Bajardi: bi-11-16 guruh o`quvchisi Sayfullayeva. Sh Tekshirdi

Birinchi bosqich:

1990 yildan 1998 yilgacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi: Qishloq xo’jaligini qayta tashkil etish va fermer xo’jaliklarini tashkil qilish tadbirlari boshlanadi

1.21-rasm. Mustaqillik yillarida respublika qishloq xo‘jaligida amalga oshirilgan islohotlarning tizimlashtirilgan bosqichlari.

Birinchi bosqich: 1990 yildan 1998 yilgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi: Bu bosqichda qishloq xo‘jaligini qayta tashkil etish va fermer xo‘jaliklarini tashkil qilish tadbirlari boshlandi: Ushbu bosqichning yana bir xususiyatli jihati Xitoy¹ tajribasiga binoat, jamoa xo‘jaliklarini takomillashtirish bo‘yicha birigada va zvenolar kengroq eokinlik berishga qaratilgan turli yangiliklar sinob ko‘rildi.

Ikkinchi bosqich: 1998 yildan 2003 yilgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Bu bosqichda qishloq xo‘jaligini qayta tashkil etish va fermer xo‘jaliklarining kam rentabelli va zarar bilan ishlovchi qishloq xo‘jaligi shirkatlari fermer xo‘jaliklariga aylantirildi.

Uchinchi bosqich: 2003 yildan to hozirgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Bu bosqichda yangidan tashkil etilgan fermer xo‘jaliklarining barqaror rivojlanishi uchun iqtisodiy, tashkiliy va huquqiy sharoitlar yaratilmoqda. Muxtaram prezidentimiz ta’kidlaganlaridek, “O‘tgan davr mobaynida ortirilgan tajribamiz fermerlikni yanada rivojlantirish uchun bir qator juda muhim muammolarni, xususan, fermer xo‘jaliklarning barqarorligi, eng muhimi, ularning samaradorligini oshirish bilan bog‘liq masalalarni hal qilishni qatiy talab etmoqda. Faoliyat yuritayotgan aksariyat fermer xo‘jaliklarning ish tajribasi shundan dalolat beradiki, fermer xo‘jaliklarini shakllantirishning dastlabkibosqichida ularga ajratib berilgan yer maydonlarning kamligi mahsulot ishlab chiqarish rentabelligining o‘sishiga ko‘p jihatdan to‘sqinlik qilmoqda. Inmkoniyati, kuch-quvvati kam bo‘lgan fermer xo‘jaliklari o‘zini zarur texnika, aylanma mablag‘ bilan ta’minlash, kredit qobilyatiga ega bo‘lish, eng asosiy o‘z xarajatlarini qoplash va foyda ko‘rib ishlash, daromadni oshirishning ishonchli asosiga aylanmasligini bugun hayotning o‘zi ko‘rsatmoqda”².

Shu nuqtai nazardan ham bugungi kunda fermer xo‘jaliklari yer maydonlarini optimallashtirish chora-tadbirlari amalga oshirilmoqda, chunki, kichik hajmdagi yer maydonlaridan samarali foydalanish imkoniyatlarini kamaytiridi va ba’zi muammolarini keltirib chiqardi, xususan:

• 
  yirik hajmdagi yer maydonlariga mo‘ljallangan texnika vositalaridan foydalanishdagi muammolar;
  
• 
  doimiy ishchilardan foydalanish imkoniyatlarining cheklanganligi;
  
• 
  ba’zi bir resers va xizmat turidan qonuniy va to‘liq asosda foydalanishdan manfatdor bo‘lmaslik;
  
• 
  to‘laqonli faoliyat yuritishda qiziqishning sustligi, tezroq foyda olishga intilishga moyilikning paydo bo‘lishi va boshqalar.
  

Tadqiqotlar ko‘rsatkichi, kichik hajmdagi yerga ega bo‘lgan xo‘jaliklarda moliyaviy muammolar ham kuzatiladi, ya’ni tijorat banklaridan kredit yoki asosiy vositalarni lizingga berish uchun xo‘jalik yer maydoni kamida 40-50 gektordan kichik bo‘lmagandagina fermer xo‘jaliklari o‘z faoliyat olingan sof daromad hisobiga lizing to‘lovlarini to‘lashda qiyinchiliklarga duch kelmaydilar.
1.3. Qishloq xo‘jaligini rivojlantirishning moliyaviy muammolari.
Bugungi kunda respublikamiz qishloq xo‘jaligi sohasidagi mavjud rivojlanish muammolari tadqiq etilganda ularning yuzaga kelishiga sabab bo‘lgan omillarni ikki guruhga ojratish mumkin. Ulardan bir guruhi uzoq muddatli inertsion xarakterlarga ega bo‘lib, ayni vegitatsiya davrida suv ta’minotining kamayganligi, yerlarning tabiiy xosildorligining pasayishi, asosiy ishlab chiqarish vositalarining oshirish darajasining yuqoriligi kabi sabablar orqali yuzaga kelsa, qolgan omillar qishloq xo‘jaligi sohadagi moliyaviy muammolar natijasida yuzaga kelmoqda.

Birinchi guruhdagi omillarni yuzaga kelish, bevosita fermerlarga yerga nisbatan xususiy mulkchilik xissini shakllanishi bilan bog‘liq. Moliyaviy muammolar natijasida yuzaga kelgan sabablar fermer xo‘jaliklariga xizmat ko‘rsatuvchi infratuzilma faoliyatining qoniqarli emasligi natijasida yuz bermoqda. Fermer xo‘jaliklariga xizmat ko‘rsatuvchi infrotuzilmalar faoliyatini tartibga soluvchi meyoriy va huquqiy hujjatlar to‘liq ishlab chiqilmaganligi, infratuzilma shahobchalarini tashkil etishni hududiy jihatdan optimal joylashtirilmaganligi, mini banklar o‘z funksiyalarini talab darajasida bajarish uchun yeratli resurs va salohiyatga ega emasligi, suvdan foydalanuvchilar uyushmalari boshqaruvi jamoat tashkiloti tamoyillariga javob bermagani, tuzilgan shartnomalarning bir tomonlamaligi, ya’ni asosan fermer xo‘jaliklari majburiyatlari aks etganligi hamda sifatsiz xizmatlar bo‘lsada, to‘lovlar fermerning bankdagi hisob raqamidan majburan undirib olinishi amaliyotining mavjudligi.

Bugungi kunda Qashqadaryo viloyatida 61 ta o‘z filialiga ega bo‘lgan 14 ta tijorat banki faoliyat ko‘rsatayapti va ular statistik ma’lumotlarga ko‘ra 70000 dan ortiq xo‘jalik sub’ektlariga xizmat ko‘rsatmoqda.

Biroq taxlillarimiz ko‘rsatadiki, joylarda fermer xo‘jaliklariga xizmat ko‘rsatuvchi moliyaviy muassasalar faoliyatida o‘ziga xos moliyaviy muammolar ko‘rsatildi. Xususan, qishloq joylarida kichik beznes sub’ektlariga ayniqsa fermer xo‘jaliklariga xizmat ko‘rsatish maqsadida tuman va shahar markazidan olisda tashkil etilgan 207 ta mini-banklar tashkil etilgan bo‘lib, ular infratuzilmaviy muammolar sababli to‘laqonli bank operatsiyalarini amalga oshira olmayaptilar. Natijada fermer xo‘jaliklari sub’ektlari asosan shahar va tuman markazlaridagi banklar xizmatidan foydalanishga majbur bo‘lishmoqda. Bu holat bir tomondan shahar va tuman markazidagi banklarning xaddan ziyod zo‘riqish bilan ishlashidan tashqari, fermerlarni katta vaqt yoqotishlariga ham olib kelmoqda.

Tahlilimiz ko‘rsatadiki, yuqoridagi holatlar bilan birga mini-banklarning viloyat hududida nomutanosib joylashganligi ham muayyan moliyaviy muammolarni keltirib chiqarmoqda. Xususan, Koson tumanida 21 ta mini-bank bo‘lgani holda, Dehqonobod tumanida bor yog‘i 2 ta mini-bank xizmat ko‘rsatmoqda. Yirik bank bo‘limlari asosan rivojlangan tumanlarda mavjud bo‘lib, rivojlanish darajasi pastroq bo‘lgan tumanlarning deyarli barchasida bu banklarning bo‘limlari mavjud emas. Bu esa ushbu tumanlarga ko‘rsatiladigan bank va nobank moliya institutlari xizmatlarining chegaralanishiga olib kelmoqda.

Joylarda bank infratuzilmasining yetarli darajada rivojlanmaganligi viloyat markazida joylashgan banklarning zijligi va viloyatning boshqa hududlarda esa ularning nisbatan kamligi hamda bank ko‘rsatiladigan xizmatlarning deyarli barchasi joylarda bir hilligi sababli ular asosida raqobat yo‘q.

Ushbu holatlar viloyat qishloq xo‘jaligining rivojlanishiga ma’lum darajada o‘zining salbiy ta’sirini ko‘rsatmoqda. Bundan tashqari moliyaviy muammolar hizmatidan foydalanuvchi fermer xo‘jaliklari sub’ektlarining ham moliyaviy masalalar bo‘yicha muammolari borligi kuzatildi. YA’ni aksariyat fermer xo‘jaliklarida paxta va g‘alla hosili bo‘yicha tuzilgan davlat kortraktatsiyasi shartnomalarini bajaraolmasliklari oqibatida moliyaviy yakun salbiy natijaga olib kelmoqda. Tahlillarimiz ko‘rsatadiki, bunda mahsulot tannarxining rejaga nisbatan oshib ketishi asosiy omil hisoblanmoqda. Ushbu holatning obyektiv va sub’ektiv sabablari mavjud. Obyektiv sabablarga inqirozga qarshi maralar dasturiga ko‘ra qat’iy tejamkorlik tamoyillaridan kelib chiqib, moliyaviy xarajatlar samaradorligini oshirishda, davlat buyurtmalari bo‘yicha narxlarning ko‘tarilish darajasining sekinligi, hamda viloyatda yaqin 3-4 yildan buyon kuzatilayotgan suv tanqizligi muammolarini ko‘rsatish mumkin. Sub’ektiv omillar tarkibiga ba’zi fermer xo‘jaliklari rahbarlariningmasuliyatsizligi, iqtisodiy va huquqiy bilimlarga ega emasligi natijasida yuzaga kelayotgan muammolarni e’tirof etish mumkin. Aynan sub’ektiv omillar natijasida yuz berayotgan muammolar tarkibida moliyaviy muammolar ustuvorlik qiladi. Xususan, qo‘shimcha moliyaviy mablag‘larga ehtiyoji bor ba’zi fermerlar viloyat fermer xo‘jaliklari uyushmasiga a’zo bo‘lmaganliklari sababli tijorat kreditlarini olishga majbur bo‘lganlar. Bunday muammolar yechimini ta’minlovchi taklif va tavsiyalar ishlab chiqish uchun moliyaviy muammolar tarkibi va unga ta’sir etuvchi omillar bo‘yicha aniq va manzilli tahlillar o‘tkazish maqsadga muvofiqdir.
I-bob bo‘yicha xulosa.
Respublika iqtisodiyotida qishloq xo‘jaligini ishlab chiqarishini tashkil etishning mintaqaviy xususiyatlarni va undagi moliyaviy muammolarni tadqiq etish obyektiv zaruriyat hisoblanadi. Tadqiqotlar va tahlillar ko‘rsatadiki, qishloq xo‘jaligi tarmog‘ida mehnatni tashkil etish va ishlab chiqarishini yo‘lga qo‘yish iqtisodiyotning boshqa tarmoqlaridan tubdan farq qiladi. Qishloq xo‘jaligining asosiy vositasi hisoblangan yerning joylangan o‘rniga ko‘ra respublikamizning turli mintaqalarida qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi turli ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi. Zero, janubiy mintaqada joylashgan Qashqadaryo viloyatida qishloq xo‘jaligining o‘ziga xos mintaqaviy xususiyatlari respublikamizning boshqa viloyatlarida kuzatilmaydi va ularni tadqiq etish shu kunning dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Chunki, viloyat iqtisodiyotini yuksaltirish va aholi turmush xarajatini oshirishda qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarilishining ahamiyati katta. Bugungi kunda viloyat aholisining 60 foizdan ko‘prog‘i qishloq joylarida istiqomat qilmoqda va ularning asosiy daromad manbai aynan shu tarmoq hissasiga to‘g‘ri kelmoqda.

Respublikamizda qishloq xo‘jaligi bo‘yicha amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan samaradorligini ta’minlamoqda. Amalga oshirilayotgan izchil islohotlar natijasida qishloq xo‘jaligida dehqon va fermer xo‘jaliklarini tashkil etilishi qishloq xo‘jaligida tadbirkorlik xususiy ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish orqali aholi turmush darajasini oshirish omili bo‘lib xizmat qilmoqda. Biroq tahlilar ko‘rsatadiki, qishloq xo‘jalini yanada rivojlantirishda muayyan moliyaviy muammolar kuzatilmoqda. Moliyaviy muammolar fermer xo‘jaliklariga xizmat ko‘rsatuvchi infratuzilma faoliyatining qoniqarli emasligi natijasida yuz bermoqda. Fermer xo‘jaliklariga xizmat ko‘rsatuvchi infratuzilmalar faoliyatini tartibga soluvchi meyoriy va huquqiy hujjatlar to‘liq ishlab chiqilmaganligi, infratuzilma shahobchalarini tashkil etishni hududiy jihatdan optimal joylashtirilmaganligi, mini banklar o‘z funksiyalarini talab darajasida bajarish uchun yetarli resurs va salohiyatga ega emasligi, suvdan foydalanuvchilar uyushmalari boshqaruvi jamoat tashkiloti tamoyillariga javob bermagani, tuzilgan shartnomalarning bir tamonlamaganligi, ya’ni asosan fermer xo‘jaliklari majburiyatlari aks etganligi hamda sifatsiz xazmatlar bo‘lsada to‘lovlar fermerning bankdagi hisob raqamidan majburan undirib olinishi amaliyotning mavjudligidir.

II-bob. Qashqadaryo viloyatida qishloq xo‘jaligini rivojlantirishning moliyaviy muammolari va unga ta’sir etuvchi omillar tahlili
2.1. Moliyaviy muammolar tarkibi va uni keltirib chiqaruvchi omillar
Respublikamiz iqtisodiyotida qishloq xo‘jaligi tarmog‘ining ahamiyati katta. Chunki, qishloq xo‘jaligi har doim ham mamlakatni moddiy boyliklar bilan ta’minlovchi buyuk zamin, mehnat maydoni sifatida o‘zini namayon qilgan. Shu sababli ham respublikamizda qishloq xo‘jaligi tubdan qayta tashkil etildi. Birgina Qashqadaryo viloyatida bugungi kunda, “8599 ta qishloq xo‘jaligining turli sohalariga ixtisoslashgan fermer xo‘jaliklari faoliyat ko‘rsatmoqda (respublikada-80628 ta). Ularning 6452 tasi paxta va g‘alla yetishtirishga, 1550 tasi bog‘dorchilik va sabzavotchilikka, 86 tasi boshqa qishloq xo‘jaligi mahsulotlari tayyorlashga ixtisoslashgan. Keymngi yillarda asalarichilik va baliqchilikka ixtisoslashgan fermerlar soni ko‘paymoqda”³.

Fermerlar tomonidan yetishtirilayotgan strategik ahamiyatga ega bo‘lgan paxta va g‘alla hosilining 50 foiziga nisbatan davlat buyurtmasi shakllantirilgan bo‘lib, unga sarflanadigan xarajatlar davlat mablag‘i hisobiga moliyalanmoqda. Bunda viloyat Moliya boshqarmasi davlat xaridi bo‘yicha sarflanadigan mablag‘larning smetasi turadi va taqsimlaydi. Viloyat Moliya boshqarmasi 1997 yilda qayta tashkil etilgan bo‘lib, Qashqadaryo viloyat mahalliy budjetning boshqaruv organi hisoblanadi. Boshqarma viloyat mahalliy budjetini shakllantirish, uni taqsimlash jarayonlari va davlat budjetiga mablag‘lar yig‘ib berish va undan ajraladigan mablag‘larni taqsimlash, undan foydalanish jarayonlarini nazorat qilish bilan shug‘ullanadi. Qashqadaryo viloyat mahalliy budjet, 14 ta tuman budjeti va Qarshi shahar budjetidan tashkil topgan.

