|
Extiejlar kelib chikishiga va predmetiga ko`ra farqlanadi:
1. Tabiiy extiejlar - bu insonning o`zini va avlodini xaetini saqlab qolishga qaratilgan faolligida namoen bo`ladi. Bularga oziklanish, uyquga extiej, nasl qoldirishga bo`lgan ehtiyoj.
2. Madaniy ehtiyoj - odamning insoniyat madaniyati maxsuliga bog`liq bo`lgan faolligida namoen buladi. Ularning bog`lanishi insoniyat tarixining boshlanishiga borib taqaladi. Madaniy ehtiej ob’ektiv bo`lib, tabiiy ehtiyojlarni qondirishga xizmat qiladigan predmetlar, vositalar kiradi. Predmetga ko`ra moddiy va ma’naviy ehtiejlar bo`ladi.
1. Moddiy ehtiyojlar - kishining moddiy ma’daniy predmetlarga vositalarga bo`lgan bog`liqligida namoen bo`ladi. Bular ovqatlanishga qiyinishiga uy-joyga maishiy turmush ashyolariga va boshqalarga ehtiyoj sezilishi.
2. Ma’naviy ehtiyoj ma’naviy madaniyatni o`zlashtirib olishda va yaratishda namoyon buladi. Ma’naviy ehtiejlarga o`qish, ilm, san’at, mo’zika tinglash, kinofil’m, teatr va shu kabilar kiradi. Ixtiyoriy (ongli irodaviy) harakatlarning ixtiyorsiz (ongsiz impul’siv) xatti-harakatlardan asosiy farqi qanday motivlar asosida amalga oshirilganligiga bog`liq. Ehtiyoj asosida odamda faoliyatning motivlari ya’ni muayyan ehtiyojlarni qondirish bilan bog`liq bo`lgan ichki-turtki kuchlar paydo bo`ladi. Shu boisdan motiv odamni faoliyatga undovchi sababdir. Motivlar bir-biridan ehtiyoj turlariga qarab hamda ijtimoiy xarakteriga ega bo`lishiga qarab farqlanadi. Anglash darajasiga qarab esa anglangan qiziqishlar ishonch intilish xavas ideal kabi va anglamagan, mayl, ishqibozliklar bo`lishi mumkin. Odam qandaydir motivlar asosida ma’lum bir faoliyatga kirishar ekan, ko`zlangan maqsadga erishmaguncha harakat kilaveradi. Maqsadga erishilganligidan so`ng faoliyat tugallanadi. Maqsad bu odamning biron ishni bajara turib nimagadir intilishidir.
Faoliyat maqsadi deganda biz ana shu faoliyat oxirida qo`lga kiritiladigan natijani tushunamiz. Faoliyat voqelikka nisbatan faol munosabat bildirishning shunday shaqlidirki, u orqali tabiatga, narsalarga, boshqa kishilarga ta’sir ko`rsatadi. Fiziologlar K.Anoxin, N.A.Bernshteyn, U.A.Asratyanlarning tadqiqotlari muskullarining ishi bevosita sa’i harakat vazifalari bilangina emas, balki hamisha sa’i harakat ruy berayotgan shart sharoitlar bilan ham boshqarilishini ko`rsatadi. Sa’yi harakatlarning bajarilishi uzliksiz ravishda nazorat qilib va uning natijalari harakatining maqsadi bilan taqqoslangan holda to`g`irlab boriladi. Sa’yi harakatlarni boshqarish teskari aloqaga binoan amalga oshiriladi. Sezgi a’zolari ana shunday aloqa vositasi, narsalar va sa’i harakatlarning muayyan idrok etiladigan va harakat mo`ljallari, belgilari axborot manbai bo`lib xizmat qiladi. Teskari aloqaning bunday shaqlini P.K.Anoxin teskari afferentatsiya deb atadi.
Shunday qilib oshyoviy (yoki boshqa xildagi tashqi) harakatning bajarilishi ma’lum bir sistemaga oid sa’yi-harakatlarni amalga oshirish bilangina cheklanmaydi. Muqarrar ravishda sa’yi-harakatlarning joriy natijalari harakatlar ob’ektining xususiyatlariga muvofiq tarzda sa’yi-harakatlarni sensor (hissiy) nazorat qilishni o`z ichiga oladi. Miyaga tashqi muhitning holati, unda sa’yi - harakatlar qanday ro`y berayotganligi va uning natijalari haqida axborotni etkazib turadigan hissiy arientirlarning o`zlashtirishi ana shu jarayonning negizi hisoblanadi. Bo`lg`usi harakat modellari (sa’yi-harakat programmasi) va uning natijasi maqsadining programmasini miyada ushbu harakatning o`zini oldindan hosil qiladigan andozalarini fizologlar “harakat aktseptori” va oldindan aks ettirishi (P.K.Anoxin) harakatlantiruvchi vazifa va bo`lg`usi ehtiyoj andozasi (N.A.Bernshteyn) zaruriy mohiyatning va “kelajak andozasi” deb atadilar. Rejalashtirish xatti- harakatlari nazorati va boshqaruvchi qator fiziolog, psixologlar tomonidan – P.K.Anoxin, N.A.Bernshteyn, E.Astrotyan va boshqalar tomonidan aniqlangan xatti- harakat qismlari va ularning vazifalarini quyidagi sxemada ko`rish mumkin
Хаtti- hаrаkаt
Sensor
(сезиш)
Маrkаziy
(аqliy)
Моtор (hаrаkаtlаntiruvchi)
Nazorat qismi
Regulyatsiya
Bajarishni amalga oshirish
Do'stlaringiz bilan baham: |
