Бахшилар ижрочилигида эпик хотира, билим ва дунёқарашнинг ўрни

Ikkovimiz birday yetim, 

Bog‘da ochilgan gulday yetim, 

Jannatdagi hurday yetim, 

Ikki yetim bir bo‘laylik.

1

 

Ko‘pgina o‘rinlarda bandlar qayta ishlangan va o‘zgarishga uchragan. Biz 

an’anaviy  dostonlarning    baxshilar  ustozlaridan  og‘zaki  o‘rganishi  emas,  balki 

kitob  orqali  o‘rganib,  repertuarida  o‘zlashtirishi,  ana  shunday  holatda  ijroda 

qanday  o‘zgarishlar  yuzaga  keldi-yu,  qanday  badiha  usullari  shakllanganligini 

ikki baxshi repertuaridagi ba’zi epizodlarni tahlil qilish asosida ko’rib chiqsak.Bu 

Xolbekaning  savdogarlarga  asir  tushib,  farzandlarini  emizish  uchun  ulardan 

ruxsat  so‘rash  iltijosidir:  “...savdogarlar  mol-mulkini  ortib  ketayapti.  Xolbeka 

endi  ketarini,  ikki  bolasini  qolishini  bilib,  asta  tuyaning  ustiga  turib,  turgan 

savdogarlarga  qarab:  “-  Og‘ajonim,  ochilmay  gulim  so‘lami,  ajal  paymonam 

to‘lami,  men  ketadigan  kishi,  ikki  bolam  qolami,  shu  ikki  bolamga  rahm 

qilinglar?”, - deb savdogarlarga qarab, Xolbekaning yig‘lab turgan joyi: 

Ertan bilan bolalarim turgan yo‘q, 

Naylay endi taqdiriga ko‘ngan yo‘q. 

Hech bo‘lmasa, bir emizib kelayin, 

Ikki bolam tani hali emgan yo‘q. 

 

Yoshlar oqar naylay endi ko‘zimdan, 

Tikanaklar o‘sib kelar izimdan. 

Erta bilan go‘daklarim turgan yo‘q, 

Hech bo‘lmasa bir o‘payin yuzidan. 

 

Shu holat Ergash Jumanbulbul o‘g‘lida quyidagicha beriladi: 

Erta bilan uyqusidan turgan yo‘q, 

Hali och-da, oq sutimga to‘ygan yo‘q. 

Ikki nodon begunohga rahm ayla, 

Yangi turdi, nodonlarim emgan yo‘q 

 

O‘zi nodon, alvon-alvon do‘ngan yo‘q, 

Hali bular yetimlikka ko‘ngan yo‘q. 

Qancha edi norastamning gunohi 

Qorni ochdir, erta bilan turgan yo‘q.

2

 (198-bet) 

Har  ikkala  baxshida  band  tuzilishi,  qofiyalanishi,  bo‘g‘inlar  soni, 

ifodalanayotgan fikr bir xil. Baxshilar farzandlaridan ayrilayotgan, hadsiz zulmga 

                                                           

1

 Kuntug‘mish. Doston. Aytuvchi Qodir baxshi Rahimov. Magnitofon yozuvi. 

2

 Kuntug‘mish. Doston.//Orzigul: O‘zbek xalq ijodi. Ko‘p tomlik. (Misollarni shu nashrdan olib, qavs 

ichida sahifasini ko‘rsatamiz). 

---

 

13 

duchor bo‘lgan onaning ruhiy iztirobini badiiy yuksak tarzda bera olgan. Ammo 

Qodir  baxshida  “Taqdirga  ko‘ngan  yo‘q”  deyilsa,  Ergash  shoirda  “Yetimlikka 

ko‘ngan  yo‘q”  deyiladi.  Bu  ikki  tushuncha  bir  xil  emas.  Ergash  shoirda 

xususiylashtirish  (individuallashtirish)  ko‘zga  tashlansa,  Qodir  baxshida 

umumlashtiriladi, ma’no kengaytiriladi. 

Ergash  shoirda  bolalar  dardiga,  alamiga,  ular  boshiga  tushgan  kulfatga 

urg‘u  berilsa,  Qodir  baxshida  onaning  og‘ir  ruhiy  holati  kuchliroq.  Chunki  hali 

bolalar taqdirida nima borligini ham, u chekayotgan azobni ham tushunmaydi. 

Hadsiz  kulfatlarga  duchor  bo‘layotganini  sezgan  ona  “Tikanaklar  o‘sib 

kelar  izimdan”  iborasi  orqali  so‘nggi  qismatini  his  etar  ekan,  hech  bo‘lmasa 

farzand yuzidan bir o‘pishini iltijo qiladi. Emizishga rozi bo‘lmagan dushmandan 

o‘pishga ruxsat so‘rash, vaqt, fursat muammosi bilan bog‘liq. 

Shu ikki  bandning  qiyosi  shuni  ko‘rsatadiki, Qodir  baxshi ikkinchi bandni 

boshqacharoq  tasvirda  berganligiga  qaramay,  umumiy  badiiylik  qonuniyatlari 

jihatidan  qaraganda  Ergash  shoir  matni  ancha  ustundir.  Buning  ustiga  Qodir 

baxshi  “ketayin”  so‘zi  o‘rniga  “kelayin”  so‘zini  noto‘g‘ri  qo‘llagan.  Mantiq 

ushbu  misraning  “Hech  bo‘lmasa  bir  emizib  ketayin”  tarzida  bo‘lishini  taqozo 

etadi.  Shu  epizodning  so‘nggi  bandida  Ergash  shoir  bu  misrani  xuddi  shunday 

kuylagan: