Bajardi: elamonov islom dunyoqarash, uning ijtimoiy-tarixiy mohiyati va tiplari

diniy dunyoqarashdir
. Mifologik dunyoqarash turli narsa-
hodisalar sababini ko‘plab afsonaviy, g‘ayritabiiy kuchlar bilan 
bog‘lab talqin etsa, diniy dunyoqarash, abstract tafakkurga 
asoslanib, bir butun, yagona borliqning mavjudligi va o‘zgarishini 
yagona xudo bilan bog‘lab tushuntiradi.
Diniy dunyoqarash – bu tabiat, jamiyat, insonni ilohiy yaratuvchi 
kuch bilan bog‘liq deb tushunish va tushuntirishdir.
Diniy dunyoqarash 
borliqning diniy ilohiy manzarasini yaratadi. Diniy dunyoqarashni oliy 
ruhiy kuch bo‘lmish xudo to‘g‘risidagi ta’limot - ilohiyot o‘rganadi. 
Unga ko‘ra, butun borliqni xudo yaratgan va o‘zi boshqarib turadi. 
Diniy dunyoqarash, shu tamoildan kelib chiqib, barcha dunyoviy 
narsa hodisalarga ilohiy tus beradi. Diniy aqidalarga ko‘ra, butun 
borliq xudoning ilohiy yaratuvchilik mahsuli, hamma joyda va hamma 
narsada uning xohish irodasi xukmron. Dunyo ikki qismdan iborat: “bu 
dunyo” – o‘tkinchi, foniy hisoblansa, “u dunyo”, ya’ni odam vafotidan 

---

keyin uning ruhi yashaydigan haqiqiy, abadiy, boqiy dunyodir. Har ikki 
dunyoning chegarasi “oxirat” deb ataladi. Inson bu yolg‘onchi 
dunyoga o‘zini bog‘lab qo‘ymasligi, oxiratni o‘ylab yashashi, haqiqiy 
dunyoga rixlatga tayyorgarlik ko‘rishi lozim. Islom dini aqidalariga 
ko“ra, xudo olamni olti kunda yaratgan va u etti qavatdan tuzilgan. 
Odam yettinchi qavatda binoga kelgandir. Diniy dunyoqarash isbot 
talab qilmaydigan aqidalarga asoslanadi. Masalan, islom dinining 
beshta aqidasi mavjud: olloh va farishtalarning borligiga, olloh 
tushirgan kitoblarga, payg‘ambarlarga va oxiratdagi hisob kitob 
kuniga ishonish. Diniy aqidalarga ishonish vojib hisoblanadi, ularga 
zarracha bo‘lsin xilof ish to’tish xudoga shak keltirishga teng bo‘ladi, 
oxiratda do‘zax azobi bilan jazolanadi, deb uqtiriladi. Demak, diniy 
dunyoqarash xudodan qo‘rqish, xudo g‘azabidan saqlanish his-
tuyg‘ulariga asoslanadi. Diniy dunyoqarash insonning kundalik hayoti, 
faoliyati, kechinmalari, his-tuyg‘ulari, umid va e’tiqodlari bilan 
aloqador bo‘lganligi sababli ham mifologik dunyoqarashdan 
hayotiyligi hamda barqarorligi bilan ajralib turadi. Diniy dunyoqarash 
takomillashib borishi bilan din kelib chiqadi. Din ko‘pchilik xalqlar, shu 
jumladan, o‘zbek xalqi uchun ham e’tiqodgina bo‘lib qolmasdan, 
ma’naviyatning o‘zagi va hayot tarzining uzviy qismidir.
Mustaqil O‘zbekistonda din va diniy tashkilotlarga yangicha 
munosabat shakllangan. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 
31-moddasida: “Hamma uchun vijdon erkinligi kafolatlanadi. Har bir 
inson xohlagan dinga e’tiqod qilishi yoki hech qaysi dinga e’tiqod 
qilmaslik huquqiga ega. Diniy qarashlarning majburan singdirilishiga 
yo‘l qo‘yilmaydi”, deyiladi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. 
Karimov “Olloh qalbimizda, yuragimizda” (1999 yil) nomli asarida 
ta’kidlanganidek, “Islom asrlar mobaynida umuminsoniy qadriyatlarni 
o‘zida mujassamlashtirgan, u bundan keyin ham xalqimizni tarixiy va 
madaniy merosga yaqinlashtirishi lozim”. Shu bilan birga dunyoviy 
davlatda dinning siyosatga, sud ishlariga, xokimiyat uchun kurashga 
aralashuvi davlat xavfsizligi va barqarorligiga putur etkazadi. Diniy 
dunyoqarash umuminsoniy qadriyatlar vositasida jamiyat ma’naviy 
kamolotiga xizmat qilishi lozim.