Viloyat moliya boshqarmasi bajarayotgan funksiyalari tarkibida viloyat fermer xo‘jaliklarini Moliya vazirligi huzuridagi jamg‘arma hisobidan davlat ehtiyojlari uchun qishloq xo‘jalik mahsulotlari ishlab chiqarilishini imtiyozli kreditlar orqali moliyalashni ham amalga oshiradi. Biz quyidagi 2.1.1-rasmda davlat ehtijlari uchun harid qilinadigan qishloq xo‘jalik mahsulotlari ishlab chiqarilishini imtiyozli kreditlar orqali moliyalash tarkibining sxemasini keltiramiz.

Davlat ehtiyojlari uchun xarid qilinadigan qishloq xo‘jalik mahsulotlari ishlab chiqarishni imtiyozli kreditlar orqali moliyalash tartibi

2.1.1-rasm. Davlat еhtiyojlari uchun xarid qilinadigan qishloq xo’jalik maxsulotlari ishlab chiqarilishini imtiyozli kreditlar orqali moliyalash tartibining sxemasi

Paxta yetishtiruvchi fermer xo‘jaliklari bilan yakuniy hisob-kitoblar amalga oshirish SXUFQSH

(2007 yildan joriy yetilgan tartib)

Paxta yetishtirish Fermer xo’jaliklari bilan hisob-kitoblar amalgam oshirishning 2007 yilda joriy etilgan tartibining sxemasi.

Ma’lumki 2007 yil 14 aprelda Adliya vazirligida 1675raqam bilan ro‘yxatdan o‘tgan “Qishloq xo‘jaligi korxonalarining davlat ehtiyojlari uchun xarid qilinadigan paxta va g‘alla yetishtirish xarajatlarini tijorat banklari tomonidan kreditlash tartibi” to‘g‘risidagi Nizomga asosan: Kreditlar davlat ehtiyojlariga sotiladigan mahsulot qiymatining 60 foizigacha miqdorlarida yillik 3foizlik ustama haq to‘lash sharti bilan (2 foizli qismi bank marjasi) g‘alla uchun 12 oygacha, paxta xom ashyosi uchun 18 oygacha bo‘lgan muddatga beriladi;

Bunda, kreditlar agrotexnika tadbirlar muddatidan kelib chiqqan holda quyidagi tartibda ajraladi:

1. 
   paxta xom ashyosi uchun yilning 1 yanvariga qadar paxta xom ashyosi qiymatining 10 foizgacha, apreliga qadar 25 foizgacha, 1 sentabrga qadar 60 foizgacha;
   
2. 
   g‘alla uchun 1 yanvarga qadar g‘alla qiymatining 35 foizigacha, 1 aprelga qadar 50 foizgacha 1 iyunga qadar 60 foizgacha;
   
3. 
   kreditlar ish haqi va unga tegishli ajratmalar to‘lash MTP lar (shu jumladan, muqobil MTP lar), SFI lari va qishloq xo‘jaligi texnikasi mavjud bo‘lgan boshqa xo‘jalik sub’ektlarining xizmatlari va olingan urug‘lik uchun to‘lovlarni amalga oshirish uchun, lingga berilgan texnika vositalarining linizng va sug‘urta to‘lovlari, foydalanilgan elektr energiyasi, yagona yer solig‘i to‘lovlariga, minimal o‘g‘it va o‘simliklarning, biologik va kimyoviy himoya qilish vositalarini, xo‘jalik ixtiyoridagi texnikalarga ehtiyot qismlar, poletilin plyankasi xarid qilish uchun ajratiladi.
   

Qishloq xo‘jaligi korxonalari tayyorlov korxonalari bilan kontraktatsiya shartnomalari tuzganlaridan keyin kredit olish uchun ularning asosiy talab qilib olinguncha dipozit hisob varag‘iga xizmat ko‘rsatayotgan tijoart bankiga quyidagi hujjatlarni tadqim etadi:

• 
  ariza;
  
• 
  Kontraktatsiya shartnomasining nusxasi;
  
• 
  Kreditga bo‘lgan talabni aniqlash uchun tayyorlangan biznes reja;
  
• 
  Dipitor-kreditor qarzlar to‘g‘risida ma’lumotnoma.
  

Ushbu talablar bajarilgandan so‘ng fermer tijorat bankining imtiyozli fikrini olishi mumkin.

Ushub ajratiladigan imtiyozli kreditlar maqsadli bo‘lib, ularning ishlatilish tartibini tizimlashtirilgan holda 2.1.2-rasmda keltiramiz.