Бахшилар ижрочилигида эпик хотира, билим ва дунёқарашнинг ўрни

Baland tovlarning qorini,  

Baland tovlar bo‘ktar qorma,  

Baland tovda bo‘ktarilgan oppoq qor,  

Baland tovlarda qorlarim,  

Baland tovda bo‘ktarilgan bastini, 

Baland tovlarda oppoq qor,                                                                                  

Baland tovlar bo‘ktarilgan qoringdi,                                                                                          

Baland tovlar boshi qalin qormikan,                                                                    

Baland tovlarda bo‘ktar qorin,                                                                                 

Baland tovda bo‘ktarilgan qormisan... 

 kabilar  juda  ko‘plab  o‘rinlarda,  turli  shakllarda  qo‘llaniladiki,  bunday 

meyordan  ortiklik  misralarda  shakliy  o‘zgarishlar  bilan  takrorlansa-da,  ijrochi 

va  tinglovchi  o‘rtasidagi  munosabatlarda  toliqtirish  holatini  vujudga  keltiradi. 

Bunda  badiiylikka  nisbatan  shaklbozlik  ustunlik  qilish  holatlari  sezilib  turadi. 

Qodir  va  Qahhor  Rahimovlar,  Ro‘zi  Qulto‘rayev  repertuaridagi  doston 

variantlariga  nisbatan,  Qora  va  Chori  Umirovlar,  Chorshanbi  Rahmatullayev, 

Shoberdi  Boltayev  kabi  baxshilar  repertuaridagi  dostonlarda  an’anaviy  epik 

formulalardan  foydalanish  kam  uchraydi.  Chunki  baxshi  xotirasida  saqlangan 

epik  bilim  individuallashib,  bu  holat  epik  formulalarni  ham  qo‘llash  jarayoni 

bilan  bog‘liq  bo‘lgan  jarayonlardandir.  Ana  shu  asosda  epik  formulalarni 

qo‘llash tasvirdagi o‘zining pand-nasihatga oid obrazlilikni kuchaytiradi. Qodir 

baxshi  repertuaridagi  dostonlar  matnidagi  tasvir  jarayoniga  e’tibor  bersak, 

qahramon ruhiy holatini ochishda, maqollardan nasriy va nazmiy o‘rinlarda juda 

ko‘plab  foydalaniladi.  «G‘upponoy»  dostonida  epik  qahramon  Nuralining 

cheksiz  cho‘lda  ketayotgani,  ot  va  o‘zining  holdan  toygan  ko‘rinishidagi 

---

 

27 

tasviriga e’tibor berganda ana shu holat ko‘zga tashlanadi : 

 

Ketishiga G‘irotning  

Ora cho‘l changib qoldi. 

Yo‘l qayda-yu, el qayda,                         

Nurali gangib qoldi. 

Ot boshiga kun tuvsa,  

Suvliqlar bilan suv ichar.  

Mardning boshiga kun tuvsa, 

Etiklar bilan suv kechar. 

Ushbu misralarda G‘irot va Nurali ruhiyatini tasvirlashda baxshi xalq maqolidan 

badiha  yo‘li  bilan  foydalangan.  Doston  matnlarida  an’anaviy  formulalar  o‘rniga 

axloqiy-ta’limiy  didaktik  so‘zlar  va  maqollardan  ko‘proq  foydalanganki,  bular  

og‘zaki  ijro  usulidan yozma  adabiyotga  yaqinlashuv holatini  ko‘rsatadi.  Yuqoridagi 

tahlillardan  ma’lum  bo‘ldiki,  epos  ijrochiligi  jonli  an’analarda  uzviy  davom  etgan 

vaqtlarda  baxshilar  doston  matnida  uchraydigan  har  bir  detalni  o‘z  o‘rnida 

qo‘llaganlar.  Epik  formulalar  ham  xuddi  shunday  ijro  jarayonida  an’anaviy  asosda 

qo‘llanilgan.  Eng  asosiysi  esa  baxshi  xotirasida  shakllangan.  Baxshilar  ijrochiligida 

epik  xotira  va  bilimning  muhim  ahamiyat  kasb  etishini  yuqorida  qayd  etib  o‘tgan 

edik. Baxshi i jro jarayonida xotirada saqlagan ko‘plab nasriy va nazmiy misralarni 

gavdalantiradi  va  badiha  qiladi.  Epik  xotiraviylik  doston  matnlaridagi  nasriy    va 

nazmiy  misralarni    ijro  etish  jarayonida  ham  o‘ziga  xos  o‘rin  egallaydi.  Chunki, 

baxshilar  ijrochiligi  bevosita  nasriy  va  nazmiy  misralarni  shakllantirish  asosida 

amalga oshiriladi.  

Dostonlarda  qahramon  ruhiyati,  lirik  kechinmalari,  ichki  his-tuygularini 

yoritishda, albatta nazmiy  misralarning o‘rni beqiyosdir. Ammo  bu jarayon bevosita 

baxshining  badiiy  salohiyatiga,  nazmiy  misralar  ohangdorligini  ijro  jarayonida  bera 

olish  qobiliyatiga  bog‘liq.  Garchi  Janubiy  O‘zbekiston  baxshilari  repertuaridagi 

an’anaviy  dostonlar  she’riy  tuzilishida  ham  nazmiy  ohangdorlik  kuchli,  obrazli 

tasvirlansa-da, ularda lirik tasvirning epik an’analar asosida  saqlanganligini kuzatish 

mumkin.  Ma’lumki,  o‘zbek  xalq  dostonlari  uchun  xos  bo‘lgan  nazmiy  tuzilish 

barmoq  vaznining  7,  8,  11  bo‘ginli  ko‘rinishi  umumiy  tipik  hol  bo‘lib,  qahramon 

ruhiyati,  holati  va  xatti-harakatining  voqealar  jarayoniga,  tasvirlanishiga  qarab  erkin 

tarzda  o‘zgarib  boradi.  Bunda  dostonlar  tekstida  qofiya  va  band  tuzilishi  ma’lum 

tartiblilik  asosida  emas,  balki  erkin  harakat  va  voqeaband  tuzilish  ko‘rinishida  ijro 

etilganligi  bilan  farqlanib  turadi.  Umir  shoir  Safarov  repertuaridagi  «Alpomish» 

dostonida  Alpomish  qalmoq  yurtidan  qaytib  kelayotganida  Oqdaryoga  duch  keladi. 

Mana  shu  holatni  Umir  shoir  quyi  dagi  misralar  uyg‘undoshligi  asosi  da  ijro  etadi: 

«Boshdan o‘tgan kunlarni aytib daryodan guzar so‘rayapti: