Bajardi: Ĝiyosova Ferangiz

Referat
Bajardi: Ĝiyosova Ferangiz
Guruh: 9.4 mt-s 20

Mavzu:Miliy va umuminsoniy qadriyatlar dialektikasi

Reja:
1.Milliy va umuminsoniy qadriyatlar mushtarakligi
2.Yoshlarni milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalash usullari
3.Milliy qadriyatlar-milliy ĝoyaning ma'naviy negizi

Qadriyatlar tushunchasi nihoyatda xilma-xil ma‘noda turli soxalarda qo’l-laniladi. Qadriyatlar to’grisidani fan bu aksio-logiyadir. Bu atama ilmiy bilimlar soxasiga o’tgan asrning ik-kinchi yarmida nemis aksiologii E.Gertman va frantsuz olimi P.Lapi tomonidan kiritilgan. Garbda bu atama grekcha «qadriyat» va «fan», «ta‘limot» tushunchalariga asoslanadi. qadriyatni aksiologik nuqtai–nazardan talqin qilish, uning kategoriya sifatidagi mazmuni, ob‘ektiv asosi va sub‘ektiv jihatlari, namoyon bo’lish shakllari va xususiyatlarini o’rganishga imkon beradi.

Qadriyat kategoriyasi buyum yoki narsalarning iqtisodiy qimmatini ifodalaydigan tushunchadan farq qiladi. qadriyatlar inson uchun biror ahamiyatga ega bo’lgan vokelikning shakllari, narsalar, voqealar, jarayonlar, holatlar, sifatlar, talab va tartiblar qadrini ifodalash uchun ishlatiladigan kategoriyadir.
Ma‘naviy madaniyat yoxud «ma‘naviyat»ning маg’зиni (ядросиni) qad-riyatlar атшкил эатди. Qadriyat alloqanday hodisa, voqea yokinarsaning o’ziga xos xususiyati yokixossasi emas, balki uning mohiyati, o’z navbatida borlikning у yokibu ob‘ektining yashashi, mavjud bo’lib turishi uchun tom ma‘nodagi zaruriy shartidir. qadriyatlar inson bisotida turli - tuman ehtiyojlarning va his - tuyg’u-larning mavjudligidan dalolat beradi, atrofida sodir bo’layotgan voqealarni, hodisa-larni turlicha baholashlari uchun zamin yaratadi. Chunonchi birovlar uchun o’at qadrli, o’at muhim ahamiyatga ega bo’lgan, у yokibu hodisa, boshqa birovlar uchun qadrsiz, sariq chaqalik ahamiyatsiz bo’lishи mumkin. Xuddi шuning uchun ham qadriyatlarni oddiy qilib ijobiy yoki salbiy (ahamiyatsiz, ahamiyat kamroq, qadr-qimmat sezilmaydigan), absalyut va nisbiy, ob‘ektiv va sub‘ektiv qadriyat-larga bo’lish mumkin. Mazmuniga qarab mantiqiy, etik, estetik va narsalar qad-riyatlariga bo’lish mumkin. Shuningdek, qadriyatlarni haqi-qatni, ezgulikni, go’-zallikni ulug’lovchi qadriyatlarga ajratiш mumkin.
Qadriyatlar jamiyat ijtimoiy - iqtisodiy, madaniy -ma‘naviy rataqqiyotining mahsulidir. Shuning uchun ham qadriyatlarda zamonning ruhi, imkoniyatlari, o’sha zamonda yashagan odamlarning orzu - umidlari, isatklari, atlab va ehtiyojlari o’z ifodasini topadi. Zamonlar o’tishi bilan qadriyatlarning mazmuni va ma‘nosi o’zgarib boradi. Xuddi shuning uchun ham qadriyatlarning atrbiyaviy ahamiyatga baho berganda konkret atrixiy shart - sharoitlarni doimo nazarda tutmoq zarur.
Qadriyatlar insonning orzulari - istаklari, niyatlari -umidlari, bir so’z bilan aytganda ideal sifatida namoyon bo’ladi. Xuddi shuning uchun ham buyuk nemis faylasuflari V.Vindelüband, G.Rikkert at‘kidlaganidek, qadriyatlar hech qachon ob‘ektga ham, sub‘ektga ham bog’liq bo’lmagan musatqil olamni vujudga kel-tiradi. Bu olam makon va zamon qonunlaridan ustun turadi. Shuningdek, inso-niyatning buyuk ma‘naviy xazinasi bo’lgan qadriyatlar hech qachon o’zgarmaydi, balki M.SHeler, N.Gartman aytganidek, insonning qadriyatlar haqidagi atsav-vurlari o’zgaradi. Butun olam qadriyatlar bilan to’lib - toshgan bo’ladi va borliqqa hamisha yangi ma‘no ato eatdi. Shuning uchun ham, butun voqelik qadriyatlarning «o’ziga xos namoyishi»dan iboratdir.
Hozirgi zamon Qadriyatshunos olimlarining fikriga ko’ra, qadriyatlarning ham o’ziga xos qonunlari bor. Bu qonunlar inson irodasiga bo’y so’nmaydi. qadriyatlar ob‘ektiv olamning sub‘ektiv in‘ikosi bo’lgani uchun, kishilarning amaliy faoliyatiga o’z at‘sirini o’tkazadi. Hatto odamlar turmush atrzini o’zgartiradi. Xuddi shuning uchun ham, kishilar o’zlarining turmush atrzlarini insoniyat yaratgan qadriyatlar atlablariga qarab o’zgartirib boradilar.
Sharq muatfakkirlari Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino qadriyatlar haqida fikr - mulohaza yuritganlarida, eng avvalo, insonning ma‘naviy - ahloqiy fazilatlari, xislat-lari, xosiyatlarini, insonning ruhiy - ma‘naviy kamoloti uchun yordam beradigan buyuk xazinasini tushunganlar. Musulmon Sharqi mamlakat-larida keng atrqalgan diniy-falsafiy at‘limot - atsavvuf namoyondalari ham, qadriyatlar deganda insonning qadr - qimmati, uning ruhiy - ma‘naviy yetukligiga qarab belgilanmog’i lozimligini qayat - qayat atkrorladilar. Xususan, atsavvufning eng yirik oqimlaridan biri Kubraviyada at‘kidlanishicha, insonning ruhiy - ma‘naviy yetukligini ifodalovchiasosiy mezonlar: atvba, zuhd, atvakkul, qanoat, uzlat, atvajjuh, sabr, muroqaba, zikr, rizo hisoblansa, atsavvufning boshqa bir oqimi - Naqshbandiyada qayd etilishicha, insonning ruhiy - ma‘naviy kamolatini ifodalovchimezonlar: Xush dar dam, nazar bir qadam, safar dar vaatn, xilvat dar anjuman, yodkard, bozgasht, nigohdosht, vuqufi adadiy, vuqufi zamoniy, vuqufi qalbiy hisoblanadi. Atsavvuf falsafasining buyuk na-moyondalari Najmiddin Kubro, Ahmad ßssaviy, Abduholiq g’ij-duvoniy, Aziziddin Nasafiy, Bohouddin Naqshbandiy, Hoja Ahror Valiy kabilar inson ma‘naviy qadriyatlarining asosida poklik, hayo, sabr - bardosh, qanoat, chidam, beozorlik, hokisorlik kabi insoniy xislatlarni qo’yishgan. Yuqoridagi fikr-mulo-hazalardan ko’rinib turibdiki, qadri-yatlar ichida eng ulug’i, eng a‘losi insondir. Xuddi shuning uchun ham insonning ongi va faoliyatiga bog’liq bo’lmagan, undan atshqarida turgan bironat Qadriyat bo’lishi mumkin emas. Shunday ekan, qadriyatlar o’z mohiyati, mazmuniga qarab inson aql – zakovatini, axloq-odo-bini, mehnatga halol, vijdonan munosabatini, go’zal did va jismoniy kamolotni ulug’lovchi, turlarga bo’linmog’i darkor.
Qadriyatlarni jamiyat, millat hayotidagio’rni, ijtimoiy xarakteriga qarab milliy va umuminsoniy, sinfiy yokidiniy, shuningdek kishilarning yoshi, pro-fessional xususiyatlariga xos qadriyatlarga bo’lish mumkin.
Insonning qadr - qimmati, sha‘ni, or - nomusi, milliy g’ururi - milliy qadriyatlar bilan bevosiat bog’liq. Milliy qadriyatlar, har bir millatning o’ziga xos xususiyatlari, xossalari, belgilari, alomatlarini ifodalovchifalsafiy tushunchabo’lib, o’sha millat bosib o’tgan ijtimoiy rataqqiyot jarayonida shakl-langan milliy madaniy meros xazinasiga qo’shgan hissasini, ulushini ifodalaydi. Xuddi shu mil-liy o’ziga xoslik, o’ziga moslik, millat madaniyatida, adabiyotida, san‘atida, tilida, dinida, atrixiy xotirasida, yashash ishlash va fikrlash atrzida, urf-odatlarida, rasm - rusumlarida, bayramu - sayillarida o’z ifodasini topadi. Milliy qadriyatlar milliy ma‘naviy madaniyat ifodasi bo’lib, har bir millatning insoniylik xazinasiga qo’shgan munosib hissasining hosilasidir.
Milliy qadriyatlarning negizini urf - odatlar, rasm -rusumlar, bayramu-sayillar atshkil eatdi. o’zbek milliy qadri-yatlari mazmunida insonparvarlik g’oy-alari yoatdi. Uzoq atrix davomida o’zbeklarning o’zaro munosabatlarida, kundalik turmush atrzida o’zaro hamkorlik va hamdardlik, vafodorlik va o’zaro hurmat, biri - biriga suyanish va yaxshi qo’shnichilik, bolajonlik va oat - onaga hurmat, mehr - oqibat va sadoqat har tomonlama e‘zozlanib kelinadi. Milliy qadriyatlar o’sha mil-latga mansub har bir kishi tomonidan yaratilgan, insoniylik, odamiylikka xos fazi-latlar, xislatlar, xosiyatlarni milliy - madaniy meros xazinasiga qo’shgan hissasini ifodalovchi buyuk ko’rsatkichdir.
Milliy qadriyatlar, shubhasiz, millatning ravnaqi yokiinqirozi bilan bevosiat bog’liq bo’ladi. Boshqacha aytganimizda milliy qadriyatlar millatning o’tmishi va buguni bilan bog’liq. Shuning uchun ham, «milliy qadriyatlar millat rivojlanishi bilan rivojlanadi, inqirozga uchrashi bilan qadrsizlanadi. Shuning uchun ham, millat - o’zining qadriyatlarini vujudga keltirib, ularning yangi - yangi qirralarini va jihatlarini sayqallashtirib, rataqqiyot jarayonida atkomillashtirib turi-shi ma‘nosida o’z qadriyatlarining haqiqiy egasi, makon va zamondagi ilgarilanma harakatdan iborat o’zgarishlar jarayonida ularni o’tmishdan kelajakka atmon yetkazib boradigan eng asosiy ob‘ektdir» .
Milliy qadriyatlarni tiklash - ularga hozirgi zamon öivilizaöiyasi atlablariga mos yangi mazmun ato etish demakdir. Xuddi shuning uchun ham, O’zbekiston davlat musatqilligiga erishishi bilan mamlakatimizga hozirgi zamon öivilizaöiyasi atlablariga javob beruvchi umuminsoniy demokratik Qadriyatlar xalqimiz turmush atrziga kirib kela boshladi. Inson haq - huquqlariga rioya qilish, atdbirkorlik erkinligi, matbuot erkinligi, ana shular jumlasidan edi. «Ushbu demokratik qad-riyatlar jamiyatimiz uchun muhim ahamiyatga egaligi haqida gapirar ekanmiz, bu qadriyatlar atrixiy jihatdan ham, etnik - madaniy jihatdan ham xalqimizning o’ziga xos xususiyatlariga zid emasligini qayat-qayat at‘kidlashni isatrdik».
Umuminsoniy demokratik qadriyatlarning eng muhimi - inson haq – hu-quqlari va erkinliklarini har tomonlama himoya qilishdir. Insoniyat atrixida Buyuk franöuz revolyuöiyasi (1789) qabul qilgan «Inson va grajdanlar huquqlari dekloratöiyasi», 1948 yilning 10 dekabrida BMT Bosh Assambeliyasi atsdiqlagan «Inson huquqlarining eng umumiy dekloratöiyasi» - inson haq - huquqlari va erkinliklarini himoya qilishga qaratilgan atrixiy hujjatlar edi. O’zbekiston davlat musatqilligiga erishishi bilan musatbid tuzum sharoitida oyoq osti qilingan inson haq - huquqlari va erkinliklarini tiklash, uni himoya qilishga kirishdi. Insonning asosiy xuquqlari va erkinliklari O’zbekiston Respublikasi Asosiy qonuni – Kons-tituöiyaning umumiy qoidalari va olti bobdan iborat ikkinchi bo’limida xuquqiy jihatdan musathkamlandi. Shuningdek, demokratiya, barqarorlik, oshkoralik, tinchlik, hamkorlik kabi Umuminsoniy qadlriyatlarning rivoj topishi uchun ham imkon yaratildi.
Milliy va umuminsoniy qadriyatlarning uyg’unlashib borayotganligini, musatqillik yillarida O’zbekistonda vujudga kelgan - fuqarolarni tinch, totuv yashashga, barqarorlikka intilishida ham yaqqol ko’rish mumkin. Endilikda tinchlik, millatlararo totuvlik, barqarorlik O’zbekistonda yashovchi barcha xalq-larni, millatlarni, elatlarning buyuk ijtimoiy-siyosiy Qadriyatiga aylanmoqda. Ja-hon öivilizaöiyasining atlablariga mos tushuvchi bunday qadriyatlarni shakllani-shida va rivojlanishida, kishilar turmush atrzida musathkam o’rnashib olishida mustaqillik yillarida mamlakatimizda amalga oshirilayotgan bir qator xayrli tad-birlar turtki bermoqda.
Yuqoridagi fikrlarimizdan quyidagi xulosalar kelib chiqadi:
Qadriyat alloqanday hodisa, voqea yoki narsaning o’ziga xos xususiyati yoki xossasi emas, balki uning mohiyati, o’z navbatida borlikning u yoki bu ob‘ektining yashashi, mavjud bo’lib turishi uchun tom ma‘nodagi zaruriy shartidir.
2. qadriyatlarni jamiyat, millat hayotidagi o’rni, ijtimoiy xarakteriga qarab milliy va umuminsoniy, sinfiy yoki diniy, shuningdek kishilarning yoshi, pro-fessional xususiyatlariga xos qadriyatlarga bo’lish mumkin.
3. Milliy qadriyatlar, har bir millatning o’ziga xos xususiyatlari, xossalari, belgilari, alomatlarini ifodalovchi falsafiy tushunchabo’lib, o’sha millat bosib o’tgan ijtimoiy rataqqiyot jarayonida shakllangan milliy madaniy meros xazinasiga qo’shgan hissasini, ulushini ifodalaydi. Umuminsoniy qadriyatlar esa barcha millat vakillariga xos bo’lgan qadriyatlarni ifodalaydi.

1991 yil O‟zbekiston mustaqillikka erishganidan keyin mamlakatimizda

iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, ma‟naviy, madaniy, texnikaviy sohalarda tub
o‟zgarishlar amalga oshirila boshlandi. Sobiq ittifoq mafkurasi inqirozga
uchraganidan keyin yangi jamiyatni mafkuraviy, ma‟naviy, mahrifiy asoslash,
xususan, tarbiyaviy ishlarning metodologiyasi bo‟lmish milliy istiqlol g‟oyasini
ishlab chiqish eng muhim vazifalardan biri bo‟lib qoldi. Bu jarayonda tub
o‟zgarishlarni amalga oshirishda 2000 yil 6 a‟relda O‟zbekiston Respublikasining
Prezidenti I. A. Karimovning rahbarligida o‟tkazilgan Kengash alohida o‟rin egalladi.
Natijada, 2000 yil davomida “Milliy istiqlol g‟oyasi” fanini ta‟lim
tizimiga kiritish uchun o‟quv qo‟llanmalari, o‟quv dasturlari va boshqa zaruriy
adabiyotlar O‟zbekiston milliy faylasuflar jamiyatining ishchi guruhlari tomonidan
ishlab chiqildi. Endigi vazifa esa uni aholi, xususan, yoshlar qalbi va ongiga
singdirish masalasi bo‟lib qoldi. Hozirgi vaqtda bu jarayonni yanada takomillashtirish borasida katta ishlar olib borilmoqda.
Darhaqiqat, milliy istiqlol g‟oyasinni ishlab chiqish ham, uni aholi,
jmladan, yoshlar ongi va qalbiga singdirish ham bir zarb bilan hal bo‟ladigan masalalardan hisoblanmaydi.
Ayniqsa, yosh avlodning ongi va qalbiga milliy istiqlol g‟oyasini singdirish, ularning g‟oyaviy dunyoqarashini shakllantirish jarayonida ta‟lim-tarbiyaning, ma‟naviy-mahrifiy ishlarning sinalgan, samarador, zamonaviy usullari, shakllari, vositalaridan keng foydalanishni talab qiladi. Aholini, xususan, yoshlar, yoshlarni g‟oyaviy tarbiyalashning, ularni milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalashning usullari ikki guruhga bo‟linadi: uning birinchi
guruhi-ilmiy usullar deb yuritiladi. G‟oyaviy tarbiyaning, yoshlar ongiga milliy qadriyatlarni singdirishning ilmiy usullariga bizning fikrimizcha quyidagi usullar kiradi: 1) tarixiylik va mantiqiylik; 2) mavhumlik va konkretlik; 3) ko‟rgazmalilik va namunaviylik
G‟oyaviy tarbiyani, yoshlarni milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalashning
ikkinchi guruh usullariga amaliy va „ragmantik usullar deb yuritiladi. Bizning
fikrimizcha amaliy, „ragmatik usullar quyidagi usullardan iborat.1tushuntirish; 2) ishontirish; 3) ma‟rifatchilik; 4) tabaqalashgan yondoshuv; 5) sistemali yondoshuv;
6) ma:muriy yo‟l; 7) zo‟rlik ishlatish.
G‟oyaviy tarbiyaning ilmiy usullari falsafa fanida batafsil yoritilgan. Lekin,
g‟oyaviy dunyoqarashni shakllantirish, milliy g‟oya, milliy mafkurani yoshlar
ongiga singdirishda ham ilmiy usullar orqali yondoshilsa, bu masalaning
o‟rganilishi, targ‟ib-tashviq qilinishi zamon talablariga to‟la va aniq javob beradi
deb o‟ylaymiz. CHunki, ilmsiztarbiya hech qachon yetarli natija bermagan.
