati tuzilgan hollarda bo‘lishi mumkin. Tajribali pedagoglar vaqtni seza bilishni o‘rganish uchun dars rejasini yoki matnda vaqtni nazorat qilish uchun belgilar olib borishni tavsiya etadilar. Jumladan: darsning 10, 20, 30 va boshqa daqiqalari davomida mabodo, ko‘zda tutilmagan vaqt ortib qolgan taqdirda foydalanish uchun qanday qo‘shimcha materiallarni tayyorlash yoki vaqt yetmay qolgan taqdirda qanday materialni keyingi darsga qoldirish mumkinligi haqida maslahat beradilar.
6. Avtoritar qobiliyati – bu bolalarga bevosita emotsional- irodaviy ta'sir etib, ular o‘rtasida obro‘ orttira bilishdan iborat qobiliyatdir.
Avtoritar qobiliyat pedagogning rostgo‘yligi, irodaviy uddaburonligi, o‘zini tuta bilishi, farosatliligi, talabchanligi kabi irodaviy xislatlar hamda qator shaxsiy fazilatlarga, shu bilan birga bolalarni ta'limtarbiyasida javobgarlikni his etish, uning e'tiqodi, bolalarga ma'naviy va ma'rifiy e'tiqodni singdira olish kabi xislatlarga ham bog‘liqdir.
7. Kommunikativ qobiliyati – bu bolalar bilan muloqotda bo‘lishga, bolalarga bo‘lgan munosabatda to‘g‘ri yo‘l topa bilishga, ular bilan pedagogik nuqtai -nazardan maqsadga muvofiq o‘zaro aloqa bog‘lashda pedagogik taktning mavjudligiga qaratilgan qobiliyatdir.
Pedagogik takt psixologiyasini o‘rganishda psixolog I.V.Straxov benihoyat katta hissa qo‘shgan. Uning fikricha, bunda muhimi – bolalarga ta'sir etishning eng qulay usullarini topa bilish, tarbiyaviy ta'sirni qo‘llashda maqsadga muvofiq pedagogik choralarga e'tibor berish, aniq pedagogik vazifalarni hisobga olish, bola shaxsining psixologik xususiyatlari va uning imkoniyatlari hamda mazkur pedagogik holatlarni hisobga olish zarurdir. Pedagogik taktning yaqqol ifodalaridan biri – har qanday pedagogik ta'sirga nisbatan qo‘llaniladigan chora-tadbirlarni (rag‘batlantirshp, jazolash, pand-nasihat) his eta bilishdan iboratdir. Maxoratli pedagog bolalarga e'tibor berib, ziyraklik bilan qaraydi, ularning individual psixologik xususiyatlari bilan hisoblashadi. Pedagogik taktning yo‘qligi ko‘pincha og‘ir oqibatlarga olib keladi. Pedagogning pedagogik takti masalasi haqida so‘z ketganda shuni ham aytish joizki, qachon bolalar pedagogning ijobiy xislatlari to‘g‘risida gapirar ekanlar, ular hamisha pedagogning adolatliligi kabi xislatlarini birinchi o‘ringa qo‘yadilar.
8. Pedagogik xayol – bu kishining bolalar shaxsini tarbiyaviy tomondan loyihalashtirishda o‘z ish-harakatlarining natijasini oldindan ko‘ra bilishda namoyon bo‘ladigan qobiliyatdir.
Bu qobiliyat pedagog ma'lum boladan kelgusida kim chiqishini ko‘z oldiga keltirishida, tarbiyalanuvchilarda u yoki bu xildagi xislatlarni rivojlanishini oldindan ko‘ra bilishida namoyon bo‘ladi. Bu qobiliyat pedagogik optimizm, tarbiyaning kuchiga, bolalarga bo‘lgan ishonch bilan bog‘liqdir.
9. Diqqatni taqsimlay olish qobiliyati – bu qobiliyat bir vaqtning o‘zida diqqatni bir qancha faoliyatga qarata olishda namoyon bo‘lib, pedagog ishida g‘oyat muhim ahamiyatga egadir.
Qobiliyatli, tajribali pedagog bir vaqtning o‘zida o‘z diqqate'tiborini o‘quv materialining mazmuniga, uning qanday bayon etilishiga, bola fikriga qaratadi va shu bilan bir qatorda barcha bolalarni kuzatib, ularning hissiy-emotsional holatlariga, e'tiborli yoki e'tiborsizligiga, darsni tushunish-tushunmasligiga ahamiyat berib, bolalarning intizomini kuzatadi hamda oqibat natijada o‘zining shaxsiy xulq-atvoriga xam (yurishturishiga, o‘zini tutishiga, mimika va pantomimikasiga) e'tibor beradi. Tajribasiz pedagog, ko‘pincha o‘quv materialini bayon etishga berilib ketib, bolalarning nima qilayotganliklarini sezmay qoladi va nazoratdan chiqarib qo‘yadi, agar, bordiyu, bolalarni diqqat-e'tibor bilan kuzatishga harakat kilsa, bunday hollarda o‘z bayonotining izchilligini yo‘qotib qo‘yadi.