Milliy qadriyatlarni yoshlari ongi va qalbiga singdirish usullari to‟g‟risida fikr bildirganda shuni alohida qayd qilmoq kerakki, avvalo mahmuriy yo‟l va zo‟rlik usuliga ehtiyotkor bo‟lish talab qilindi. CHunki imkoni boricha zo‟rlik qilish, majbur qilish usulidan foydalanmaslik maqsadga muvofiqdir. I. A. Karimov
tahkidlaganidek, “g‟oyaga qarshi faqat g‟oya, fikrga qarshi faqat fikr, jaholatga
qarshi faqat ma‟rifat bilan bahsga kirishish, olishish mumkin”.3 Bu mustaqil O‟zbekistonda ma‟naviy-mahrifiy sohada olib borilayotgan tarbiyaviy ishlarning bosh tamoyillaridan biri hisoblanadi. CHunki, zo‟rlik yo‟li, majbur qilish bilan
tahsir qilingan tarbiya vaqt o‟tishi bilan olib borilgan tarbiya ishiga zarar keltiradi.G‟oyaviy dunyoqarashni shakllantirishda mahmuriy yo‟l asosiy usulga ayblanmasligi kerak. Jumladan, yoshlarni milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalashda
ham mahmuriy yo‟l haqida shunday fikr bildirish mumkin. To‟g‟riO‟zbekiston Respublikasining Jinoyat Kodeksida qator jinoyatlar qoralanadi va bundan jinoyatchilarga javobgarlikka tortish belgilangan. Jumladan, Jinoyat Kodeksining 141-moddasida fuqarolarning teng huquqligini buzish; 155-moddasida milliy, irqiy, diniy, adovat quzg‟atish; 157-moddasida davlatga xoinlik qilish; 158-moddasida Prezidentga tajovuz qilish, 159-moddasida Konstitutsiyaga qarshi harakat qilish va boshqa moddalarda sodir etilgan jinoyatlar uchun mahmuriy va
jinoiy javobgarlikka tortilishi qayd etilgan. Lekin, bunday jinoyatlarga yo‟l qo‟yilmasa aslo mahmuriy jazolash mumkin emas.
G‟oyaviy tarbiyaning, milliy qadriyatlar ruhda yoshlarni tarbiyalashning boshqa usullari, xususan, tushuntirish, ishontirish, ma‟rifatli qilish, tabaqalashgan holda yondoshish, sistemali, yondoshish, o‟z-o‟zini ishontirish olib borilayotgan
davr, sharoit, muhit, obhekt, vaziyatga qarab belgilanadi. SHunga ko‟ra, yoshlarni milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalash jarayonida bu usullarning barchasidan ham foydalanish taqozo etadi, ularni ustuvor deb ko‟rsatish sharoit, muhit, obhektsiz o‟rinsizroq hisoblanadi. Lekin, ularni barchasining asosiy maqsadi milliy g‟oya,
milliy mafkuraning asosiy maqsadi-ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot bar‟o etish, ularning asosiy g‟oyalari: Vatan ravnaqi, yurt tinchligi, xalq farovonligi, komil inson, ijtimoiy hamkorlik, millatlararo totuvlik, dinlararo bag‟rikenglik va boshqalarni omma ongiga, avvalo yoshlar ongi va qalbiga
singdirish, buyuk O‟zbekistonning buyuk fuqarosini tarbiyalash hisoblanadi
.4 G‟oyaviy tarbiya, yoshlarni milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalash odatda uch shaklda olib boriladi: og‟zaki, yozma, ko‟rgazmali.
Yoshlarni milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalashning og‟zaki shakli odatda suhbat, mahruza, trening, savol-javob, bahs va boshqa ko‟rinishlarda olib boriladi.
Yoshlar ongi va qalbiga milliy qadriyatlarni singdirishning bu shakli samaradorligi voizning, tarbiyachining, murabbiyning, muallimning, ustozning bilimi, ehtiqodi, jamiyatimiz muammolari va uni bartaraf etish yo‟llarini aniq batafsil dalillar bilan ilmiy asosda tushuntirib bera olishiga bog‟liq. Hozirgi davrda bu sohadagi tarbiyada muloqot, savol-javob, trening shakllariga katta ehtibor berilmoqda.
Yoshlarning milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalashning yozma shakli ham yoshning dunyoqarashini shakllantirishda, ayniqsa, o‟zini-o‟zi tarbiyalashda muhim o‟rin egallaydi. Xususan, O‟zbekiston mustaqilligi, mustaqillikning muvaffaqiyatlari aholining ma‟naviy-mahrifiy darajasining oshishi, aholining, jumladan, yoshlarning etiqodi, dunyoqarashi, ahloqiy fazilatlari, xullas, milliy
g‟oya, milliy mafkura muammolariga bag‟ishlangan asarlar, risolalar,maqolalarning ko‟plab chiqarilishi mamlakatimizda nashr qilinayotgan gazeta vajurnallarda g‟oyaviy tarbiyaga, yoshlarni milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalashda doimiy, sistemali, ilmiy asosda ehtiborning ortishi bu sohada amalga oshirilayotgan ishlarning samaradorligini oshiradi. Yozma adabiyotning tasirchanligini kuchaytiradi.
G‟oyaviy dunyoqarashni shakllantirishda, yoshlar ongi va qalbiga milliyqadriyatlarni singdirishda zamon, davr talablariga javob bera oladigan shior, plakat, sxema va boshqa ko‟rgazmalarda keng foydalaniladigan vositalarning ham o‟ziga xos o‟rni, ahamiyati mavjud.
Mustaqillik yillarida mamlakatimizda bu sohaga katta ehtibor berilmoqda. Oldingi qo‟lda, qing‟ir-qiyshiq yoziladigan ko‟rgazmaltarg‟ibot-tashviqot uchun tayyorlangan vositalar o‟rnida kompyuterlarda ishlangan ko‟rgazmali vositalar
turi, shakli, ko‟rinishlari yildan-yilga yangilanib bormoqda. Lekin, bu borada eski mafkuraga xizmat qilgan ko‟rgazmali vositalarning saqlanib qolishi fuqarolar, xususan, yoshlar ongi, dunyoqarashiga salbiy tahsir qiladi.
Yoshlar ongiga va qalbiga milliy qadriyatlarni singdirishning ko‟rgazmalishakli ham nafaqat zamon, davr, mustaqillik talablariga javob berishi, balki, ayni paytda bu jarayonning ilmiy asoslari estetik jihatdan did bilan amalga oshirilgan
bo‟lishi zarur. SHu jihatdan keyingi yillarda shahar, qishloqlarimizda Amir Temur,
Motamsaro Ona kabi haykallarni o‟rnatilishi diqqatga sazovordir. Ayni paytda milliy qahramonlarimiz To‟maris, SHiroq, Spitamen, Manguberdi, Temur Malik, Mahmud Tarobiy, Nomoz Pirimqulov va boshqalarning nomlarini hamabadiylashtirish yoshlarni, xususan, yoshlarni milliy g‟oya ruhida tarbiyalashdamuhim o‟rin egallaydi.
Yoshlarni milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalashda bizning fikrimizcha o‟zbek milliy mentalitetiga xos bo‟lgan g‟oyalar va ezgu fazilatlarni, ayniqsa globallashuv sharoitida, mafkuraviy kurashlar keskinlashgan „aytda kuchli himoya qilish va ularni zamon, davr, taraqqiyot ruhiga moslashtirib rivojlantirish zarur;Ikkinchidan, mamlakatimizda fikrlar xilma-xilligi, fikrlar rang-barangligi,
sog‟lom muhitni qaror to‟tirish dolzarb muammolardan hisoblanadi;
Uchinchidan, yoshlar, xususan, yoshlar tarbiyasida ehtiborli masalalardan biri vatan‟arvarlik, millat‟arvarlik, insonparvarlik fazilatlarini tarbiyalash va ularni yanada kuchaytirish zarurdir;
To‟rtinchidan, yoshlarni milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalashning dolzarb masalalaridan biri yoshlarda iymon-ehtiqodni shakllantirishdir. CHunki, xalqimiz etiqodsiz kishini o‟zansiz daryoga o‟xshatadi;
Beshinchidan, yurtimiz yoshlari, yoshlari ongiga kirib kelayotgan begona, yot, zararli g‟oyalar bo‟lmish-“vahhobiylik”, “hizbut-tahrir” g‟oyalari tahsiridanyoshlarni himoya qilish, ularda mafkuraviy immunitetni shakllantirish maqsadga muvofiqdir.
Har qanday ijtimoiy hodisaning, shu jumladan, milliy goyani va milliy-ma`naviy qadriyatlarning mohiyatini ochib berish uchun quyidagilarga aniqlik kiritish: tushunchaning ta`rifi (definiciyasi) tushunchaning tavsifi (harakteristikasi), milliy ma`naviy qadriyatlarning mazmuni, ularning kelib chiqishi va rivojlanishi (evolyuciyasi); ijtimoiy maqsadi va vazifalari (funkciyalari); tuzilishi (strukturasi); amal qilish usul va vositalari (texnologiyasi); shakllari va ko`rinishlari tasnifi (klassifikaciyasi) va nihoyat, jamiyat hayotining boshqa sohalariga ta`sirini bilish lozim.
Qadriyat tushunchasi juda keng tushuncha. Uning bir qismi ma`naviy qadriyatlardir. Milliy ma`naviy qadriyatlar Milliylik, ma`naviyat va qadriyat tushunchalari kesishgan nuqtada jamlangan ijtimoiy hodisalarni o`z ichiga oladi.

Muayyan millat vakillari uchun zarur va ahamiyatli aziz va ardoqli bo`lgan, manfaati va maqsadlariga xizmat qiladigan ma`naviy boyliklar, an`analar va tamoyillar, goyalar va me`yorlar milliy ma`naviy qadriyatlardir.

Har bir xalqning o`zi uchun e`zozli, qimmatli bo`lgan ma`naviy boyliklari bo`ladi. Bular asrlar davomida avloddan avlodga o`tib kelgan, hozirgi kunda ham o`zining ahamiyati va qadrini yo`qotmagan, shu xalqning iftixor manbaiga aylangan durdonalardir. Masalan, Qirgiz xalqi Manos dostoni bilan, Misrliklar qadimiy piramidalar, francuzlar Parijdagi Luvr saroyi, O`zbeklar Samarqandu, Buxoro va Xiva bilan xaqli ravishda faxrlanadilar.
Milliy qadriyatlar xalqning kundalik hayoti va turmush tarzida o`ziga xos mezon vazifasini o`taydi. Ushbu qadriyatlar vositasida turli hodisa va holatlarga yangi paydo bo`layotgan faoliyat turlari va rasm-rusmlariga baho beriladi.
Yosh avlodning hayotiy mo`ljallari Zamona qahramoni haqidagi tasavvurlari ham ma`naviy qadriyatlardan kelib chiqib shakllanadi
Milliy ma`naviy meros va qadriyatlar tushunchasi keng qamrovli tushuncha bo`lib, uning tarkibi quyidagilardan iborat.
tarixiy meros va tarixiy xotira; madaniy yodgorliklar,
osori-atiqalar, qadimiy qo`lyozmalar;
ilm-fan yutuqlari va falsafiy tafakkur durdonalari;
san`at va milliy adabiyot;
axloqiy fazilatlar;
diniy qadriyatlar;
urf-odat, an`ana va marosimlar;
ma`rifat, ta`limtarbiya va hokazolar.
Milliy ma`naviy qadriyatlar tizimida tarixiy meros va tarixiy xotira muhimo`rin tutadi. Ma`naviyatni yuksaltirish va xalqning ruhini xotiraning juda katta ahamiyati bor. Tarixni haqqoniy o`rganish, undan saboqlar chiqarish lozim. O`zbek xalqi jahon madaniyati xazinasiga munosib hissa qo`shgan millatlar qatoridan faxrli o`rnini egallaydi. Madaniy yodgorliklar, me`morchilik san`ati namunalari, qadimiy qo`lyozmalar milliy ma`naviyatning bebaho durdonalari, xalqimiz uchun eng qadrli va muqaddas bo`lgan boyliklaridir. Bularni avaylab-asrash kelajak avlodlarga etkazish ma`naviyat sohasidagi eng dolzarb vazifadir. Ilm-fan va uning yutuqlari milliy yoki hududiy chegaradan chiqadigan, butun jahon e`tirof etadigan, umuminsoniyatga xizmat qiladigan boylikdir. Biroq olimning ijodi va uning ilmiy kashfiyoti, avvalo, uning millati va vatanini dunyoga tanitadi milliy qadriyatni jami bashariyatning yutugiga aylantiradi.
Milliylik xalqning ruhiyati va ma`naviyati, ayniqsa, san`at va adabiyot rivojida yorqin ifodalanadi. ezgulik va poklikni, insoniylik va haqqoniylikni kuylagan buyuk asarlar, qaysi joyda yoki qaysi tilda yaratilganidan qat`iy nazar, jahonga taniladi, provardida yana shu millatning xalqaro nufuzini yuksaltiradi.
Tarbiya va ta`limning milliy xususiyatlari ham ma`naviy qadriyatlar tizimida o`z o`rniga ega. Xalqning kelajagi yoshlarga bogliq ekanligi qanchalik haqiqat bo`lsa, bularni milliy ruhni tarbiyalash zarurati ham umume`tirof etilganligidir.
Milliy tarbiya xalqning o`z-o`zini saqlash va istiqbolini ta`minlash omilidir. Xulosa qilib aytganda, milliy ma`naviy qadriyatlarning har bir tarkibiy qismi xalqning mustaqilligini mustahkamlash va kelajagini ta`minlashda muhim ahamiyatga ega.
Milliy goya millat tafakkurining mahsuli, ijtimoiy ongni yuqori darajadagi shakli, xalq falsafasining o`zagidir. Turli xalqlarning milliy goyasi ularning maqsad-muddaolarini orzu-umidi va ishonch-e`tiqodini ifodalaydi. Ayni paytda, muayyan tamoyil va negizlarga asoslanib rivojlanadi. Tarix saboqlari guvohlik berishicha, o`tkinchi manfaat va goliz niyatlarga tayangan, o`zga xalqlar va yurtlarga tajovuz qilishni, bosqinchilikni ko`zlagan yovuz goya va mafkuralar millat va davlatlarni tanazzulga duchor etgan.
Faqat ezgu goyalar va yuksak qadriyatlar negizida shakllangan milliy goyalar xalqlarni taraqqiyotga eltgan.
O`zbek oilalarida uch-to`rt, hatto besh avlod vakillari o`zaro ahillikda, bahamjihat umr kechiradilar. Har bir bugining o`z burchi va mas`uliyati, o`z erki va mavqei bor. Oila muqaddas. Oila qurish o`ta mas`uliyatli ishdir. Oila eskilik unsuri emas. U muqaddas, oilada millat kelajagi mujassam yoshlarni tarbiyalash, kamolotga etkazish, ilm-hunar berish, uyli-joyli qilish-aksariyat oilalarning eng oliy maqsadidir.
Mahalla o`z-o`zini boshqarishning o`zbek xalqi yaratgan eng katta yutugi, oqilona shaklidir. Mahalla tarbiya maskani, har bir oilaga tayanch va suyanch ekanligi ko`pchilikka ayon. O`zbek xalqining hayoti, kundalik turmushi, qadriyatlari bilan tanishgan xolis fikrli xorijliklar mahallani noyob qadriyat, buyuk kashfiyot sifatida e`tirof etmoqdalar.
Qo`ni-qo`shnichilik munosabatlari uzoq tarixga ega bo`lib, asrlar davomida b borada muayyan qadriyatlar shakllangan. Jahon tarixining oxirgi bir necha asrida hukmron bo`lgan begonalashuv jarayoni bu sohaga ham o`z ta`sirini o`tkazgan.
Keksalarga hurmat inson hayotiy tajribasi davomida shakllangan qadriyat nomli tabiatda hayot uchun kurash qonuniyati mavjud. Nasl qoldirish, yangi avlodga mehr qo`yish, uni oyoqqa turguzguncha jon fido qilish hollari aksariyat hayvonlarda kuzatiladi. Ammo, qadriyatlarni e`zozlashi, keksalarga ehtirom, mehr-muruvvat ko`rsatish-insoniy fazilatdir.
Ayol zotiga ehtirom insoniyatning yarmidan ko`pini tashkil etadigan xotin-qizlarga bo`lgan munosabatning eng yuqori cho`qqisidir. Tarixda ayollar iqtisodiy va ijtimoiy jihatdan hukmron bo`lgan davr matriarxat deb atalgan. Hukmronlik erkaklarga o`tgan davrlarda ayolning haq-huquqlari va erkinliklari kamsitadigan munosabatlar joriy etilgan. Demakratiyaning eng muhim yutug'i har ikki jinsning teng huquqli va erkin bo`lishini ta`minlashdir.Onaga bo`lgan hurmat va sadoqat eng oliy qadriyatdir. Shuning uchun Vatanga, milliy tilga nisbatan berilganda, ona nomi qo`shiladi. Milliy istiqlol goyasi onalar uchun, jamiyatdagi barcha ayollar uchun farovon hayot, go`zal turmush yaratishni aqsad qilib, xotin-qizlarning erkinligi va o`z qadr-qimmatini anglab etishiga, o`z salohiyat va imkoniyatlarini yuzaga chiqarishiga sharot yaratishni bosh goyasida mujassamlashtirgan.
Foydalanilgan Adabiyotlar royxati
1.Falsafa. q. Nazarov tahriri ostida. Toshkent, 2000, 257-266-betlar.
2.Filosofiya. Pod red. V. P. Koxanovskogo. Rostov-na-Donu, 1999, s. 515-540.
3.Barulin V.S. Sotsialnaya filosofiya. Moskva, 1999, s. 399-427.
4.Falsafa. E. Yusupov tahriri ostida. Toshkent, 1999, 301-321-betlar.
5.Osnovo filosofii. Pod red. M. Axmedovoy i V. Xana. Toshkent, 1998, s. 349-356.
6.Spirkin A. G. Filosofiya. Moskva, 1998, s. 762-769.
7.Filosofiya. Pod red. V. D. Gubina, T. Yu. Sidorinoy, V. P. Filatova. Moskva, 1998, s. 284-306.
8.Tolenov J. T., gafurov Z. g. Falsafa. Toshkent, 1997, 268-294- betlar.
Radugin A. A. Filosofiya. Kurs lektsiy. Moskva, 1996, s. 289-312.
9.Karimov I.A. «O‟zbekiston kelajagi buyuk davlat». Toshkent: O‟zbekiston 1992-62 b.
10. Karimov I.A. «Yangi uyni qurmay turib, eskisii buzmang» –Toshkent:O‟zbekiston 1993. – 24 b. 11Karimov I.A. «Ozod va obod Vatan, erkin va faravon hayot-pirovard maqsadimiz». 8-jild. – Toshkent: O‟zbekiston, 2000.